birer karakter taşımaktadırlar. Karma ekonomi sistemi, kapitalist sistemin evrimle ulaştığı aşama olarak görülür ve diğer iki sistemin aksine doktriner çerçevesi belirsizdir. Serbest ve sosyalist sistemlerin aksayan yanlarını bırakıp, iyi işleyen taraflarını alarak daha iyi bir iktisadi organizasyon oluşturma düşüncesinden doğmuştur.
Karma ekonomik sistem, bir ihtiyaç sonu ortaya çıkan ve her yerde geçerli, kabul görmüş, standart kuralları olmayan ve uygulamada çok değişik görünümler alan ve temelde ilmi değil siyasi bir olaydır. Karma ekonomi, hükumetin bazı iktisadi etkinliklerde bulunduğu veya bu etkinliklerin işleyişine müdahale ettiği, diğer bir ifade ile piyasa ekonomisi ile sosyalist
31 ekonominin bir arada bulunduğu iktisadi sistemdir. Karma ekonomi, milli ekonomi içinde devletin, sahip olduğu üretim faktörlerinin temel önem taşımasına karşılık, özel ekonominin gelişmesinde yol gösterici olduğu; ferdi mülkiyet, özgürlük ve demokrasinin vazgeçilmez bulunduğu ülkelerdeki devletin ekonomik müdahaleciliğini ifade eder.
Karma ekonomik sistem Türkiye’de1929 Dünya Büyük Ekonomik Buhran’ından sonra 1950 senesinde çok partili demokratik sisteme geçilene kadar uygulanmış, 1950–1980 senelerinde serbest piyasa sistemine geçiş ve 1980 sorası bu sürecin hızlandığı görülmektedir.
Çin 1990’lardan sonra uyguladığı ekonomik sisteme bakıldığında karma ekonomik yapıya çok yakın olduğu görülür.
• Kamu Ekonomisi ve Özel Ekonomi Ayırımı
Kaynakların kullanımı ve toplumun üretim sistemi çerçevesinde iktisadi faaliyetlerin temeli insan ihtiyaçları oluşturur. Bu ihtiyaçlar geneli itibarı ile özel ihtiyaçlar ve toplumsal ihtiyaçlar olarak belirir.
Kaynakların nisbi olarak sınırlılığı buna karşılık ihtiyaçların sınırsızlığı tahsis ve dağılım düzeyini gündeme getirmektedir. Önce, kıt üretim kaynaklarının mal ve hizmet çeşitler arasında tahsisi, sonra da üretilenlerin ihtiyaç sahibi fertler arasında özel ihtiyaçlar ve toplumsal ihtiyaçlar için dağılımı. Bu karar, toplumların iradesine ilişkin kurumsal yapıyı/ekonomik sistemi, şekillendirecektir. Böylece, üretim ve tüketim faaliyetlerinin yapıldığı kurumsal ve ekonomik düzen, üretim ve dağıtımı yapmaya kabiliyetli, mevcut kaynakları tayin etmeye yardım eden bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tüm ülkelerde ekonomik faaliyetler ve bu konudaki kararların alındığı; “piyasa” denilen
“özel kesim” ve “devlet” diye ifade edilen “kamu kesimi” olarak iki ekonomik kesim/sektör vardır. Kamu ekonomisi; devletin ve bütün kamu kuruluşlarının ekonomik faaliyetlerinin yer aldığı ekonomik kesim olarak ifade edilir. Özel ekonomi ise prensip olarak devletin müdahale etmediği, mülkiyetinin ve yönetiminin özel kişilere ait olduğu ekonomik kesimdir.
Serbest piyasa şartlarında faaliyet gösteren özel ekonomi, “refah” sözcüğü ile toptan ifade edilen, modern toplumun ekonomik hedeflerine tek başına ulaşmada yetersiz kalmaktadır.
Çünkü piyasanın işleyişi çoğu sebeplerle serbest piyasa sisteminin öngördüğü kuralları aksatmakta veya geçersiz kılabilmektedir. Dolayısıyla devletin ekonomiye kendine özgü
32 kurallarla müdahalesi zorunlu olmaktadır. Kaldı ki, tam bir serbest piyasa modelinin geçerliliğini sürdürdüğü dönemlerde bile, ekonomik etkinlik düşüncesi ile bazı faaliyetleri sınırlı bile olsa devlete bırakmak gerekli olmuştur.
