Sonra Begtûzûn ve Fâik, haşemden bir tabaka ile biraraya geldiler,
551 Abul Kasım Bermeki Fazıl, Dâhi bir insan idi. Fakat son derece de behil idi. Vezarete geçince
vuzeraca adet olan lutf ve ihsan namına kimseye bir para vermediği gibi Emir Abul Harisin sarayında bulunan kölelerin ve ordunun büyüklerinin aylıklarını, tassisatlarını, elbise bedelini de kısmağa başladı. Bunun üzerine iki üç köle buna kızarak bir gün ensesine topuzlar ile vurarak pastırmasını çıkardılar. Utbi, a.g.e., s.83.
552 Utbi, a.g.e., s.84.
553 Seyf-ud-Devle için bu gelen cemiyeti mahvetmek işten bile değildi. Fakat o istemedi ki Emir
Abul Harisin eslafı ile olan hukuk Abul Harisin bir zillesinden dolayı zayi olsun, o istemedi ki büyük bir mazisi, şanı, şerefi olan Âlisaman devletinin namıs perdesi kendi eliyle yırtılsın, o istemedi ki Âlisaman devletinin azametine rahne gelsin. İşte bu hislerle mütahassıs olarak Emir Aaabul Haris ile cenk etmek değil karşısına asker bile çekmek istemedi, ve “Evet ileride elbette müsait bir zaman olur. O zaman ben hakkımı kat’i bir hüccet ile, vazih bir delil ile istihsal ederim. Bana o zaman düşmanlar, husudlar bir kusur bulamıyacak, âm, has, herkes beni mazur görecektir. Haydı o günü bekleyelim.” dedi. Ve Neysabur yolundan saptı, Mervrud yolunu tuttu. Fakat Merv köylerinden Zagol köprüsüne varınca oraya indi. Çadırlarını kurdurdu. İşin sonu neye varacağını anlamak üzere orada eylendi kaldı. Utbi, a.g.e., s.85.
554 Ve Emir Abul Haris davet edildi. Betbaht Abul Haris gelince onu tuttular gözüne mil çektiler.
Utbi, a.g.e., s.86; krş.Abdülkerim Özaydın, “Abdülmelik b. Nuh b. Mansur”, DİA, I, s.271; İbnü’l Esir, VII, s.452.
555 krş. Abdülkerim Özaydın, “Abdülmelik b. Nuh b. Mansur”, DİA, I, s.271. 556 TTK’nın çevirme kılavuzunda gün Perşembe’dir. (Çeviren).
(tahta) Ebbul Hâris 'in kardeşi Abdü’lmelik b. Nûh'u oturttular.557 Ona biat için ondan mal istediler, verdi. Bu vakit içinde Emîr Mahmûd Rahimellahi Merv'e, Ebû’l-Hâris'in intikamını almak için savaşmaya geldi. Elçiler aracı oldular ve barış yaptılar558 şu şartla ki o malların hepsi ile beraber Herât ve Belh Emîr Mahmûd'un
oldu.559 Emîr Mahmûd Rahimellahi İki bin dinar sadaka verdi ve geri döndü. Bu barışa şükür etti, “Allah Azze ve celleye şükür ki kan döktürtmedi” dedi. Sonra geri dönünce Melik'in köleleri Emîr Mahmûd'un köküne vurdular (orduya saldırdılar), o ara bozmayı İbn-i Kâbûs yaptı. Emîr'in Sipahsâlârı Nasr b. Nâsıruddîn ki o Emîr Mahmûd Rahimellahi'nin kardeşi idi geri geldi ve savaş yaptı. Begtûzûn yenildi ve Begtûzûn kötü bir halde Buhârâ'ya gitti. 560 Fâik 389 senesi Şaban (Temmuz/Ağustos 999) içinde öldü.561 Begtûzûn pek çok pişmanlıkla kaldı.562
Sonra Hân'ın kardeşi Ebû’l-Hasan Îlik b. Nasr Buhârâ'ya geldi,563
557 krş.Utbi, a.g.e., s.86; Abdülkerim Özaydın, “Abdülmelik b. Nuh b. Mansur”, DİA, I s.271;
Köymen, a.g.e., s.28.
