Ebru Yapımında Kullanılan Malzemeler

Ebruda sanatçının esas kullandığı malzemeler, kitreli su ve çeşitli boyalardır. Ressamın tual üzerinde yaptığını ebru sanatçısı su yüzünde yapmak zorundadır. Ebru yapmak isteyen, eskiden olduğu gibi bugünde teknesini, boyasını ve diğer malzemelerini baştan sona kendisi hazırlamalıdır (Altun, 1981, s.27).

Fotoğraf 5: Ebru Yapımında Kullanılan Malzemeler

• Boyalar:

Geleneksel Türk ebrusunda yalnızca suda erimeyen, asit ve kazein içermeyen ve ışıktan etkilenmeyen doğal boyalar kullanılmaktadır. Boyalar yaklaşık 50x50 cm boyutlarında düz bir mermer üzerinde, destiseng (el taşı) ile ezilmek suretiyle hazırlanır. Destiseng, üzerinde boya ezilen mermerle aynı cins mermerden olup, aşağı yukarı 15cm. uzunluğunda, boyayı ezen yüzü 6-7cm. çapında bir yarım daire ve üstünde de kullananın tutması için tutamak bulunan bir taştır. Yaklaşık bir avuç dolusu boya, mermerin ortasına yerleştirilir ve onun da ortası çukurlaştırılarak buraya su konur ve karıştırmak suretiyle boya çamur hale getirilir. Destiseng, çamur haldeki boyanın üzerinde 8 çizer gibi dolaştırılarak boya ezilir. Dağılan boyalar bir spatula yardımıyla tekrar ortaya toplanır. Boyanın ezilip ezilmediği ancak teknede anlaşılır. Bir müddet tecrübeden sonra ebrucu, hangi boyayı ne kadar ezeceğini öğrenir. Yeteri

kadar sulandırıldığında ve doğru öd ayarı yapıldığında kumlanmadan açılan ve kağıda akmadan tespit olabilen boya yeterince ezilmiş demektir (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Geleneksel Türk ebrusunda kullanılan ana renkler şunlardır:

Tablo 1 :Geleneksel Türk ebrusunda kullanılan ana renkler

Çamlıca toprağı Beyaz Siyah Sarı

Aşı Boyası Kahverengi Kırmızı Lahor Çividi Çamaşır Çividi

Çamlıca toprağı, Lahor Çividi ve Çamaşır Çividi dışında sözü edilen boyalar nalburlardan, Lahor Çividi ve Çamaşır Çividi ise aktarlardan temin edilmektedir.

Bu renkler kullanılarak elde edilen ara renkler ise şunlardır:

Tablo 2:Geleneksel Türk ebrusunda kullanılan ara renkler

Aşı Boyası Lahor Çividi Koyu Kahverengi

Sarı Lahor Çividi Yeşil

Çamaşır Çividi Kırmızı Mor

Beyaz Siyah Gri

Beyaz

+

Lahor Çividi

=

Açık Mavi

Yukarıda sıralanan renkler, istenilen oranda birbirleriyle karıştırılarak her tür renk elde edilebilir.

Çamlıca Toprağı: İstanbul'un Çamlıca Tepesi'nde bulunan kırmızı renkli topraktır. Bir elek ile taşlarından ayıklanarak toplanır. Ezildiğinde tütün rengine yakın bir renk verir. İsten elde edilen ve bundan dolayı çok hafif olan siyah boyaya

katılır. Islah etmek üzere akan boyalara ilave edildiği gibi serpmeli ebruların serpme boyası olarak ya da yalnız başına kullanılır.

(http://www.geleneksel-ebru.com/)

Beyaz: Üstübeç. Yağsız olanı beyaz boya yapmak için, yağlı olanı (litopon üstübeci) ise neftli boya hazırlamada kullanılır (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Siyah: İsten yapılır. Çok hafif olduğu için tek başına kullanılmaz. Çamlıca toprağı ile karıştırılır (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Sarı: Oksit sarı (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Aşı boyası: Oksit kırmızı . İnorganik bir pigmenttir. (http://www.geleneksel-ebru.com/)

Kahverengi: Oksit kahverengi. Çeşitli tonları vardır. İnorganik bir pigmenttir.