Kamu ekonomisi milli ekonomi içinde; temel kaynak dağılımı ile ilgili görevleri, ticari görevleri, gelir dağılımı ile ilgili görevleri mevcuttur. Ayrıca iktisadi dengenin de sağlanması kamu ekonomisinin üzerine aldığı temel görevlerdendir. Gerçekte, kamu ekonomisinin varlık sebebi de mali, ekonomik, sosyal ve siyasi nedenlere dayanmaktadır.
Tahsis ve dağılım düzeyi sorununa özel kesim 'serbest piyasada' çözüm ararken, kamu kesimi 'müdahaleci' ve/veya 'totoliter müdahaleci' güce dayanarak çözümü ileri sürer. Bu iki kesimin işleyişi temelde ve en uçta iki ayrı sistemi oluşturur. Birisi 'Serbest Piyasa Sistemi' diğeri ise 'Totaliter Müdahaleci Sistem' dir. Bu iki uç sistemin arasında devletin piyasa ekonomisine totaliter olmayan düzenleyici müdahalelerde bulunduğu "Karma Ekonomik Sistem" ismiyle anılan bir üçüncü sistem oluşmuştur.
Kamu sektörü dar anlamda, merkezi yönetim kuruluşlarını; geniş anlamda ise merkezi yönetim ve yerel yönetim kuruluşları ile parafiskal kuruluşları ve kamu girişimlerini kapsamaktadır.
Kamu sektörünün temel bölümleri:
1. Merkezi Yönetim: Merkezi yönetim, yasama organının direkt kontrolü altında ve yürütme organının organizasyonu içinde yerel organizasyonlar ve hizmet birimleri ile geniş bir faaliyet alanında hizmet görmektedir. Faaliyetleri ile ilgili harcamalar ve finansmanı genel bütçe sistemi içerisinde gerçekleştirilmektedir.
2. Yerel Yönetimler: Ülkelerin benimsemiş oldukları yönetim sisteminin niteliğine bağlı olarak yerel yönetimlerin kamu sektörü içerisindeki fonksiyonları değişmektedir. Ülkede geçerli siyasi ve idari organizasyon şekline göre yerel yönetim kuruluşları kamu sektörü içerisinde etkili ve kapsamlı bir role sahiptir. Türkiye'de İl özel idareleri, belediyeler ve köyler birer yerel yönetim birimidirler ve kamu hukuku tüzel kişisi niteliğindedirler.
3. Parafiskal Kurumlar: Topluma sunulması gereken ve esas itibariyle devletin anayasal görevleri arasında yer alan bazı hizmetler, devlet bütçesi içerisinde gerçekleştirilmesinin olumsuzlukları sebebiyle özel finansman yöntemlerinden faydalanılarak sunulmaya çalışılmaktadır. Bu hizmetler sosyal güvenlik kuruluşları, mesleki kuruluşlar ile ekonomik nitelikteki bazı kuruluşlar aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Parafiskal kurumlar olarak nitelendirilen söz konusu kuruluşlar; kamu veya yarı kamu kuruluşu niteliğinde ve devlet bütçesi dışında genel anlamda kamu faydası işlevi görmekte olup, kendi üye ve mensuplarına
33 yönelik fayda oluşturmaktadır. Sosyal, mesleki veya ekonomik parafiskal kurumlar olmak üzere üç gruba ayrılan bu kurumlar, faaliyetlerini kendi üye ve mensuplarından sağladıkları prim, aidat vb. gelirlerle finanse etmektedirler.
4. Kamu Girişimleri: Kamu girişimleri veya kamu iktisadi teşebbüsleri; devletin bazı kuruluşları aracılığıyla bir özel sektör kuruluşu gibi ekonomide faaliyet göstermesidir. Altyapı tesislerinin kurulması, istihdam sorunlarının giderilmesi, kamu faydası, verimlilik gibi amaçlarla devletin ekonomik ve sosyal görevlerini gerçekleştirmek için faydalandığı bu araçlar mali hayatta önemli bir paya sahiptir.
