Egemenlik Kavramı’nın Tarihsel Süreç İçindeki Değişimi

Egemenlik kavramı ilk olarak 16. yüzyılda Avrupa’da, feodaliteden ulus devlete geçiş sürecinde ortaya çıkmıştır. Egemenlik kavramı, yukarıda açıklandığı üzere, Jean Bodin, Thomas Hobbes ve J. J. Rousseau’nun egemenliğin “mutlak”,

“bölünemez”, “devredilemez” ve “sınırsız” olduğunu savunmaktadır. O dönemde ortaya çıkan ulus devletler egemenliğin temsilcileri olarak kabul edilmiş, kendi ülkelerinde ve uluslar arası ortamda siyasetin, kamu politikalarının, hukukun, tek belirleyicisi olarak kabul edilmişlerdir.

Küreselleşme ile birlikte ve gerek uluslar arası ortamda gerekse ulus devletlerin içyapılarında meydana gelen değişiklikler sonucunda egemenlik kavramı değişime

32Adnan Küçük, Egemenlik (Hakimiyet),Halk Egemenliği ve Milli Egemenlik Tartışmaları ve Egemenlik Anlayışında Esaslı Dönüşüm, s. 336.

http://www.uyusmazlik.gov.tr/yayinlar/pdfmakdergi6/12adnankucuk.pdf(24.04.2017).

33Adnan Küçük, a.g.e., s.337-344.

21

uğramıştır. Örneğin hukuk devleti, güçler ayrılığı, uluslar arası hukuk, uluslar arası veya üstü örgütler, insan hakları, çokuluslu şirketler, sivil toplum kuruluşlarının ve federal yapılı devletlerin ortaya çıkması ve gelişmesiyle egemenliğin “mutlak”, “bölünemez”,

“devredilemez” “sınırsız” ve “tek olma ”, gibi nitelikleri değişmiştir.³⁴

Egemenlik teorisi çerçevesinde bir devletin tam bağımsız olabilmesi için, egemenliğinin bir başka egemen devletin varlığı ile doğrudan veya dolaylı şekilde sınırlanmaması gerekmektedir. Ancak günümüzde küreselleşme olgusu göz önüne alındığında yalnızca sınırdaş devletler veya aynı bölgede yer alan devletler değil, birbirlerine coğrafi açıdan uzak olan devletler dahi uluslar arası alanda yaşanan gelişmelerden etkilenebilmektedirler. Günümüzde devlet dışı aktörlerin de dünya politikalarını etkilemede önemli aktörler oldukları görülmektedir.

Günümüzde devlet egemenliği kavramının içeriği bir hayli değişmiş olmasına rağmen teorik olarak halen önemini korumaktadır. Tarihsel süreç içinde egemenlik kavramı devletlerin hukuki ve fiili sınırlamalara tabi tutulması sonucunda devlete ait olan egemenliğin en üstün ve mutlak olma özellikleri değişmiştir. Tarihsel süreçte günümüze kadar olagelen gelişmeler ışığında, egemenlik kavramının değişiminde uluslar üstü alana geçiş, uluslararası meşruiyet arayışı, uluslararası ölçekte hukuk ve demokrasi arayışı ile küreselleşme gibi faktörler etkili olmuştur. Günümüzde, demokrasi, insan hakları gibi normatif kavramlar egemenliği zayıflatan faktörler arasında sayılabilmektedir. Bu kapsamda bir takım devletler insan hakları ihlalleri yaptıkları gerekçesi ile uluslararası platformda kınanabilmekte, çeşitli yaptırım ve dayatmalarla karşılaşabilmektedir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında insan hakları düşüncesi yayılmış ve 1948 yılında İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve çeşitli uluslar arası belgelerin kabul edilmiştir. İnsan hakları düşüncesinin gelişmesi devletin yetkilerini zayıflatmakla beraber devlet karşısında bireyin konumunu güçlendirmiştir. İnsan hakları zamanla gelişirken egemenliğin mutlaklığı ortadan kalkmaya başlamıştır. Diğer yandan akdedilen uluslararası antlaşmalar ve uluslar üstü örgütler devlet egemenliğinin bölünmezliğini ve mutlaklığını etkileyen aktörler olmuştur.³⁵

34Nazan Arslanel, Ertuğrul Eryücel, a.g.e., s. 24.

35Adnan Küçük, a.g.e., s.333-334.

22

İnsan haklarının gelişmesi ile birlikte bu kapsamdaki yükümlülüklerin çiğnenmesi durumunda devletlere bir takım yaptırımlar uygulanabilmektedir. Bu yaptırımlar ambargo veya diplomatik ilişkilerin kesilmesi gibi uygulamalar olabilmektedir.³⁶Örneğin; Kosova örneğinde olduğu gibi, insan hakları ihlalleri sistematik bir hal almış ve bunun sonucunda “uluslararası toplum” “insani müdahale”

(humanitarian intervention) gerçekleştirmiştir. “İnsani müdahale” şöyle tanımlanabilir:

sistematik bir şekilde insan hakları ihlalinde bulunan devletlere karşı bu ihlalleri durdurmak amacıyla başka bir devlet veya devletler grubu bazen de uluslar arası örgütler tarafından askeri kuvvet kullanmak suretiyle müdahaledir.³⁷

