Ebû Ubeyde (ö 210/825)

Tefsir, hadis, fıkıh ve ahbâra dair ilimlerle yakından ilgilenen Ebû Ubeyde Ma„mer b. el-Müsennâ, daha ziyade Arap dilinde ve eski Arap menkıbeleri hakkındaki geniĢ bilgisiyle tanınmıĢtır.201

Beyânî i„câz düĢüncesinin geliĢimine dair teorik araĢtırmalarda ilk adım, Ebû Ubeyde‟nin Mecâzu‟l-Kur‟ân‟ıyla atılmıĢtır.202

Emin el-Hûlî bu esere yazdığı mukaddimede, bu eserin Ġslam kültürünün geliĢimine katkı sağlayan kitapların baĢında geldiğini belirtmektedir.203

Bu eser, ihtiva ettiği belâğat üslupları ve beyânî konularıyla kendisinden sonrakilerin istifade ettiği önemli bir eserdir. Ağırlıklı olarak meânî ve beyân ilimleri gibi belâğat konuları hakkında açık bir tablo sunan ve Ebu Ubeyde‟nin bu alandaki birikimini ortaya koyan önemli bir eserdir.204

201 _{Ġbnu‟n-Nedîm, Muhammed b. Ġshak, el-Fihrist, Beyrut 1389/1998, s. 79; Ġbn Hallikân, Vefeyâtu‟l-}

A„yân, Kahire, 1367/1948, IV, 326.

202 _{ġeref, Hafnî Muhammed, Ġ„câzu‟l-Kur‟âni‟l-Beyânî Beyne‟n-Nazariyyeti ve‟t-Tatbîk, Kahire,}

1970/1390, s. 17.

203 _{Ebû Ubeyde, Mecâzu‟l-Kur‟ân, tah. Muhammet Fuat Sezgin, Mektebetu‟l-Hâncî, Kahire, I, 6.} 204 _{Abbas, Fadl Hasan, et-Tefsîr Esâsiyyâtuh ve Ġtticâhâtuh, s. 407.}

ġavkî Dayf, kitabın, her ne kadar ıstılahî manada bir belâğat terimi olan mecaz alanında yazıldığı hissini uyandıran bir adı olsa da aslında Ebu Ubeyde‟nin bu kelimeyle Kur‟ân‟ın anlatım tarzına dair değiĢik kullanımları ince bir üslupla ele alan bir kavramı kastettiğini belirtmektedir.205

Ebû Ubeyde bu kitabında bize Kur‟ân-ı Kerim‟deki manaları ifade etme yollarını açıklamayı ve bunları Arap kelamındaki benzer kullanımlarla karĢılaĢtırarak Kur‟ân‟ın nazmıyla beyânî üslubunun üstünlüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ebu Ubeyde, eserinde, bütün sûrelere yer vermekle beraber Kur‟ân‟ın bütün ayetlerini incelememiĢ, sadece mana, üslûp veya irab bakımından izah edilmesi gereken kelime ve terkipleri açıklamakla yetinmiĢtir.

Ebû Ubeyde, metot olarak önce âyeti açıklamıĢ sonra da o âyetin manası ve ifade üslubuna iliĢkin Arapların fasih kelamından ve kadim Ģiirinden Ģahidler getirmiĢtir. Bunu yaparken de Kur‟ân-ı Kerim‟in anlatım üslubu ile Arapların sanat ve üslupları arasındaki iliĢkiyi ortaya koymada büyük bir özen göstermiĢtir. Ebu Ubeyde‟nin, bazı ayetlerle ilgili sözlerini “Araplar böyle yaparlardı”206 cümlesiyle bitirmesi Arap kelamına verdiği önemi ortaya koymaktadır.

