Edebi Ürünlerin Pedagojik Değeri ve Sınıflanması

Eğitim sisteminin değiĢik kademelerinde edebi ürünler öğretim materyali olarak karĢımıza çıkmaktadır. Daha çok “Türkçe ve Edebiyat” derslerinin ana materyaliymiĢ gibi düĢünülse de aslında tüm diğer disiplinler edebi ürünlerden yararlanırlar. Edebiyattan ve edebi ürünlerden yararlanarak öğretim yapmak tarih dersi için de eskiden beri bilinen bir durumdur. Daha çok tarihi romanlar ve efsanelerden yola

çıkılarak zafer kazanmıĢ kahramanlar üzerinden tarih öğretimi yapılmaya çalıĢılırdı. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte KurtuluĢ SavaĢının anlatıldığı çoğu roman, tarih öğretimi içinde kullanılmıĢ fakat sorgulanmadan okunduğu için her Ģeyi ile doğru kabul edilmiĢtir (Çuhadar, 2007: 3). Bir Alman pedagogu olan Herbart, tarihi insanlığın öğretmeni olarak ilan ederken tarih öğretiminde yaĢ hassasiyetine dikkat edilmesini (kültür basamakları kuramı), öğretmenlerin haritalarla resimlerden faydalanarak ders anlatmalarını istemiĢ, ayrıca öğrencilerde olumlu davranıĢlar geliĢtirilebilmesi için tarih derslerinde edebi eserlerden de yararlanılması gerektiğini belirtmiĢtir (Baymur, 1949).

Edebi ürünlerin ait oldukları devrin insanının değerler sistemine bakıĢını ve gelecek zamanların müstakbel eĢkâlini içerdiği için bu durumun zihniyet tarihi araĢtırmalarında olduğu kadar tarih öğretimi açısından da bir değer taĢıdığı söylenebilir. ÇağdaĢ eğitim anlayıĢ ve yaklaĢımlarının sosyal bilim disiplinlerine bütüncül bir bakıĢ açısı ile disiplinler arasında var olan izolasyon ve kompartımanlaĢmayı gidermeye yönelik düĢüncelerin daha da geliĢmesine katkı sağlamıĢtır. Bu amaçla tarihsel efsane, destan, menkıbe, gazavatnâme, cenknâme, Ģiir, biyografi ve tarihsel roman gibi edebi ürünlerin tarih araĢtırmaları ve eğitimi-öğretimi için birer araç olarak kullanılması gündeme gelmiĢtir (ġimĢek, 2007)

Öğretim durumlarını zenginleĢtirebilecek materyallerden edebi ürünlerin tarih öğretiminde hak ettiği yeri bulamadığını belirten AkkuĢ (2007), edebi ürünlerin tarih öğretiminde kullanılmasının öğrencinin baĢarı, tutum ve davranıĢları üzerinde olumlu bir etkiye sahip olduğunu ifade etmektedir. Edebi ürünler bir taraftan çocukların dil, okuma-yazma, empati ve iletiĢim kurma becerilerinin geliĢimini sağlarken; diğer taraftan insanî ve ahlâkî değerler, milli tarih bilinci ve Ģuuru, sosyalleĢme, tarihi mirasa karĢı takdir geliĢtirme ve onları koruma, gelenek ve görenekleri yaĢatma gibi değer ve yargıları da kazanmalarına katkıda bulunabilir. Edebi eserler öğrencilerin düĢünme becerilerini geliĢtirdiği için bu yolla edinilen bilgiler kalıcı hale gelebilir.

Edebi ürünlerin, öğrencilerin derse karĢı ilgisini arttırdığı gibi okuma alıĢkanlığı kazandırma, konular arasında iliĢki kurma ve öğrenileni canlandırma gibi amaçları sağlamada oldukça etkilidir (Tekgöz, 2005: 90). Ayrıca, edebi metinler kullanılarak hem dersler arası aktarım sağlanabilir hem de öğrencinin okuduğunu anlama, analiz etme ve bağ kurma yeterliliği desteklenmiĢ olur (Öztürk, 2007: 70-78).

