BÜTÇENİN ÇAĞDAŞ İŞLEVLERİ

Bütçenin klasik işlevleri yanında, günümüz modern devletlerin de çağdaş işlevleri bulunmaktadır. Özellikle devlet anlayışında meydana gelen değişmelerle birlikte, devlet bütçelerine, klasik işlevlerin dışında bazı yeni işlevler de yüklenmeye başlanmıştır.

Günümüzde devlet bütçeleri, kaynakları daha etkin tahsis etmek, gelir dağılımında adaleti sağlamak, ekonomide istikrarı sağlamak, kamu yönetiminde bir araç olarak kullanılmak gibi yeni işlevleri üzerine almıştır.

- Kaynak Tahsisinde Etkinlik işlevi

Bu işlevle bir yandan, kamu kesimi ve özel kesim arasında kaynak tahsisinde etkinliğin sağlanmasını amaçlarken diğer yandan, kamu kesiminin yapacağı hizmetlerde birbirine rakip çıkar ve talepler arasında kaynak tahsis etmesini de amaçlar.

Hangi hizmetlerin kamu tarafından, hangilerinin özel sektör tarafından yapılacağına karar verebilmek için, ne tür hizmetler, hangi sektörde daha etkin üretilebilir sorusuna yanıt aranmalıdır. Ekonomilerde tam kamusal mallar olarak adlandırılan mal ve hizmetlerin, özel sektörce üretilemedikleri, bu nedenle de kamu kesimi tarafından üretilmelerinin zorunlu olduğu bilinmektedir. Bir başka deyişle kamu malları, kamu kesiminde daha etkin üretilmektedir.

Kaynak tahsisinde etkinlik işlevi Gelir dağılımında adalet işlevi Ekonomik istikrar işlevi

Bütçenin Çağdaş işlevleri

Şekil 7.2

162 Tam kamusal malların yanında, yarı kamusal mallar olarak adlandırılan mal ve hizmetlerde de özel sektör ya eksik kaynak tahsis etmekte ya da aşırı kaynak tahsis etmektedir. Örneğin;

temel eğitim hizmetleri, tamamen özel sektöre bırakılmış olsa, yeterli geliri olamayan ailelerin çocukları okuma olanağı bulamayacak, dolayısıyla eğitimsiz kalacaktır. Bu nedenle eksik eğitim hizmetini, devletin tamamlaması gerekmektedir. Benzer biçimde sigara, içki gibi toplum sağlığına zararlı mallarda da devletin, hiçbir müdahalede bulunmadığı düşünülürse özel sektörün, sadece kar motivasyonuyla bu tür mallara fazla kaynak tahsis edeceği tahmin edilebilir. Bu nedenle devletin, bu aşırı kaynak tahsisini azaltmak için bazı görevler üstlenmesi gerekmektedir.

Yine özel sektörün, kaynak tahsisinde etkinliği sağlayamadığı bir başka konu dışsallıklardır.

Bilindiği üzere dışsallıklar, iki ekonomik birimin ekonomik faaliyetinden üçüncü kişilerin fiyat mekanizması dışında fayda ya da zarar görmesidir. Dışsallık, fayda ya da zarar biçimde ortaya çıktığında, özel sektör, kaynakları ya eksik ya da fazla tahsis ettiği bilinmektedir. Bir başka deyişle, özel sektör, etkin kaynak tahsisi yapamamaktadır. Bu nedenle devletin, bu konuda, bütçeleri aracılığıyla bazı görevler üstlenmesi gerekmektedir.

Piyasa ekonomileri, bazen tam rekabetçi çalışmamaktadır. Tam rekabet koşullarının geçerli olmadığı piyasalarda “örneğin monopol piyasalarında” devletin, kaynakların etkin tahsis edilmesi için bazı görevler üstlenmesi gerekmektedir. Benzer sorun, ölçeğe göre artan getirili endüstrilerde de ortaya çıkmaktadır. Çünkü; bu tür endüstrilerde de tekelleşme eğilimi yüksektir.