Bol bol eski Arap Ģiiriyle istiĢhadda bulunulan söz konusu tefsirde, bazen zâid harflere iĢaret edilmekte207

, bazen de âyetlerde yer alan sanatlara değinilmektedir.208

Ebû Ubeyde‟nin tefsir metodu “Araplardan yapılan nakillerin tümüne uyulur” ilkesi üzerine kuruludur. Dolayısıyla o, incelediği kelimenin Arap kelamındaki kullanımlarına büyük bir önem vererek onları huccet kabul eder. Ebû Ubeyde‟nin, - özellikle- âyetlerdeki irap vecihlerini incelerken “ٗ ِث ّْٛ ٍّ َىز٠ ْلل فٚوؼ َِ يئبع ان٘ ًُّوٚ -

205 _{Dayf, ġavkî, el-Belâğa Tetavvur ve Târîh, Dâru‟l-Maârif, Kahire, s. 29.}

206 _{Ebû Ubeyde bu ifadeyi, “هٌم ًُ َؼ ْف َر ُة َو َؼٌا” (18 yerde), “ان٘ ًُؼفر ةوؼٌا” (6 yerde) ve “ان٘ ًَضِِ ًُؼفر ُةوؼٌا”}

(2 yerde) Ģeklinde 26 yerde kullanmıĢtır.

207 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 36.} 208 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 186.}

Bunların tümü Arap kelamında bilinen caiz kullanımlardır” sözü209

buna iĢaret etmektedir.210

Ebû Ubeyde‟ye göre Kur‟ân‟da, dil namına, ancak Arapça konuĢmada var olan irab biçimleri, garib ifadeler ve anlamlar vardır. Ebu Ubeyde‟de mecâz, bu iĢin mantığının izahı konumundadır.211

Ebû Ubeyde Kur‟ân‟ın, Arap dil üslûplarına göre tefsir edilmesinin esas olduğunu vurgulamaktadır. Ona göre Arap dilinde ğarib kelimelerin yanı sıra, Arap dil üslûplarından hazif, ihtisar, çoğul kasd edildiği halde lafzın tekil gelmesi, tesniye kasd edilip çoğul gelmesi, canlı ve cansız varlıklarla ilgili anlatımların insana ait ifade ile bildirilmesi, zâid harfler, te‟kid için sözün tekrarı, tekrardan kaçınmak için sözün mücmel getirilmesi, takdîm-te‟hîr, lafzın müzekker ve müennes getirilmesi, isimlere bedel kinaye kullanılması vb. hususlar Kur‟ân‟da da yer almaktadır.212

Ġbn HiĢâm (ö. 218/833), Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm (ö. 224/838), Zeccâc (ö. 311/923), Ġbn Düreyd (ö. 321/933), Ezherî (ö.370/980) ve Cevherî (ö. 400/1009‟dan önce) gibi Arap dil âlimlerinin istifade ettiği213 Mecâzu‟l-Kur‟ân; sarf, nahiv, lügat ve iĢtikâk meseleleri yanında mecâz, teĢbîh, temsîl, kinâye, îcâz, hazif, takdîm-te‟hîr gibi örneklerle dolu Cahiliye ve Ġslâm dönemlerine ait zengin Ģiir hazinesine sahip olmasıyla, Arap dili ve belâğatı çalıĢmaları için temel kaynaklardan biri olmuĢtur.214

Ebu Ubeyde eserinin giriĢ bölümünde Kur‟ân‟da yer alan 38 çeĢit „mecâz‟ çeĢidi hakkında bilgi vermektedir. ÇalıĢmada, bunlardan, beyanî tefsir metodunu yakından ilgilendiren bazı örneklere yer verilmiĢtir.

209 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 16.}

210 _{Rufeyde, Ġbrahim Abdullah, en-Nahvu ve Kutubu‟t-Tefsîr, Beyrut, 1980, I, 180.} 211 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 8.}

212 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, ss. 18-19.}

213 _{Suat Yıldırım, “Râgıb el-Isfahânî‟nin Mukaddimetü‟t-Tefsir‟inin Kökleri ve Kitabın Türkçe‟ye}

Tercümesi”, Yeni Ümit Dergisi, yıl. 23, sy. 92, Nisan-Haziran 2011, s. 10.