558 Akşama kadar süren çok cetin bir savaş oldu. İbnü’l Esir, VII, s.453.
559 Abul-Haris Manşür b. Nuh (salt: 387-389/997-999) tahta oturmuştu. Yeni Samanî hükümdarı,
Mahmud'un yokluğundan faydalanarak, Horasan sipesariığına başka bir Türk kumandanını tayin etmişti. Mahmud tahttaki durumunu sağlamlaştırdıktan sonra Belh şehrine gelmiş, buradan Buhara'daki Samanî Emirine bir elçi göndermiş, Gazne tahtının kendisinde karar kıldığını, Samanîlerin hizmetinde olduğunu bu sebebten dolayı da Horasan'daki haklarının gözetilmesini istemişti. Bunun üzerine Emir Manşur da Belh, Tirmiz, Herat ve Büst vilayetlerinin Gazneye ait olduğuna dair bir ferman göndermiş, ancak Horasan için olumsuz cevap vermişti. Bu olay üzerine Mahmud Nişabur üzerine yürümüş Manşür b. Nuh'un Mahmud tarafını tutacağından çekinen emirleri onu tutuklayıp yerine oğlu II. Abdal-Malik b. Nuh'u (salt: Safer 389-Zilkade 389 / Şubat 999-Ekim 999) tahta geçirmişlerdi Mahmud bunu bahane ederek bütün Horasan'ı ele geçirdi. Güller Nuhoğlu, "Beyhaki Tarihi'ne Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı ve Kültür", İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1995, s.6.
560 krş. Abdülkerim Özaydın, “Abdülmelik b. Nuh b. Mansur”, DİA, I, s.271. 561 krş. Köymen, a.g.e., s.28; İbnü’l Esir, VII, s.455.
562 Sultan Mahmud, Faik ve Begtüzünü 999’da Merv’de yendi ve Horasan’a hâkim olarak burada
Halife el-Kadir Billâh adına hutbe okuttu. Coşkun Erdoğan, “Harezm’de Gazneli Hâkimiyetinin Tesisi ve Altuntaşlar Dönemi, (1017-1041)”, a.g.m., s.149.
563 Karahanlı İlek Nasr da Samanoğulları Devleti’ne son vermeği kararlaştırdı ve buhârâ ikinci defa
Abdü’lmelik b. Nûh'un sahte olarak dostlarından oldu.564 Nûh'un oğulları onun
şerrinden korkuyordu. Sabahleyin onu selamlamaya gittiler onları yakalayıp bağlayarak tutuklayıp Ûzkend565'e gönderdi.566 Onların mallarını aldı ve onların
dönemi bitti.567 Îlik 389 yılında Zîlkade ayının onuncu günü Pazartesi (23 Ekim
564 krş. Utbi, a.g.e., s.92; İbnü’l Esir, VII, s.455.