• Kamu İktisadi Faaliyetlerinin Sebepleri
Bir ülke içerisindeki ekonomik faaliyetlerin milli ekonomi olarak isimlendirilir. Milli ekonomi özel ve kamu ekonomik kesimlerinden oluşur.
Özel ekonomik kesim özel ihtiyaçları üretip arz ederken, bu kesimin üretmediği veya üretemediği toplumsal mal ve hizmetler de kamu kesimi tarafından üretilir. Böylece toplumun özel ve genel tüm ihtiyaçları karşılanmış olur.
Devletin iktisadi faaliyette bulunmasını zorunlu hale getiren temel bazı sebepler bulunmaktadır. Bunlar:
1. Kamusal/toplumsal/sosyal mal ve hizmetlerin üretimi 2. Dışsallıklar
3. Doğal tekeller
4. Tam rekabetten sapmalar
Devletler sayılan bu sebeplerden dolayı kamu faydasına olacak şekilde faaliyette bulunur.
34
• Kamusal Mal ve Hizmetlerin Üretimi
Devletin iktisadi faaliyette bulunmasını zorunlu hale getiren temel sebeplerden ilki kamusal mal ve hizmetelere olan ihtiyaçtır. İhtiyaçları çeşitli kriterlere göre sınıflandırmak mümkündür. Maliye teorisinde ihtiyaçlar özel (kişisel) ve toplumsal (kollektif, sosyal veya kamusal) ihtiyaçlar şeklinde ikili bir ayırıma tabi tutulmaktadır. Kamusal mal ve hizmetlerin tasnifinde bu mal ve hizmetleri belirleyen temel özellikler bulunmaktadır. Kamusal mal ve hizmetlerin belirleyici temel özellikleri:
a) Kamusal mal ve hizmetlerin arzını siyasi talep düzenler.
b) Kamusal mal ve hizmetler bölünemez özelliğe sahiptir.
c) Kamusal mal ve hizmetler pazarlanamaz.
d) Üretim hacminin büyüklüğünden dolayı bu mal ve hizmetleri kamu kesimi üretir.
e) Fertler istese dahi kamusal mal ve hizmetlerin faydasından mahrum bırakılamazlar.
Sayılan bu özellikler ve talebi ve fiyatı oluşmayan mal ve hizmeti, özel kesim üretmeyeceği için, bu tür mal ve hizmetler kamu kesimi tarafından üretilir. Bir kavram olarak kamu hizmeti ise, devletin veya göçermiş olduğu yetkilere sahip kamu tüzel kişilerinin veya bunlara bağlı teşebbüslerin kamu çıkarları doğrultusunda toplumsal ihtiyaçları karşılamak için topluma arzedilmiş devamlı ve muntazam faaliyetlerine denir.
Kamusal mal ve hizmetlerin sınıflandırılması; kamu kesiminin üretip topluma sunduğu bu mal ve hizmetlere genel olarak bakmakta ve bunları sınıflandırmada fayda vardır.
Modern ekonomilerde kamu kesimi tarafından üretilip topluma sunulan mal ve hizmetleri;
(1)serbest mal ve hizmetler (2)tam kamusal mal ve hizmetler, (3)yarı kamusal mal ve hizmetler, (4)erdemli mal ve hizmetler, (5)erdemsiz mal ve hizmetler, (6)kulüp mal ve hizmetler, (7)özel mal ve hizmetler ve (8)global kamusal mal ve hizmetler olarak sekiz alt başlıkta tasnif etmek mümkündür.
Bunlar:
− Serbest Mal ve Hizmetler
Tabiatta hazır olarak bulunan ve üretimi için bir ekonomik faaliyet gerekmeyen mal ve hizmetler. Kişiler bu mal ve hizmetlerin kullanımında temel bazı kurallara uymaları gerekmektedir. Kişilerin bu ürünleri aşırı kullanmalarından doğan soruna ortakların trajedisi denir. Bu durumda devlet bir takım kurallar koyarak serbest ürünlerin zarar görmemesini
35 sağlamaya çalışır. Ancak kişiler birbirlerine güvenmediklerinden dolayı mahkum açmazı sorunu ortaya çıkabilmektedir.