214 _{Yerinde, Adem,“Mecâzu‟l-Kur‟ân”, DĠA, Ankara 2003, XXVIII, 226; ayrıca bkz. Demirci,}

1- Ayetlerdeki kısaltma (Îcâz) Amaçlı Gizli Ġfadelere ĠĢaret Edilmesi

“اُٚوِجْٕاَٚ اُِْْٛا َِْأ ُُِِْْٕٙ ُ َ٥ٌَّْا َكٍََطٔاَٚ” “Aralarından önde gelen bir grup (birbirlerine): “Yürüyün ve direnin (diyerek / seslenerek / tavsiyesinde bulunarak) gittiler.”215 Burada muhtasar olarak gelen âyette “اِْٛا ْأ إٛاٛرٚ” “birbirlerine tavsiyesinde bulunarak”veya “اِْٛا ْأ اٚكبٕرٚ” “birbirlerine seslenerek” Ģeklinde bir ifade muzmar / gizli haldedir.216

2- Hazif Sebebiyle Gizli (Muzmar) Olan Ġfadeye ĠĢaret Edilmesi

“بَٙ١ِف بٍََْٕجْلَأ ِٟزٌَّا َوْ١ِؼٌْاَٚ بَٙ١ِف بَُّٕو ِٟزٌَّا َخَ٠ْوَمٌْا ِيَؤٍْاَٚ” “Bulunduğumuz Ģehir (halkına) ve birlikte geldiğimiz kervan(da bulunanlar)a sor.”217

Burada hazif sebebiyle mecazı (manası)“و١ؼٌا يف ٍيٚ خ٠ومٌا مهأ يؤٍاٚ” “ġehrin halkına ve kervanda bulunanlara sor” olan gizli (muzmar) bir ifade vardır.218

3- KiĢileĢtirme (TeĢhîs) Sanatının Kullanımı

“ َٓ٠ِلِعبٍَ ٌِٟ ُُُْٙزْ٠َأَه َوََّمٌْاَٚ ٌٌََّّْْاَٚ بًجَوَْٛو َوََْػ َلَؽَأ ُذْ٠َأَه” “Ben on bir yıldızı, güneĢi ve

ayı gördüm. Gördüm ki onlar bana secde ediyorlar.”219

“ َٓ١ِؼِئبَٛ بَْٕ١َرَأ بَزٌَبَل” “Ġkisi de (gök

ve yer) “Ġsteyerek geldik” dediler.”220

“ َُْٛمِطَٕ٠ ء َ٨ُئَ٘ بَِ َذٍَِّْػ ْلَمٌَ” “Sen de biliyorsun ki

bunlar (putlar) konuĢmaz.”221

“ ُُٖكُُٕٛعَٚ ُْبَّْ١ٍٍَُ ُُْىََِّّٕطْؾَ٠ َ٨ ُُْىَِٕوبَََِ اٍُُٛفْكا ًٌَُّّْٕا بَُّٙ٠َأ بَ٠” “Ey karıncalar! Yuvalarınıza girin. Süleyman ve ordusu farkında olmadan sizi

ezmesin.”222 “ ً٨ُٚئَْ_{َِ َُْٕٗػ َْبَو َهِئٌُٚأ ًُُّو َكاَئُفٌْاَٚ َوََٖجٌْاَٚ َغٌََّّْا َِّْا” “Kulak, göz ve kalp; bütün}

bunlar ondan sorumludur.”223 Bu âyetlerde hayvan ve ölü (cansız) varlıkların,

insanlar gibi konuĢturulması Ģeklinde bir anlatım (mecaz) söz konusudur.224

215 _{Sâd, 38/6.}

216 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 8.} 217

Yusuf, 12/82.

218

Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 8.