Kamu kesimi kendi içerisinde, hangi hizmetleri üstleneceğine, hangi hizmetlere daha fazla hangilerine daha az kaynak tahsis edeceğine karar vermesi gerekmektedir. Devletin elindeki kaynaklarında kısıtlı olması ve toplumsal ihtiyaçların da sonsuz olduğu düşünülürse tercih yapmak zorunda olduğu ortaya çıkmaktadır.

163

- Gelir Dağılımında Adalet İşlevi

Serbest piyasa ekonomilerinin, devlet tarafından herhangi bir düzenleme yapılmadığında, gelir dağılımını bozduğu bilinmektedir. Gelir dağılımının gittikçe bozulmasının, toplumsal huzursuzluklar yaratacağı bilindiğine göre, devletin, bütçeleri aracılığıyla gelir dağılımını düzeltme görevini üstlenme gereği ortaya çıkmaktadır.

Günümüzde devletlerin, zaman zaman “modern Robin Hood” olarak davranması gerektiği söylenmektedir. Bir başka deyişle devletin, zenginden daha çok alıp geniş halk kesimlerine hizmet götürmesi gerektiği söylenmektedir. Devletler bu biçimde bir politika izlerlerse gelir dağılımında nispi bir düzelme ortaya çıkacaktır.

Bilindiği üzere gelir dağılımı türleri oldukça çeşitlidir. Bireysel gelir dağılımı, sektörel gelir dağılımı, bölgesel gelir dağılımı gibi. Devlet, bütçeleri aracılığıyla siyasi irade isterse bütün gelir dağılımı türlerinde bir iyileşme sağlayabilir. Topladığı vergiler, verdiği hizmetler, harcadığı paralarla gelir dağılımında adaleti sağlaması oldukça kolaydır.

- Ekonomik istikrar işlevi

Serbest piyasaların bazı ekonomik koşullarda, ekonomik istikrarı sağlayamadığı ya da koruyamadığı bilinmektedir. Ekonomiler, zaman zaman depresyonist baskılar altında, başka zamanlarda ise enşasyonist etkiler altında kalmaktadır. Bu ve buna benzer ekonomik sorunları devletlerin bütçeleri aracılığıyla çözmeye çalışması gerekmektedir. Ekonomik istikrarı sağlama kavramı tam istihdamı sağlanmayı, fiyat istikrarını sağlanmayı, ödemeler dengesini sağlanmayı ve ekonomik kalkınmayı sağlamayı kapsamaktadır.

Ekonomilerde eksik istihdam koşulları geçerli olabilmektedir. Günümüzde, özellikle işgücü piyasasında, işsizliğin yaygın bir sorun olarak tüm ülkelerde yaşandığı görülmektedir.

işsizlik sorunun piyasa ekonomileri tarafından çözümlenememesi halinde, kamu kesiminin yine devlet bütçesiyle işsizlikle mücadele etmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Benzer biçimde, yaygın bir fiyat istikrarsızlığı olan enşasyon sorunu da kamu kesiminin müdahalesi olmadan çözümlenmesi oldukça güçtür. Dış ödemeler dengesinin önemli bir kısmını oluşturan dış ticaret açığı ele alınırsa ithalatla ihracat arasındaki açığın kapatılabilmesi için, devlet müdahalesi kaçınılmaz olabilmektedir.

164 Uluslararası anlaşmaların el verdiği ölçüde, ithalatın sınırlandırılması için vergileme, ihracatı teşvik için vergi iadesi gibi uygulamalar dış ticaret açığının ve böylece dış ödemeler dengesinin sağlanmasına yönelik uygulamalara sadece birer örnektir. Kalkınmayı sağlama ya da sürdürülebilir ve istikrarlı bir büyüme için yine devlet bütçelerine görev yüklenmektedir. Bu anlamda bazı sektörlerin teşvik edilmesi, bütçelerde alt yapı hizmetlerini desteklemek ve daha fazla yatırım yapmak gerekebilmektedir. Vergi teşvikleri ya da ucuz kredi sağlanması, iktisadi kalkınmanın sağlanmasında büyümeye yönelik önemli roller oynamaktadır.