− Tam Kamusal Mal ve Hizmetler
Tam/mutlak kamusal mal ve hizmetler, toplumun fertlerinden bazılarının, o mal ve hizmeti tüketiminin, diğer kişilerinde aynı mal ve hizmeti tüketiminde hiçbir azalmaya sebep olmayan ve birlikte tüketilen mal ve hizmetlerdir. Tam kamusal mal ve hizmetler; (1)savunma ve (2)adalet hizmetleridir. Bu mal ve hizmetlerin bir kişi tarafından tüketimi ile toplumun bütün fertleri tarafından tüketimi eşittir. Talebi ve fiyatı pıyasada oluşmayan bu gibi mal ve hizmetleri özel kesim üretemediğinden kamu kesimi tarafından üretilmesi sözkonusudur. Bir noktada tam kamusal mal ve hizmetlerin varlığı ve bunun karşılanma ihtiyacı piyasa ekonomisinin yetersizliğini ortaya çıkarmakta dolayısıyle bu mal ve hizmetlerin devlet tarafından üretimi zorunlu olmaktadır.
Tam kamusal mal ve hizmetlerin temel özelikleri:
a) Tam kamusal mal ve hizmetler toplumsal ihtiyaçları karşılamaya yöneliktir.
b) Tam kamusal mal ve hizmetlerin faydasından kimse mahrum bırakılamaz.
c) Tam kamusal mal ve hizmetlerin faydası birimlere bölünerek pazarlanamaz.
d) Tam kamusal mal ve hizmetlerin tüketiminde rekabet yoktur.
e) Tam kamusal mal ve hizmetlerin tüketiminde kimse engellenemez.
f) Tam kamusal mal ve hizmetler piyasanın konusu olamaz.
g) Tam kamusal mal ve hizmetlerin gelir dağılımına etkileri nötrdür.
h) Tam kamusal mal ve hizmetleri siyasi olarak fiyatlandırılır.
i) Tam kamusal mal ve hizmetlerin finansmanı zorunlu vergilerle karşılanır.
Tam kamusal mal ve hizmetler faydası bütün topluma ait olan mal ve hizmetler olarak bu mal ve hizmetlerin; faydası birimlere bölünemez, faydasından kimse mahrum edilemez, tüketicileri arasında rekabeti yoktur ve tüm bu özelliklerinden dolayı devlet tarafından üretilir.
Küçük kısımlara bölünemeyen ve talebi belli olmayan bu mal ve hizmetler, toplumu oluşturan fertlerin tamamını ilgilendirmektedir.
36
− Yarı Kamusal Mal ve Hizmetler
Yarı kamusal mal ve hizmetler bir yönüyle toplumsal mal ve hizmetlere, diğer bir yönüyle özel kesim mal ve hizmetlerinin özelliğini taşırlar; (1) eğitim ve (2)sağlık hizmetleri gibi.
Yarı kamusal mal ve hizmetler, çoğu ülkelerde kamu kesimi tarafından sunulmakta ve bedelinin altında verilmektedir. Bu işin devlet tarafından yapılışının temel sosyal, siyasi ve hukuki sebepleri vardır. Bir kere, eğitim ve sağlık hizmetleri fayda yönünden, bu hizmetlerden direkt faydalanma ciheti ile kişiye özel bir fayda sağlarken, dolaylı olarak da topluma faydası söz konusudur. Bedelinin altında belirli bir harç karşılığında verilen bu hizmetlerin kişiye verdiği fayda ölçülebilirken, topluma sağladığı fayda ölçülemez.
Özel sektörün güçlü olduğu ve piyasa ekonomilerini uygulamaya yönelen devletlerde yarı kamusal mal ve hizmetleri özel sektöre bırakılmaktadır. Eğitim ve sağlık hizmetlerinin pozitif ve neğatif dışssallıklara (dışsal ekonomiler) sebep olması, bu mal ve hizmetlerin çoğunlukla kamu ekonomisi üretici birimleri eliyle gerçekleştirmesini zorunlu kılmıştır.
Kamusal mal ve hizmetler ile özel mal ve hizmetleri birbirinden ayırmak kolay iken, bazı mal ve hizmet türlerini ayırmak zor olmaktadır. Yarı toplumsal mal ve hizmetler, nitelikleri itibariyle piyasa tarafından üretilebilir yapıdadırlar. Yarı toplumsal mal ve hizmetlerin toplum açısından taşıdığı önem; toplumsal faydası veya yeterince üretilmediğinde oluşturacakları toplumsal maliyetler, piyasa (özel sektör) yanında devletin de üretimde bulunmasına sebep olmuştur.