565 Karahanlı Devleti’ne başkentlik yapmış, günümüzde Kırgızistan sınırları içinde bulunan tarihî
şehir. Kırgızistan’ın güneybatısında Özbekistan sınırına çok yakın bir kesimde Karaderya’nın sağ tarafında deniz seviyesinden 1012 m. yüksekliktedir. Günümüz Kırgız Türkçesi’nde Özgön, Uzgen olarak yazılan şehrin adı İslâm tarihi kaynaklarında Yüzkent, bazan da Özcent şeklinde geçer. Dîvânü lugāti’t-Türk’e göre Özkent, Fergana kasabasının bir adıdır ve “özümüzün şehri” anlamına gelir, Özkent’in içinde bulunduğu Fergana havzası tarihin ilk devirlerinden itibaren Türkistan coğrafyasının en önemli bölgelerinden biri olmuştur. Eski Çin kayıtlarında Dayüan (büyük bahçe) adıyla kaydedilen Fergana yöresi Büyük Hun İmparatorluğu zamanında Wusunlar’a yurtluk yapıyordu. Zamanla Hunlar’a bağlandı. Ardından Akhun Devleti’nin sınırlarına dahil oldu. Daha sonra Göktürkler ve özellikle Batı Göktürkler’in hâkimiyet alanına girdi. Karluklar başta olmak üzere birçok Türk boyunun göçlerine sahne oldu ve esas önemini Karahanlılar döneminde kazandı. Bu arada Fergana ile Özkent’te yerleşmiş bulunan Ezgişler’in Onoklar ’dan olduğu, yani Türgiş boylarından geldiği bilinmektedir. Bölgeye İslâm dininin ilk defa ulaştığı devirlerde Fergana vadisinin doğusunda İslâmiyet’i kabul etmemiş Türkler ’le sınırkonumundaydı. IX. yüzyıl ortalarında Özkent’te Gür (Kür) Tegin adlı bir Türk beyi idareci olarak görülmektedir. Özkent, eski Türk şehirlerinin ordu kalesi etrafında kademeli şekilde gelişmiş durumunu aksettirmekteydi. Ahmet Taşağıl, “Özkent”, DİA, XXXIV, 129; Özçend ~ Özkent: Edgiş boyunun yerleştiği bir şehirdir. Özkent ile Kaşgar arasında Kavak-art diye bir yer vardır. Yabaku Suyu da Özkent ile Fergana’yı böler. Ayrıca Divan’da bir not daha düşülmüştür ki, Şaş’a yani Taşkent’e de Özkent deniyor. Yine Divanü Lûgat-it-Türk’ün bir Özkend maddesi daha vardır ve Fergana için kullanıldığından bahsedilir196. Fergana ile Kaşgar arasında Aruk-turuk diye sarp bir yer mevcuttur. Fergana ve Şıknı ahalisinin sık sık “Bukuk” denilen bir hastalığa yakalandığı da vurgulanır. Diğer İslam kaynaklarına baktığımızda bu büyük şehrin yanında bir dağ olduğunu ve burada toplanan pekçok suyun aktığını, surlarının mevcut olduğu anlaşılıyor. Öyle görülüyor ki, birbirine çok yakın bulunan Fergana ve Taşkent bölgesi zaman zaman ortak adlarla anılmışlardır. Burası bugünkü Kırgızistan’ın Karasu ilinin hemen doğusundaki Özgen’e karşılık gelmektedir. Burada Kara Hanlı Türk muhitine dair mimari eserler hala ayaktadır ve zamanında Babur Şah da buraya bir sefer düzenlemişti. Saadettin Gömeç, “Divanü Lûgat-it-Türk’de Geçen Yer Adları”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVIII/46, 2009, s.27; Ûzgend, V.V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, a.g.e., s.169.
566 krş. Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s.28.
567 krş. Abdülkerim Özaydın, “Abdülmelik b. Nuh b. Mansur”, DİA, I s.271; Fakat bir müddet sonra
esaretten kurtulan, Sâmânlı prenslerinden (Ebu İbrahim İsmail) muntasır, Karahanlılar’a karşı mücadeleye yeniden başladı ve Buhârâ’yı ele geçirdi (1000). Bununla beraber, esas Karahanlı ordusuna mukavemeti imkansız gördüğünden İran’a kaçtı. Orada da tutunamayıp, Selçuklular2ın yanına iltica etti ve onlardan yardım istedi. Köymen, a.g.e., s.28.
999 Pazartesi) Buhârâ'ya girdi. Emaret sarayına indi. 568 Ebû’l-Fevâris Abdü’lmelik saklandı, onu bulup getirmelerini buyurdu. Başına çadır geçirip o halde onu [181] Buhârâ'dan Îlik'in önüne getirdiler. Onu bağlayıp Uzkend569
tarafına götürülmesini buyurdu.570 O Îlik'in hapsindeyken öldü.571
568 krş. Utbi, a.g.e., s.92.