Yazılı edebi ürünlerin sosyal bilgiler dersi öğretiminde kullanılması ile ilgili yaptığı deneysel çalıĢmada Otluoğlu (2001); yazılı edebiyat ürünlerinin (roman, masal, deneme, günlük, mektup, türküler, efsaneler, atasözleri, bilmeceler, seyahatnameler, destanlar, halk hikâyeleri) kullanımının öğrencilerin biliĢsel kazanımlarında etkili olmadığı fakat duyuĢsal kazanımlarında anlamlı derecede fark yarattığını ortaya koymuĢtur. Top (2009), edebi ürünlerin Ġlköğretim 8. sınıf T.C. Ġnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük dersinin öğretiminde kullanımı ile ilgili yaptığı deneysel çalıĢmada edebî ürünlerle desteklenmiĢ öğretimin, öğrencilerin derse karĢı olan ilgisini artırdığı, dersten zevk almalarını sağladığı, temel beceri ve değerlerinin geliĢimine olumlu katkı sağladığı sonuçlarına ulaĢmıĢtır.

ġimĢek (2009), edebi ürünleri Türkiye‟deki tarih ve sosyal bilgiler öğretiminde oynayabileceği roller açısından iki kısma ayırmıĢtır. Bunlar, tarihsel edebi ürünler ve tarihsel olmayan edebi ürünlerdir. Tarihsel edebi ürünler, konu olarak tarihin iĢlendiği sanat eserleridir. Tarihsel edebi ürünlerin hiçbiri doğrudan tarih eseri olamamakla birlikte sanatsallıkları yanında tarihsel gerçekleri ele alıĢ biçimleri, gerçeklere yakınlıkları bakımından sosyal bilgiler öğretiminde değerli malzemeler sunabilirler. Bu eserler, içlerinde barındırdıkları tarihsel bilgilerin sorgulanarak çözümlenmesi açısından, tarih ve sosyal bilgiler derslerinde yararlanılabilecek durumdadırlar.

Tarihsel edebi ürünlerin tümü sanatsal bir yaratım süreci yaĢar. Bu süreci bir sanatçının kurgusu sonucu ortaya çıkan eserlerde daha iyi görmek mümkündür. Burada önemli olan sanatçının eserini, tarihsel olayları anlatmak için değil, bir sanat eseri meydana getirmek için yazdığı olmasıdır. Yani hiçbir sanatçı bir tarihçinin yaptığı iĢi yapmak amacıyla hareket etmez. Bu nedenle, tarihsel edebi eser yazarının tarihsel olgu ve olayları olduğu gibi aktarması beklenemez. Tarih ve sosyal bilgiler öğretiminde yararlanılabilecek tarihsel edebi ürünleri ġimĢek (2009), Ģu Ģekilde sınıflandırmaktadır:

Tablo 4: Tarih ve Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yararlanılabilecek Tarihsel Edebi

Ürünler (ġimĢek, 2009: 393)

Tahkiyeli Tarihsel Edebi Ürünler Tarihsel Nazım Eserleri Görsel Tarihsel Edebi Ürünler Tarihsel Hikâyeler Romanlar Anekdotlar Efsaneler

Nesir Halindeki Destanlar Mitler Gazavatnameler Menkıbeler Bilmeceler ġiirler Nazım Halindeki Destanlar MarĢlar Türküler Çizgi Romanlar Karikatürler

Tarihsel olmayan edebi ürünler ise yaĢanan coğrafyaya, kültüre ve toplumsal iliĢkilere odaklanmıĢ konuların ele alındığı edebi ürünlerdir. ġimĢek (2009), bu sınıflamada „tarihsel olmayan‟ olarak tanımlanmasının bu edebi ürünlerde tarihsel hiçbir öğeye yer verilmediği anlamına gelmemesi gerektiğini belirtmektedir. Ancak tarihsel olmayan edebi ürünlerin konusu ve teması tarih dıĢındandır. Gezi yazıları, sosyal iliĢkileri anlatan hikâyeler, Ģiirler, Ģarkılar ve fıkralar tarihsel olamayan edebi ürünlere örnek teĢkil ederler (ġimĢek, 2009: 398).