Yarı kamusal mal ve hizmetlerin temel özelikleri:
1. Yarı kamusal mal ve hizmetler kişilere özgü tüketim ve faydanın yanı sıra topluma da (dışsallık) fayda sağlar.
2. Yarı kamusal mal ve hizmetler yarı siyasi kararlarla fiyatlandırma yapılır.
3. Yarı kamusal mal ve hizmetlerin bölünebilen kısmı resim, harç ve şerefiye gibi gelirlerle, bölünemeyen kısmı ise vergilerle finanse edilir.
4. Yarı kamusal mal ve hizmetlerin tüketiminde rekabet bulunmaktadır.
5. Yarı kamusal mal ve hizmetlerin tüketiminde dışsallık söz konusudur.
Yarı kamusal mal ve hizmetlerin, doğrudan sunulduğu kişilere sağladığı özel fayda ile toplumun diğer fertlerine sağladığı dış faydanın toplamı, bu çeşit mal ve hizmetlerin sosyal faydasını oluşturur.
37
− Erdemli (Faziletli - Merit) Mal ve Hizmetler
Erdemli (faziletlimerit) mal ve hizmetler, bazı kişi veya grupların ekonomik durumlarını düzeltmek için bedelsiz (karşılıksız) veya çok az bir bedel karşılığı devlet tarafından sunulan;
yeşil kart ve halk ekmek gibi mal ve hizmetlerdir. Bu mal ve hizmetler gerek toplum ve gerekse kişi açısından; özellikli, öncelikli veya üstünlüğü olan, vazgeçilmez nitelikteki mal ve hizmetler olarak ifade edilebilir. Yaşlılara bakım, yeşil kart, halk ekmek, kültür ve sanat hizmetleri, sosyal konutlar ve herkese açık spor tesisleri gibi erdemli mal ve hizmetler değerlendirilmiş mal ve hizmetler olarak da ifade edilir.
Erdemli ürünler özel ürün niteliğinde olmakla birlikte, tamamen piyasaya bırakıldığında yeterli kadar üretilmediği için devletin toplumsal refahı artırma ve yaygınlaştırmak amacına dönük olarak devlet tarafından üretilen mal ve hizmetler olarak görülür. Bunlar ya doğrudan devlet tarafından bedelsiz olarak topluma sunulmakta ve finansmanı vergilerle sağlanmakta veya piyasa fiyatının altında pazarlanmaktadır. Sağlık hizmetleri, zirai yardımlar ve ev imkanlarının sağlanması erdemli mallara örnektir.
Erdemli mal ve hizmetlerin özellikleri ise toplumsal refahı artırmaya dönük özel sektör yanında devletinde ürettiği mal ve hizmetlerdir. Toplumsal açıdan önem taşıyan ve piyasa mekanizması içerisinde karşılanmasına imkanı bulunmayan erdemli (özellikli) mal ve hizmetlerin üretimi de vazgeçilmez bir zorunluluk olup, aksi takdirde sosyal sorunlarla karşı karşıya kalınır.
− Erdemsiz (Demerit) Mal ve Hizmetler
Kişiye özgü tüketime konu olan ve ancak toplumsal anlamda zararlı olan; uyuşturucu, alkol, sigara ve kumar ve şiddet gibi toplum sağlığını ve genel ahlakı bozan mal ve hizmetlerdir. Bu mal ve hizmetler olarak erdemli mal ve hizmetlerin tam tersi niteliktedirler.
Bu tür topluma zararlı mal ve hizmetlerden toplum fertlerini caydırmak için devlet üretim ve tüketimine himaye anlayışına uygun olarak müdahale eder ve onları koruma amacıyla zararlı alışkanlık ve faaliyetlerden alıkoyar.