Kırmızı: Suyla karışabilen pigment kırmızı. Organik bir pigmenttir. İnorganik olanı içerdiği kadmiyumdan ötürü son derece zehirlidir.

(http://www.geleneksel-ebru.com/)

Lahor Çividi: Bebeklerin ağzında oluşan aft hastalığının tedavisi için kullanılan ilacın hammaddesidir. Gevrek, taş gibidir. Bitkisel ve çok güçlü bir boyadır. Dövülerek toz haline getirilir (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Çamaşır Çividi: Beyaz çamaşırlar için ağartıcı olarak kullanılan mavi bir tozdur (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Boyalara eklenecek su ve ödün ayarı da şu şekilde yapılır: Kitrenin kıvamının ayarı kontrol edilir. Boya ayarına ödü en az boyanın ayarıyla başlanır. Süt kıvamında sulandırılan boyanın içerisine, fırça kavanozun kenarına sıyrılıp tekneye serpildiğinde ebrucunun ustasından gördüğü miktar ölçüsünde açılana kadar öd ilave

edilir. Ödü fazla olan boyaların ayarları da ödü az olan boyaların üzerine serpmek suretiyle yapılır. Çiçek ve hatip ebrusu yapımında kullanılacak olan boyaların ayarları ise zemin ebrusunun üzerine damlatmak suretiyle yapılır.

(http://www.geleneksel-ebru.com/)

Toprak boyaların Türk ebrusuna verdiği en önemli özellik havdır. Avrupa ebruları kimyasal boyalar nedeni ile ofset özelliği gösterirken, Türk ebruları toprak boya nedeni ile hav özelliği taşır (Tanarslan, 1994, s.58).

• Kitre

Fotoğraf 6: Kitre

Ebru sanatının en önemli maddelerinden biridir. Boya serpilecek suya kıvam ve yapışkanlık vermek için kullanılır. Boyaların su üstünde kalmasını sağlayan bitkisel bir malzemedir. Beyaz, taze ve topraksız(fiyor) olanı tercih edilir. Kitre Anadolu’da yetişen geven türü dikenli bitkilerin havayla temas ettiğinde kemikleşen salgısıdır. Her bölgenin kitresi suya farklı bir kıvam verdiği için ne kadar suya ne kadar kitre konulacağı hakkında kesin rakamlar verilemez. Her ebrucu sonbaharda ebru yapmaya başlayacağı zaman bir sene yetecek kadar kitre alır ve birkaç tekne açtıktan sonra teknesinin alacağı su miktarına ne kadar kitre koyacağının ölçüsünü bulur. Bu ölçü, içinde kurşunkalem kalınlığında bir çubuk yürütülerek kitre üzerinde bıraktığı izle bulunur. Doğru ayarda, kitre içinde çekilen çubuk dışarı alınınca kitre üzerinde bıraktığı iz olduğu yerde kalmalı, ne çekiş istikametinde ileri ne de lastik gibi geri gitmemelidir. İlk denemede ortalama 7 litre suya 45-50 gr. kitre konularak birkaç gece şişmesi beklenir. Zaman zaman karıştırılarak kitrenin erimesi hızlandırılır. 3-4 gün sonra sık dokulu bir torbadan geçirilerek içindeki erimemiş kitre parçacıkları, çöp ve diğer yabancı maddelerden arındırılır ve tekneye boşaltılır.

Kıvamı kontrol edilir ve doğru kıvama gelene kadar su bardağı ile su ilave edilip iyice karıştırılır. İlave edilen su miktarı ölçüsünce bir sonraki tekne için ıslatılan kitre miktarı azaltılır ya da su miktarı artırılır (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Kitre yerine hilbe (boy tohumu), sahlep, ayva çekirdeği, deniz kadayıfı ve keten tohumu da kullanılabilir (Çoktan, 1992, s.16).

Kitrenin diğer bir adı da kesiradır. Plaka ve şeritler halinde bulunur. Ebru yapımında plaka kitreler daha iyi sonuç vermektedir (Göktaş,1987, s.23).