Baraz (1987) da çocukların yaĢlara göre okuma ilgilerini dört döneme ayırmakta; bunları; “Okul Öncesi Dönem (0 – 6 YaĢ), Masal Dönemi (7 – 9 YaĢ), Serüven Dönemi (10 – 12 YaĢ), Soyut Konulara Eğilim dönemleri olarak ifade etmektedir. Baraz (1987: 43), bu geliĢim dönemlerine göre çocukların okuyabilecekleri edebi ürünler ile ilgili olarak Ģu sınıflamayı yapmıĢtır:

Tablo 5: GeliĢim Dönemlerine Göre Çocukların Okuyabilecekleri Edebi Ürünler

(Baraz, 1987)

Dönem / YaĢ Okunabilecek Edebi Ürünler

Okul Öncesi Dönem (0 – 6 YaĢ) 1. Ninniler, 2. Öyküler, 3. Resimli kitaplar, 4. ġiirler, 5. Tekerlemeler, 6. Destanlar, 7. Masallar, 8. Tekerlemeler, 9. Fıkralar, 10. Bilmeceler

*Bu yaştaki çocukların eğilimlerinde cinsiyetler arasında fark yoktur. Masal Dönemi (7 – 9 YaĢ) 1. Kahramanları çocuk olan öyküler 2. Kahramanları

hayvan olan öyküler 3. Tatil ve doğa öyküleri 4. Efsaneler - destanlar – fıkralar

Okul öncesinin devamı olan bu dönem çocuklarında da cinsiyet farkı belirginleĢmemiĢtir. Ancak kızlarda bu dönem bir yıl daha uzun sürebilir. Bu dönem çocukları en çok (% 75) masaldan hoĢlanırlar. Bu dönem çocuklarının kitapları resimli olmalıdır.

Serüven Dönemi (10 – 12 YaĢ) 1. Ev - okul yaĢamı, 2. Serüven kitapları, 3. Mizah, 4. Yararlı bilgiler, 5. Gezi kitapları, 6. Biyografiler, 7. ġiir - tiyatro eserleri, 8. ÖyküleĢtirilmiĢ tarih, 9. Polisiye kitaplar, 10. Duygusal kitaplar, 11.Kahramanlık konulu kitaplar, 13. Yabancı ülkeleri anlatan kitaplar

Soyut Konulara Eğilim Dönemi (13 YaĢ ve Üstü)

1. Sevgi, bağlılık, özveri konularını iĢleyen roman, Ģiir, tiyatro eserleri, 2. Soyut, duygusal, düĢünsel öykü, roman duygusal öykü, Ģiir, tiyatro eserleri, 3. Sanat değeri olan kitap ve dergiler, 4.

Gazeteler, güncel konular, spor yazıları

Alman Pedagog Erich Andraess‟a göre çocuk, tarihi kavrama bakımından üç geliĢim basamağı aĢar. Birinci basamak (3-8 yaĢ arası); çocuğun çevresindekileri anlamlandırdığı ve çocuğun imgelem bakımından yoğun faaliyette olduğu masal yaĢıdır. Ġkinci basamak (8-12 yaĢ arası); çocuğun gerçeğe uyan konuları tercihe baĢladığı basamaktır. Bu dönemde gerçek hayatla ilgili gerçek konular ilgisini çeker. Robenson, Güliver‟in seyahatleri, Grim biraderlerin efsaneleri, hayvan hikâyeleri bu yaĢ için karakteristik hikâyelerdir (Baymur, 1949: 25-26). ġimĢek (2000) ise bu basamakta öğrencilere, Oğuz Kağan, Ergenekon destanları ve Dede Korkut hikâyeleri gibi Türk tarihinin önemli edebi eserlerinin okutulmasının uygun olacağını ve bunların çocuklarda olağanüstülüklerden haz almalarına, kendi gerçekleri ile bu eserleri değerlendirip kendileri için bir gurur kaynağı ve hatta eserlerde geçen erdemleri (doğru sözlülük, büyüğe saygı, sahip olduklarını paylaĢma, sözünden dönmeme vs.) model alabileceğini vurgulamıĢtır.