− Kulüp Mal ve Hizmetler
Kulüp mal ve hizmetler, kulüp olarak ifade edilen ve benzer zevklere sahip kişilerden oluşan bir organizasyonun, sadece kendi üyelerinin faydalanması için sunulan mal ve hizmetlerdir. Bir kişinin tek başına sağlamasının imkânsız olduğu veya çok masraflı olduğu durumlarda belirli sayıda kişiler bir araya gelerek bazı mal ve hizmetleri üretmek için bir kulüp kurarak bu ürünleri daha uygu şartlarda sağlayabilirler. Bu tür mal ve hizmetlerden kulüp üyesi dışındaki insanlar faydalanamaz. Tenis sahası ve tenis oynama imkânlarının sağlanması ve
38 birçok kişiye sosyal faydasının bulunmasından dolayı kulüp mal ve hizmetlerinin üretimi devlet tarafından desteklenir veya teşvik edilir.
− Özel Mal ve Hizmetler
Özel mal ve hizmetler, kişisel tüketime konu olan ve piyasa (özel kesim) tarafından üretilen ve fiyat sürecine giren mel ve hizmetlerdir. Bu mal ve hizmetlerden faldalanmanın yolu bedelinin ödenmesinden geçer.
Pazarlanabilen dolayısıyle bölünebilen özel mal ve hizmetlerin faydası kişiseldir. Devlet bazı zamanlarda piyasayı düzenlemek, ekonomide etkinlik sağlamak ve tekel durunlarında özel mal ve hizmetleri kamu iktisadi teşekkülleri vasıtasıyle üreterek halka sunmayı tercih eder. Bu müdahalenin hedef sosyal dengeyi sağlamaktır. Fakat, gününmüz modern ekonomilerinde toplum için faydalı özel mal ve hizmetlerin üretimi özel sektöre bırakılmaktadır. Devletin bu türden mal eve hizmet üreten müesseseleri bütçesi ürzerine yük olması eğiliminden dolayı özelleştirmeye yönelmektedir. Bu anlayışı izleyen ülkeler ekonomik sistemde liberalizme yöneldiklerini göstermektedirler.
Özel mal ve hizmetlerin temel özelikleri:
a) Özel mal ve hizmetler sadece satın alıp kullanana fayda sağlar.
b) Tüketiminde ve faydalanılmasında bedelinin ödemesi gereken mal ve hizmetlerdir.
c) Özel sektörün gücünün yetmemesinden dolayı devletin ürettiği mal ve hizmetlerdir.
d) Devlet istihdam oluşturmak için de özel mal ve hizmet üretebilmektedir.
− Global Kamusal Mal ve Hizmetler
Dünya ölçeğinde barış ve huzurun sağlanması, milli bağımsızlığa bağlı ve saygılı, global güvenliğin sağlanması ve AİDS gibi bulaşıcı hastalıklarla mücadele faaliyetlerinin yürütülmesi global kamusal mal ve hizmet üretimini zorunlu kılmaktadır. Bu mal ve hizmetlerin faydası tüm insanlığadır.
39
• Dışsallıklar
Devletin iktisadi faaliyette bulunmasını zorunlu hale getiren temel sebeplerden ikincisi dışsallıklardır. Piyasa başarısızlıklarının bir başka türü olarak, kamu mal ve hizmetlerinin ortak kullanım özelliğinden kaynaklanan dışsallıklardır. Bir fert veya firma yaptığı ekonomik bir faaliyetten sağladığı fayda dışında, diğer fert veya firmalara da fayda sağlıyor veya zarar veriyor ise dışsallık oluşmaktadır.
Yayılan dışsallık fayda ise dışsal fayda (dış fayda), zarar ise dışsal zarar (dış zarar veya dışsal maliyet) ismini almaktadır. Bu şekilde üretilen faydalar veya zararlardan etkilenen birimleri mahrum bırakmak imkansız veya çok maliyetlidir. Bu nedenle ortaya çıkan dışsal faydalar ve maliyetler fiyat sisteminin dışında ortaya çıkmaktadır. Yani, dışsallık sebebiyle ortaya çıkan dış fayda veya maliyet, üretilen veya tüketilen ürünün piyasa fiyatına girmez.