219 Yusuf, 12/4. 220 Fussilet, 41/11. 221 Enbiyâ, 21/65. 222 Neml, 27/18. 223 _{Ġsrâ, 17/36.}

4- Dilde Zâid Harflerin Kullanımı

“بََٙل َْٛف بََّف ًخَُٙٛؼَث بَِّ ً٩َضَِ َةِوَْٚ٠ َْأ ِٟ١ْؾَزََْ٠ َ٨ َ َّاللّ َِّْا” “ġüphesiz, Allah sivrisineği de

ötesini de örnek vermekten çekinmez.”225 Âyet “ ًخ_{َُٙٛؼَث ً٩َضَِ َةِوَْٚ٠ َْأ” manasındadır.}

Zâid bir harf olan “بِ”, tekid amacıyla âyette zikredilmiĢtir. “ َٓ٠ِيِعبَؽ َُْٕٗػ ٍلَؽَأ ِِّْٓ ُُىِِٕ بََّف” “Sizden hiçbiriniz de buna mani olamazdınız”226

âyeti de böyledir. Buradaki “ ِِْٓ” zâid harflerdendir. “اُٚلُغٍْا ِخَىِئ َ٩ٌٍَِّْ بٍَُْٕل ْمِاَٚ” “Meleklere „secde edin‟ dediğimiz

zaman..”227 âyetindeki mana “اُٚل ُغٍْا _{ِخَىِئ َ٩ٌٍَِّْ بٍَُْٕلَٚ” Ģeklindedir. “ما” zâid harflerdendir.}

“ َلُغََْر َّ٨َأ َهَؼََِٕ بَِ” “Secde etmekten seni alıkoyan neydi?”228

Âyet “ َلُغََْر َْْأ َهَؼََِٕ بَِ” manasındadır. Buradaki “٨” edatı zâid olarak gelmiĢtir.229

5- Te‟kid Ġçin Mükerrer Kullanım

“ _{َٓ٠ِلِعبٍَ ٌِٟ ُُُْٙزْ٠َأ َه َوََّمٌْاَٚ ٌٌََّّْْاَٚ بًجَوَْٛو َوََْػ َلَؽَأ ُذْ٠َأَه}” “Ben on bir yıldızı, güneĢi ve

ayı gördüm. Gördüm ki onlar bana secde ediyorlar.”230

“ٌََْٝٚؤَف َهٌَ ٌَٝ َْٚأ” “Yazık sana

yazık!”231

“ خٍَ_{ِِبَو حَوََْػ َهٍِْر ُُْزْؼَعَه اَمِا ٍخَؼْجٍََٚ ِّظَؾٌْا ِٟف ٍَبَّ٠َأ ِخَص٩َص َُبَ١َِٖف” “Üç gün hacda yedi gün}

de döndükten sonra olmak üzere tam on gün oruç tutsun.”232 “ َّتَر_{َٚ ٍتٌََٙ ِٟثَأ اَلَ٠ ْذَّجَر”}

“Ebû Leheb‟in iki eli kurusun, kurudu da!”233

Bu âyetlerde te‟kid için lafız tekrarlanmıĢtır.234

Ebû Ubeyde, Arapların, tekid için söyledikleri Ģeyin daha iyi anlaĢılmasını sağlamak için onu değiĢik lafızlarla tekrarladıklarını belirtmektedir.235

225 _{Bakara, 2/26.} 226 _{Hâkka, 69/47.} 227 _{Bakara, 2/30.} 228 Arâf, 7/12. 229

Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 11.

230 Yusuf, 12/4. 231 Kıyâme, 75/35 232 Bakara, 2/196. 233 Leheb, 111/1.

234 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 11.} 235 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., II, 70.}

6- Mukaddem ve Muahhar Kullanım (Takdim-Te‟hîr)

“ ْذَثَهَٚ ْدَّيَزْ٘ا ءبٌَّْا بَْٙ١ٍََػ بٌََْٕئَأ اَمِبَف” “Biz onun üzerine su indirdiğimiz zaman, o

filizlenir ve geliĢir”236 âyeti mukaddem ve muahhar Ģeklindeki anlatım (mecaz)a

örnektir. Buradaki “ ْذَثَهَٚ ْدَّيَزْ٘ا” ifadesi ( ْدَّيَزْ٘اَٚ ْذَثَه) “GeliĢir ve filizlenir”237

manasındadır.238

7- Kıraatlere Dayalı Analizler Yapması

“ َُْٚوَِّْجُر َُِجَف” “(Beni) neyle müjdeliyorsunuz?”239

Medine ehli, fiili muzâf „nûn‟undan baĢka bir nûn‟a izâfe ederek bu Ģekilde okumuĢlardır. Ebû Amr ise َُْٚوَِّْجُر fiilini, kinâye nûnuna izâfe ederek َُٟٕٔٚوَِّْجُر Ģeklinde okumuĢtur. Çünkü ona göre َُْٚوَِّْجُر fiili, kinâye nûnundan baĢkasına izafe edilmez.240