Kitre kuru havadan olumsuz etkilendiği için suyu uçarak katılaşır. Bu nedenle ortamın nemli olması gerekir (Tanarslan, 1994, s.58).

• Sığır Ödü

Fotoğraf 7: Sığır Ödü

Kitre üzerine serpilen boyaların batmadan yüzebilmeleri için boyalara bir damlalık yardımıyla safra asitleri içeren sığır ödü katılır. Bozulmasını önlemek için öd suyu önceden kaynatılarak saklanmalıdır. Sığır ödü yerine aynı amaçla koyun ödü, kalkan balığı ödü, pitrik asit ve tütün yaprağı suyu ya da haraza suyu da kullanılmaktadır. Öd suyundaki safra asitleri zamanla boyayı parçalamaya devam ederek kağıt üzerinde tamamen pürüzsüz, kadife yumuşaklığı görünümü sağlar. Yağ kullanılması ebruyu bozar; öd yerine sentetik olarak hazırlanan karışımlar aynı güzelliği vermemektedir (Ay, 1994, s.57).

Kalkan balığı ödü kumlu ebru yapımında daha iyi sonuç vermiştir. (Derman, 1977, s.11)

• Kağıt

Boyayı iyi emen, dayanıklı, aharsız ham kağıtlara yapılan ebrular daha güzeldir. Eskiden “alikurna” denilen kağıt tercih edilmiştir (Yazır, 1982, s.162).

Türk ebruculuk geleneğinde kağıt terbiye edilmez ve tekneden sıyrılarak çıkarılır (Cansever, 1996, s.164).

Kağıtlar mat olmalıdır. Parlak kağıtlar emme özelliği az olduğu için tercih edilmemektedir. Kağıtlar daha önceden tekne boyutunda hazırlanmalıdır.

(Göktaş, 1987, s.22)

Boyanın kağıda daha iyi tutunmasını sağlamak için kağıt önceden %10 luk dialüminyum trisülfat çözeltisi ile ıslatılmalıdır (Ay, 1994, s.57).

• Tekne

Fotoğraf 8: Ebru Teknesi

Tekne, içinde ebru yapılan kaptır. Çam, çinko ya da galvanizden olmalıdır. Ahşap kullanılırsa su kaçırmaması için ziftle yapıştırılmalıdır. Dikdörtgen teknenin derinliği 6cm. boyu ise kullanılacak kağıdın tabaka boyuna göre saptanmalıdır

Teknede ideal ölçü 35 x 50cm. dir. Tekne kağıt suya yatırıldığı zaman genişleyeceği için kağıt boyutundan bir miktar daha büyük olmalıdır.

(Çoktan, 1992, s.13)

Uzun kenarlarından ebrucuya yakın olanına, ebruyu tekneden sıyırırken kağıdı çizmemesi için 2-3mm kalınlığında bir mil kaynattırılmalıdır.

Çinko ve galvaniz dışında diğer malzemelerden yapılan teknelerin bir kısmı boyaların yayılmasını engellemektedir (Tanarslan, 1988, s.13).

Mustafa Düzgünman'ın ebru yapımında kullandığı malzemeleri ve bazı ebruları Galata Mevlevihanesi'ndeki DÜZGÜNMAN odasında sergilenmektedir.

• Fırça

Fotoğraf 9: Ebru Fırçası

Boyaları tekneye serpmeye yarayan alettir. Türk ebrucusu fırçasını kendi sarar. Ebru fırçası atın kuyruk kıllarının bir dala sarılması ile yapılır. Kılların bağlanmasında oltaya iğne bağlarken kullanılan düğümsüz bağlama kullanılır. Fırça kavanozda dura dura kıvrılır ve bu kıvrık şekil, fırçanın sarım şeklinden dolayı ortasında oluşan boşlukla beraber Türk Battal deseninin ortaya çıkmasına sebep olur. Bu nedenle yağlıboya ya da suluboya fırçaları Türk ebrusunda kullanılmaz. Fırça sararken kılların daha iyi tespit olması için herhangi bir yapıştırıcı kullanılmaz, çünkü fırça kavanozda boyayla birlikte bırakılır. Eğer tutkal kullanılırsa içindeki kimyasallar boyaya karışır (http://www.geleneksel-ebru.com/).

