1.6.12. Gül Köşeli ve Göbekli Kirman Halısı
Safevi dönemi nde Kirman da dokunmuştur. Halı merkezinde bir göbek ve 1/4 göbek deseni köşelerde yer almıştır. Halının tamamı, renk ve desene uyumlu şekilde nilüfer, sümbül, nergis, gül gibi çiçeklerle doldurulmuştur. Orta göbeğin benzerini o döneme ait diğer kitap ciltlerinde görmekteyiz. Ebat= 620x714 santimetre ölçüsünde Metropolitan Müzesi’nde sergilenmektedir (Fotoğraf 46).
1.7. İSLİMİ DESENİ (RUMİ)
Halı tasarımında özellikle süslemede ağzı açık yılan desenlere “islimi” adı verilir. Bu kelime köken olarak “gonca” anlamını içermekte, ama diğer taraftan her ne kadar islamdan önce İran da kullanılsa da İslam kelimesine dayandıranlar da vardır. Ejderha ağızlı islimi, yılan ağizlı islimi, kırık islimi... gibi çeşitleri vardır.
İslimi tasarımlar genelde bitkilerden oluşturulur; eğik, dalgalı, içiçe şekillerle halılarda eski İran inanışındaki hayat ağacını, İslam inancında da Tuba ağacını simgelemektedir (Shah Cheraghi, 1387(M. 2008): 75).
İslimi kelimesinin diğer bir manası da İslama dayandırılmaktadır. İslimi deseni İran minyatüründeki yedi asıl unsurdan birini teşkil eder. İslimi soyutluğun simgesi '' hayat ağacı'' ya da genel anlamda ağaç özellikle “üzüm ağacı” olup dönüş ve ard arda eğimlerde yaprak ve yarı yaprakları bendleri süslenmiş, dalları “bendi islimi”ni oluşturur. Spirallerin belli bir düzen oluşturması hayat ağacı (ağaç) görüntüsü verir. İslimi hareketleri içe doğru ya da dışa doğru hareket içerir. Bu hareket sonsuzluğa işaret eder. İslimiyi oluşturan unsurlar çengel, çengelbaşı, kaslar (badem şekli) bağlar, uygun çıkışlardan meydana gelir (Rahim Penah, 1395(M. 2016): 85). İslimi ve hatayi desenlerin sanatta kullanılışı İslam öncesine aittir. İslamın İran’a gelmesiyle insan yüzü ve bazı hayvan figürlerde din gereği sınırlandırma söz konusu olmuş ve İslimi desenler İslam sanatında gelişip kendini tamamlamıştır (Rahim Penah, 1395(M. 2016): 83).
İslimi desenlerin asıl kalıbı, düzenli ve ölçülü islimi bend ve dönüşümlü desenlerdir. Farklı türlere sahip olan islimi desenini şekil ve tür bakımından gruplandırabiliriz. En önemlisi ejderha ağzıdır (ayırma rumi). Bu tür islimide her islimi bantın sonu iki dala ayrılmış ejderha ağzına benzer bir durumu ortaya çıkarır. İslimi
desenleri; bantlı islimi, efşan islimi, köşe ve göbek islimi v.b. gibi çeşitleri vardır (Zhuleh, 1390(M. 2011): 21).
Çizim 22. İslimi deseni Çizim 23. İslimi deseni buta şeklinde
Çizim 24. İslimi ve hatayi, (Souresrafil, 1397(M. 2018): 133) 1.8. AĞAÇ VE FİDAN
Ağaç taşıdığı manevi anlam ile oldukça eskiye dayanmaktadır. Eski İran’ın sembollerinden biri olan ağaç, islamdan sonra da cennetin tabiri olarak yorumlanmıştır (Alimoradi, 1386(M. 2007): 13). İlam kültürü ağaç merkezli bitki resimlerle doludur. Loresten, Marlik, Amleş, Ziviye, Aryalılar, Medler ve Ahamenişler ile Partların eserlerinde ağaç ayinini yeterince görmekteyiz (Abed Dust, 1388(M. 2009): 124). Ağaç eskiden beri Arya inanışı ve Mezopotamya da bereket ile kutsal sayılmış ve İran kültüründe de ağaç her zaman yeşili temsille cennetten bir fikir ve hayatın devamı olarak algılanmıştır (Farshidnik, 1388(M. 2009): 11). Cennet inancı İran kültüründeki asıl ve köklü fikirlerden biri ve cennet ise ezelden beri ağaca sahip olmuş ve bundan dolayı ağaç deseni cennetteki hayata işaretle İran halısında yer almıştır (Abed Dust, 1388(M. 2009):
125). Ağaç kutsal ve hayatın başlangıcı olarak görülmüştür. Eski Zigguratlar, Babil Kulesi, minareler ve noel ağaçları, selvi, hurma ve üzüm ağacı dünya ağaçlarından bir semboldür (Sultani Nejad, 1393(M. 2014): 53). Ağaç deseni, İran halılarında, duvar süslemelerinde ve geleneksel doğu sanatlarında, mandela (göbek ve merkezi madalyon) şeklinde görülmekte ve yeryüzü ile gökyüzü arasındaki bir bağ konumundadır (Pope, 1387(M. 2008): 21). Bu desen genelde mihrabi halılarda görülmekte ve eski doğu kültüründe kutsal, önemli bir anlama işaret etmektedir. Ağaç taşıdığı sonsuzluk kavramıyla hayat ağacı olarak adlandırılmıştır. Dolayısyla mihrabi halılarda değişik şekillerde resmedilmesine sebep oluşturmuştur. Ağaç mesihi ayinlerinde özelliklle yılbaşında süslü çam ağacı oarak görülmektedir. Tevratta ağaç, (Farshidnik, 1388(M. 2009): 15-16) hayat ve ağacın şifresi her zaman yeşil renkte olmuş, meyveleri sonsuza dek var olmuştur (Abed Dust, 1388(M. 2009): 123). Kuran da da Tuba ağacının (Farshidnik, 1388(M. 2009): 15-16) kökünün yeryüzünde ve dallarının gökyüzüne ulaştığından bahsedilmekte (Abed Dust, 1388(M. 2009): 123) ve anlam olarak da mutluluk, aydınlık, parlak bir hayat, hayrın devamı (Mahmoodi Nejad, 1386(M. 2007): 118) olarak ifade edilmiştir. İran kültüründe de selvi ağacı kendisine ölümün yaklaşamadığı bir yeryüzü ağacı ve Zerdüştün bunu cennetten getirip ateşkede de ektiğine inanılır (Farshidnik, 1388(M. 2009): 20). Eski İran’da selvi, hurma, çınar, üzüm ve nar ağaçları... İslamdan sonrada tuba, hurma, zeytin, nar ve incir ağaçları... Kuttsal olan ağaçlardandır (Farboud, 1381(M. 2002): 48-49).