Dışsallık; bir ürünün üretiminin ve tüketiminin o ürünü satanların ve alanların dışındaki üçüncü kişilere bir maliyet yüklemesine veya bir fayda sağlamasını ifade eder. Bir diğer tanımla dışsallık; bir kişinin yaptığı tüketimin bir başka kişinin tüketimi üzerinde refah azaltıcı veya artırıcı etki teşkil etmesidir. Günlük hayatta hem ürünün üretimi hem tüketimi üçüncü kişilere bir maliyet yükleyebilir veya fayda sağlayabilir ve üretim ve tüketimdeki dışsallıklar olumlu dışsallık veya olumsuz dışsallık şeklinde olabilir. Bu açıdan devlet dışsal faydayı artırmak ve dışsal zararları azaltmak için devlet ekonomik faaliyetlerde bulunmak zorunda kalmaktadır.
Dışsallığın olumlu veya olumsuz etkileri olduğundan toplum kesimlerinin birbirleriyle olan ilişkileri bazında türleri dört ayrı grupta toplanır.
Dışsallık türleri:
1) Üreticiden üreticiye olan dışsallık: Herhangi bir üreticinin üretim faaliyetlerinin diğer üreticilere olumlu veya olumsuz etkilemesiyle ortaya çıkan dışsallık, üreticiden üreticiye olan dışsallık olarak ifade edilir. Telefon haberleşmesini kolaylaştırmak için yapılan faaliyetlerin, internet hizmetinin maliyetlerini düşürmesi gibi.
2) Üreticiden tüketiciye olan dışsallık: Herhangi bir üretim faaliyetinden, bazı tüketicilerin olumlu veya olumsuz etkilenmesi, üreticiden tüketiciye olan dışsallıktır. Bir üretim tesisinin yol açtığı çevre kirliliğinin kişiler üzerindeki olumsuz etkisi gibi.
40 3) Tüketiciden üreticiye olan dışsallık: Herhangi bir tüketicinin, tüketim faaliyeti sırasında üreticilere sağladığı olumlu veya olumsuz etkilere tüketiciden üreticiye olan dışsallık denir. Bir tüketicinin bir işletmeye ait ürünler hakkında olumlu görüşünü etrafa yaymak suretiyle işletmenin ürünlerini daha fazla satması gibi.
4) Tüketiciden tüketiciye olan dışsallık: Herhangi bir tüketicinin faaliyeti sebebiyle başka tüketicilere olan olumlu veya olumsuz etkisine tüketiciden tüketiciye olan dışsallık denir. Bir kişinin kendi özel amacı için topladığı bilgileri, kurduğu bir web sitesinde diğer tüm tüketicilere açık tutması gibi.
▪ Doğal Tekeller
Devletin iktisadi faaliyette bulunmasını zorunlu hale getiren temel sebeplerden üçüncüsü olan doğal dekellerdir.
Doğal tekel; bir işletmenin bir piyasadaki satışların tümüne veya çoğuna sahip olması anlamına gelir. Diğer bir tanımla doğal tekeller; bir ürünün üretiminde kullanılan hammadde ve aramallarının tek üreticisi ve sahibi olma; üretim teknolojisini tek başına geliştirip gizli tutma ve taşımacılık, elektrik, iletişim gibi teknolojik olarak büyük üretim ölçeği gerektiren alanlarda kamu faydası gözetilmesi gibi sebeplerle piyasada tek bir işletmenin yer alması durumu olarak ifade edilir.Dışarıda tutulabilme ve rakipsizlik özelliğine sahip ne tam kamu ne de tam özel mal ve hizmet niteliğindeki karma özelliğe sahip kablolu tv, paralı köprü ve otoyol
Doğal tekel; bir işletmenin bir piyasadaki satışların tümüne veya çoğuna sahip olması anlamına gelir. Diğer bir tanımla doğal tekeller; bir ürünün üretiminde kullanılan hammadde ve aramallarının tek üreticisi ve sahibi olma; üretim teknolojisini tek başına geliştirip gizli tutma ve taşımacılık, elektrik, iletişim gibi teknolojik olarak büyük üretim ölçeği gerektiren alanlarda kamu faydası gözetilmesi gibi sebeplerle piyasada tek bir işletmenin yer alması durumu olarak ifade edilir.Dışarıda tutulabilme ve rakipsizlik özelliğine sahip ne tam kamu ne de tam özel mal ve hizmet niteliğindeki karma özelliğe sahip kablolu tv, paralı köprü ve otoyol