569 Efkend. İbnü’l Esir, VII, s.455.
570 krş. Utbi, a.g.e., s.92; Abdülkerim Özaydın, “Abdülmelik b. Nuh b. Mansur”, a.g.e., I s.271;
Erdoğan Merçil, “Sipehsâlâr: II. Gazneliler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXVI, S.2, Aralık 2011, s.459-473. (460).
Bu kitabı nakleden; Ebû Saîd Abdulhay b. Eddahhâk b. Mahmûd Gerdîzî ki Nebiler, Melikleri ve ileri gelenler İslam Halîfeleri ve Horâsân Emîrleri'nin öykülerini, tarihlerini bitirdikten sonra Yemînü'd-Devlenin -Rahimellahi aleyhi- özet şekilde öykülerine başlangıç yaptığını söyler. Bu kitaplarda okuduğumuz haberlerin hiç biri merhum Padişâhın durumunun haberlerine benzemez. Ki o şeyleri başkalarından işiterek duydum veya kitaptan okudum ve muhtemeldir ki yazarlar, rivayet edenler, sınıflandıranlar az çok hayrete düşürmek için süslü sözler söylemiş, kitapları değerli yapmış olabilirler.
Fakat bundan sonraki öyküleri, ondan vereceğimiz haberlerin en büyük kısmını gözümle gördüm ki bunlar Emîr Mahmûd Rahimellahi'nin Hindîstân'a572 yaptığı seferler, Horâsân ve Irâk'ta fethettiği kaleler, korkunç çöller
ve dağları, tehlikeli yolları nasıl geçtiğidir. O nasıl savaşmıştır? Büyük Padişâhları nasıl yenmiştir? Ki onun kimsenin görmediği iştmediği harp hileleri siyasi işleri olmuştur. Özellikle Hüdâvendi âlem Sultân-ı Muazzam İzzeddevle ve Zeynül Mille Seyfullah Muaz Dînillah Ebû Mansûr Abdur Reşîd b. Yemînü'd-Devle ve Emînü'l-Mille Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Nâsırüddîn Veddevle Sultânlığını devam ettirsin, Sultânlığı yerinde kalsın, mülkünü sabit kılsın öyle hayret verici bir tesadüfle hiç külfet olmadan Padişâhlık eline geldi. İstediği zamanda hiç bir engelle karşılaşmadan ve zaman kaybetmeden hemen arzusuna ulaştı. Binlerce halk, hiç kan dökmeden! Hiç bir şeye tamah etmeden, hiç zahmed çekmeden, zaman kaybetmeden! Hiç bir hileye başvurmadan! Onun hükmü altına girmiştir. Onun devleti sabit, halkı yerleşik, düşmanı rezil, dostu seviçli! her türlü belalar ondan
572 Uman deniziyle Bengal körfezi arasında, kuzeyde Himalaya sıradağlarından güneyde Hint
Okyanusu’na doğru giderek daralan bir üçgen biçiminde uzanır. Sırrı Erinç, “Hindîstân”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, s.69; Farsça “Hint ülkesi” anlamına gelen Hindistan (Hindûsitân) ismi, Eskiçağ’da Kuzey Hindistan’da oturan Ârîler’in yerleştiği alanı ifade eder. S. Maqbul Ahmad, “Hindistan” DİA, İstanbul 1998, XVIII, s.73-75; Gazneliler’in yükselişi Hindistan’da İslâm kültürünün gelişmesinde yeni bir dönem başlatmıştır. Sultan Mahmûd-ı Gaznevî Hindistan’a on yedi sefer düzenleyerek İslâmiyet’in yayılmasına zemin hazırlamış ve bölgede asırlarca sürecek Türk hâkimiyetinin temellerini atmıştır. Azmi Özcan, “Hindistan”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, s.85.
uzak olsun! Sonra işte ben bu hanedanın tanrı onu daim etsin tarihi haberlerini en güzel bir şekilde seçerek bu kitapta mümkün olduğu kadar yazdım. Eğer ayrıntıya girsem daha çok olurdu. O haberlerden seçmeler yaptım ve Allah'ın izniyle bu duruma kadar getirdim.