Üçüncü basamak (12-19 yaĢına kadar); çocuğun yavaĢ yavaĢ ilk erginliğe girdiği dönemdir. Bu dönemde çocuğun hatıra defteri tutmaya baĢladığı, benlik bilincine cevap

verebilecek tarzda biyografiler, hatıralar, vakayı nameler, tarihi hikâyeler bu yaĢ için karakteristik edebi ürünlerdir (Baymur, 1949: 25-26).

Kieran Egan (1997) ise tarihsel kavrama biçimlerini Ģöyle sınıflamıĢtır; “Somatik Kavrama, Mitik Kavrama, Romantik kavrama, Felsefik kavrama ve Ġronik kavrama”. Egan; felsefik kavrama döneminin 14 yaĢında oluĢmaya baĢladığını, bu dönemin 20 yaĢına kadar devam ettiğini, öğretmenin bu dönemde öğrenciye elektriğin bulunuĢunu öğretirken Benjamin Franklin ve Thomas Edison‟un gibi kiĢilerin hayat hikâyeleri ile iliĢkilendirerek anlatmasının öğrenci daha ilginç olacağını belirtmektedir (Egan, 1997; Akt, Ata: 2000).

Erich Andraess ve Kieran Egan‟ın önerdiği aĢamalar, ortaöğretim çağında tarih konularının öğretiminde edebi ürünlerin kullanımını ön plana çıkarmaktadır. Gerek Egan‟ın felsefik kavrama dönemi, gerekse Andraess‟in üçüncü basamak döneminde; Ģiir, hatırat, biyografi, günlük, mektup, fıkra ve söylev-demeç (Atatürk‟ten Hatıralar, Milli Mücadele Hatıraları, Çankaya, Atatürk‟ü Nasıl Tanıdım, Tek Adam, Babamız Atatürk, Misak-i Milli Sokağı, Promete, Boğaziçi Esrarı, Ġstanbul Sokakları, Çanakkale Harbi, AteĢten Günler, KurtuluĢ ve Cumhuriyet, Son Osmanlı Yandım Ali, Üç ġehitler Destanı, Çanakkale Destanı, Atatürk‟ün Günlüğü, On Yıllık SavaĢın Günlüğü, Türkün Kaderini DeğiĢtiren Ay, Ayrılıklar, Atatürk'ü ÖzleyiĢ, Büyük Nutuk, Casus, Hamdi Efendi, Sizler Yapacaksınız, Silahı Ben Vereceğim, Yemin, Vurun Kahpeye, Türkün AteĢle Ġmtihanı, Sodom ve Gomero, Yaban, gibi) edebi ürünler kullanılarak derslerin iĢlenmesi;

 Öğrencilere kendi dünyalarından farklı zaman ve mekânlarda yaĢanmıĢ olayları anlamalarına yardım eder.

 Öğrencilerin geçmiĢe yönelik ilgi ve meraklarını artırır.

 Tarihsel kavramların anlaĢılmasını kolaylaĢtırır ve tarihsel becerilerin kazanılmasına yardım eder.

 Toplumsal değerlerin aktarılmasına yardım eder.  Milli bilinç ve birlik duygusu aĢılar.

 Öğrencilere birçok ahlaki ilkenin (iyi-kötü, doğru-yanlıĢ vb. gibi) öğretiminde rol oynarlar.