Psikolojik açıdan Jonk, ağacı eski olgu olarak insanlığın varoluşu olarak kabul etmiştir (Jung). Eski insani sembol ve gökyüzü, yeryüzü ve suyun terkibidir (Cooper, 1389(M. 2010): 215, ve Toumajnia, 1385(M. 2006): 14). Eski kavimlerin birçoğu ağaca Tanrı olarak tapmışlardır (Hall, 1380(M. 2001): 124). Ağaç deseni doğu halılarının vazgeçilmez süsleme unsurlarından biridir. Bahçe halılarında, tekrarlı ya da halı ortasında büyük bir tek ağaç olarak göze çarpmaktadır. Ağaç halı üzerinde stilize ya da realistik olarak desenlenmektedir (Abed Dust, 1388(M. 2009): 124). Erkmann’ a göre, hayat ağacının parçaları kenger yapraklarına dönüşmüş ve ondan Sasani güneş ağacı olarak bahsedilmiştir. Profesör Pope da bu desenin Safevi halılarında sıkça görüldüğü ve yaprak resimlerinin yüz yıllarca küçük değişime uğradığını savunmuştur (Pope, 1387(M. 2008): 16).
1.8.1. Ağaç-simurg
Simorgun yuvası Elborz dağında olup ve Zerdüşt eserlerinde Gokern ağacının başında ya da Ferağkert denizinde bulunan bir ağaçta olduğuna inanılmış ve simorgun bu ağaçtan uçuşuyla binlerce dalının yeşerdiği, konmasıylada binlerce dalının kırıldığı söylenir (Hinnells, 1386(M. 2007): 429). Halı metninde simurg, Allah nurunun ve aydınlığının sembolü olarak algılanmıştır. Ancak ejderha ile yer almasıyla da iyiliğin dünyadaki kötülüğe olan üstünlüğü düşünülmüştür (Shoari, 1385(M. 2006): 64).
1.8.2. Ağaç ve Fidan Deseni
Safevi döneminde göbek, hayvan resimleri, ağaç şekilleri ve fidanların yeni tasarımıyla halı sanatında yeni bir akımın başlangıcı olmuş, ağaç ve fidan deseniyle tanınmıştır (Nassiri, 1389(M. 2010): 25). Bu ağaç ve fidan desenlerinde, irili ve ufaklı desenler asıl deseni oluşturmuş diğer desenlere bitiştirilmiştir (Zhuleh, 1390(M. 2011): 21). Bu tarzda dokunan halılardan bazıları tek yönlü bazıları da çift yönlüdür. Bunların en iyi örneklerinden biri (tek yönlü) Filadelfiya Müzesi nde bulunmaktadır.
Diğer bir örnekte (çift yönlü) Metropolitan Müzesi nde ve göbek kısmı balıklarla dolu havuz şeklinde desenlenmiştir. Bu göbeğin etrafında bol çiçekli ağaç ve çiçekli dallar yer almıştır (Nasiri, 1389(M. 2010): 25).
Sanat uzmanları bu tarzda dokunan halıların tamamının tek yönlü, 16 ve17. asırda İran’ın kuzeybatısı (Tebriz) ve Kürdistanda dokunduğu görüşündeler. Bu halıların bir kısmında av sahneleri ve değişik hayvan figürleride görülmektedir.
Bu zarif ve güzel halıların birkaç örneği günümüzde New York taki Filedelfiya ve Metropolitan Müzesi nde bulunmaktadır (Nassiri, 1389(M. 2010): 25).
1.8.3. Filadelfiya Müzesi’nde Bulunan Halı
Halının iki tarafında tekrarlanan selvi ağacı desenlidir. Ağaç desenleri safevi döneminin en önemli desenlerinden biridir (Shahidani, 1391(2011): 08). (Fotoğraf: 49).
Fotoğraf 49. Hayvanlı ağaç deseni, 16.yüzyılın ilk yarısı, (Sarre, Trenkwald, 1979: 42)