Diğer yandan uluslar arası hukuk da devlet egemenliğini sınırlandıran diğer bir faktördür. Ayrıca gelişen uluslar arası ilişkiler sonucunda ülkeler arasında kurulan ittifaklar ve imzalanan antlaşmalar devletlerin egemenliklerini sınırlandırmıştır. Tarihsel süreçte birtakım askeri, siyasal, ekonomik ve diğer bazı gerekçelerle Birleşmiş Milletler (BM), Avrupa Birliği (AB), NATO, NAFTA gibi uluslar arası veya uluslar üstü örgütlere üye olan devletler birtakım ortak taahhütler altına girmiş ve egemenliklerini kendi iradeleriyle sınırlandırmışlardır. BM Antlaşması, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, BM İşkenceyi Önleme Sözleşmesi, gibi belgeleri imzalayan devletler bu belgelerde ortaya konan ilkelere riayet etme sorumluluğu altına girmiştir. Sonuç itibariyle uluslararası veya uluslar üstü örgütlere üyelik ve akdedilen uluslar arası antlaşmalar ile devletler kendi egemenliklerini sınırlandırmış dolayısıyla da egemenliğin “mutlak” ve “bölünemez” olma nitelikleri ortadan kalkmıştır.³⁸

Örneğin NATO gibi uluslararası güvenlik örgütlerine üye olmak devletleri birtakım yükümlülükler altına sokmakta ve dış egemenliği zayıflatmaktadır.

Avrupa Birliği gibi uluslar üstü örgütlerin ortaya çıkması ile egemenlik devri söz konusu olmuştur. Devlet’lerin egemenliklerinin uluslar üstü bir örgüte devri neticesinde ulus devletlerin egemenliğinde önemli değişikler olmuştur. Siyasal bir örgütlenme modeli olan Avrupa Birliği’ne üye olan devletler kendi iradeleri ile egemenliklerini kısmi olarak uslular üstü örgüte devretmişlerdir.³⁹ Üyelerin egemenlik yetkileri itibarıyla AB’nin uluslar üstü bir özellik gösterdiği alanlar genel olarak; temel

36Emrah Beriş, a.g.e., s. 67.

37Nazan Arslanel, Ertuğrul Eryücel, a.g.e., s. 30.

38Nazan Arslanel, Ertuğrul Eryücel, a.g.e., s. 31.

39Emrah Beriş, a.g.e., s. 70.

23

özgürlük alanı (malların, kişilerin, emeğin ve sermayenin serbest dolaşımı), tarım, ticaret, rekabet, enerji, para gibi ortak politikalardır. ⁴⁰Bu alanlarda devletler kendi çıkarları doğrultusunda egemenlik feragatinde bulunmuş ve işbirliği yapma gereği duymuşlardır. AB’ye üye olan devletler, kendi egemenlik alanlarındaki konuları aşamalı olarak Birlik’e devretmektedirler.

Egemenlik kavramının değişimi sürecinde sayılan faktörler dışında, etkili olan bir diğer unsur da ise sivil toplum örgütlerinin ortaya çıkması ve devletlerin karar verme aşamasında etkili olmaya başlamalarıdır. Sivil toplum örgütlerinin günümüzde, uluslararası hukuku etkileyen önemli aktörler olduğu söylenebilir. Günümüzde sivil toplum örgütleri giderek uluslararası alanda muhatap kabul edilmektedir. “Uluslararası sivil toplum örgütleri”, bütün insanlığı ilgilendiren evrensel konularda faaliyet göstermektedir. Bu evrensel konular; “insan hakları, demokrasi, hukukun üstünlüğü, çevre, eğitim, sağlık, yoksulluk” gibi konulardır. Bu konularda faaliyet gösteren en önemli uluslararası örgütler; “Uluslararası Af Örgütü”, “Greenpeace Örgütü”, “Kızılhaç Teşkilatı” gibi örgütlerdir. BM, AB, Dünya Bankası ve Dünya Ticaret Örgütü gibi uluslararası örgütler kendi alanlarındaki konularda faaliyet gösteren sivil toplum örgütlerinin danışmanlığına başvurmakta ve bu sivil toplum örgütlerine ekonomik destek sağlamaktadır.

Sivil toplum örgütleri, güncel sorunlar karşısında kamuoyu oluşturmakta ve bir baskı grubu oluşturarak devlet karşısında sivil toplumun sesini duyurma görevini gören aktörlerdir. Sivil toplum örgütleri devletlerin karar alma süreçlerini etkilemekte kamu otoritelerinin bazı politikalarını değiştirme kapasitesine sahip olabilmektedir.⁴¹

Yukarıda sayılan faktörler nedeniyle, egemenlik kavramı tarihsel süreçte ciddi bir şekilde değişime uğramıştır. Ancak bu, devletlerin egemenliğinin yok olduğu anlamına gelmemektedir. Günümüzde devletlerin egemenliği geçerliliğini ve önemini korumaktadır. Gelinen noktada egemenlik, içte devletler ile yurttaşlar arasındaki ilişkiyi sağlayan, dışta ise devletleri onlardan daha güçlü olan diğer devletlerden koruyan hukuksal bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır.⁴²

40Kamuran Reçber, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, Bursa: Alfa Aktüel Yayınları, 2004, s.149.

41Nazan Arslanel, Ertuğrul Eryücel, a.g.e., s. 33-34.

42Emrah Beriş, a.g.e., s. 71.

24

3. Devlet Olabilme Kriterleri ve Egemenlik Üzerine: Kosova Hakkında