Ebru fırçası 25-30cm. uzunluğunda ve serçe parmak kalınlığında olmalıdır (Kuşoğlu, 1994, s.120).

Küflenmeye dayanıklı olması ve esnekliğinden dolayı gül dalı; daha kalın telli olduğu için yaşlı at kuyruğu kılı alınıp naylon veya misina ile sarılan fırçalar daha uygundur (Ay, 1994, s.57).

• Neft

Terebentin adı verilen bir cins yağ vasıtası ile ebru üzerinde benek şeklinde boşluklar açmaya yarayan maddedir (Göktaş,1987, s.27).

Eskiden Eğriboz adasından gelen çam nefti kullanılmasına rağmen artık bulunmamaktadır. Neftli ebru yapımında ancak tabii olanı kullanılır. Neft, ayrı bir kaba ayrılan boyaya damla damla istenen sonuç alınıncaya kadar denenerek ilave edilir. Neftli boyaya batırılan fırça iyice temizlenmeden normal boya kavanozuna sokulmamalıdır (http://www.geleneksel-ebru.com/).

• Taraklar

Fotoğraf 10: Taraklar

Ebru yapımında boyalara desen vermek için tarak şeklinde bir alettir. Çeşitli boy ve şekillerde olup ebrucu tarafından da yapılabilir. İnce uzun çıta üzerine eşit aralıklarla paslanmaz çelik tellerin tarak dişleri gibi dizilmesi ile elde edilir. Tellerin inceliği de isteğe bağlıdır (Elhan, 1998, s.5).

• Bizler

Fotoğraf 11: Biz Takımı

Tekneye boya damlatmak, yüzeyindeki boyaya şekil vermek ya da kitreyi karıştırmak için muhtelif kalınlıklarda olan aletlere biz denilir. Bunların arasında, aynı cins telden 15-20 tanesinin bir araya sarılmasıyla oluşturulan tel ise sümbül yapımında kullanılır. Bizler, farklı kalınlıklarda tellerden ya da çivilerden imal edilirler ve mutlaka paslanmaz malzemeden yapılmalıdırlar.

(http://www.geleneksel-ebru.com/)

• Su

Ebru yapımında kullanılan suyun özel içme suyu olması, kireç derecesi düşük ve bekletilip süzülmüş olması gerekmektedir. Kaynatılmış ve bekletilmiş su da kullanılabilir. Eskiden yağmur suyu kullanılmıştır. Suya, kireç düşüren calgon katılmak sureti ile elde edilen kireci düşük su da kullanılabilir.

(Barutçugil, 1999, s.39)

• Desteseng Taşı

Ebruda kullanılacak olan boyaları ezmeye yarayan taştır. Bu taş genellikle mermerden yapılır. Bunu yanında çakmaktaşından veya camdan da yapılabilir.

Destizenk ve el taşı olarak da bilinir (Elhan, 1997, s.48).

• Çıta

Fotoğraf 13: Ebru Kurutma Çıtası

Ebru teknesinden ıslak olarak çıkan ebruların kuruması için bırakıldıkları tahta pervazlara verilen addır. Bu çıtalar üç, üç buçuk cm eninde iki metre boyundadır. Beş çıta, aralarında beşer cm boşluklarla yan yana konulur. Ebrular bunların üzerine serilir. Birinci sıra dolduğunda, ikisi kenarlara, biri ortaya üç takoz aralığı sağlamak için yerleştirildikten sonra yine üst üste dizilmeye devam edilir (Göktaş, 1987, s.13).

• Kürek

Fotoğraf 14: Kürek

Mermer üzerinde ezilen boyaları toplayıp ana kaplara koymaya yarayan alettir (Elhan, 1998, s.5).

• Kap

Fotoğraf 15: Boya Kabı

Ebru yapımında boyaları koymaya mahsus muhafazalara verilen addır. Boya kabının cam olması önemlidir. Metal ve plastik kaplar ödün ve boyanın çözündürme ihtimaline karşın, boyayı ve ebruyu bozmaması için kullanılmaz.

(Göktaş, 1987, s.22)