8- Ġstiâre (Nakl) Sanatına Yer Vermesi

Ebû Ubeyde, Mecâzu‟l-Kur‟ân isimli eserinde beyân ilminin konularına da değinmektedir. Kitabının birçok yerinde kinâye, teĢbih ve mecâz-ı aklî‟nin yanı sıra “Nakâ‟id Cerîr ve‟l-Ferezdâk” adlı kitabında istiâreye de yer vermiĢtir. O bu olguya dikkat çekerken istiâre kavramını kullanmamıĢ, onu “nakl” kelimesiyle ifade etmiĢtir.

ِلا َجلآاَك ٍَْقَسُي ِءاَسُّنا ُروُع ْثَذَغ ْرإ ٍىيًَِح ٍْ ِي ُوَشْكأ َوْوَق َل “Temim‟den daha cömert bir kavim yoktur

Kadınların çocukları eceller gibi sürülünce”241

Ebu Ubeyde, el-Ferezdak‟ın yukarıdaki beytini açıklama sadedinde Ģöyle demektedir: “ءبٌَٕا مٛػ” yanında çocukları olan kadınlardır. Yanında yavruları

236 _{Hacc, 22/5.}

237 _{Ebû Ubeyde‟nin iĢaret ettiği ifadenin ( ْد َّيَزْ٘ا}

َٚ ْذَثَه) Ģeklindeki orijinal kullanımını Bûsîrî‟nin Hz. Peygamber‟e söylediği “Mustafa (s.a.v.)‟in Medhiyle Kalpler Hayat Bulur” baĢlıklı kasidesinin “ ُْوَٚ ُت٠ِلَغٌا ُٗه٤ا ِدَّيَزْ٘اَٚ ْذَثَه ** بِٕٙ ًِْؾٌَّا ٟف ٍحَْٛػَك ِِْٓ Verimsiz çorak yerlerdeki susuz ekinsiz toprakların

onunla geliĢip filizlendiği nice davetler vardır” beyitlerinde görmekteyiz. Bkz. Bûsîrî, ġerafüddîn

Muhammed b. Saîd b. Hammâd (ö. 696/1296), Dîvânu‟l-Bûsîrî, yy. ts., I, 15.

238

Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 12.

239

Hicr, 15/54.

240 _{Ebû Ubeyde, a.g.e., I, 13.} 241 _{ġiir, kâmil bahrindedir.}

bulunan deve için kullanılan “مٛػ” ibaresini Araplar, kadınlara nakletmiĢlerdir. Araplar bunu çokça yapmaktadır.”242

Ebû Ubeyde, Kur‟ân çalıĢmalarında mecaz tabirini ilk defa kullanan alim olması ve filolojik yorumlarında mecazî vurgularıyla dikkati çekmektedir. O, her ne kadar mecazı, “Sözün bir karine veya alaka dolayısıyla hakikî / sözlük anlamı dıĢında bir manada kullanılması” anlamını ifade eden teknik manasıyla kullanmasa da243

ona göre mecaz, Arap dilinin her türlü kullanım özellikleri, üslup ve ifade çeĢitlerini içine alan, ayrıca filolojik izahları da kapsayacak Ģekilde tefsir ve te‟vil anlamını içeren geniĢ bir kapsama sahiptir.244

Ebu Ubeyde‟nin Mecâzu‟l-Kur‟ân‟ı, sözcüklerin sarf ve nahiv yönlerini, Arapların bu kelimeleri kullanıĢ biçimlerini geniĢçe ele alması sebebiyle özellikle araĢtırmacılar için vazgeçilmez bir eser niteliğindedir.