3.3 Bilim Felsefesi
3.3.1 Bilim Kuramı
3.3.1.3 Doğa Bilimlerinde Yasalar
Fenomenlerin karmaşık bir yapıda olmaması ve insan zihninin matematik şekle sahip olmasından dolayı matematik formülle kesin olarak ifade edilebilen mekanik yasalar basit ve anlaşılır yapıdadır. Atomda elektronların proton etrafında dönüşüne Newton’un çekim yasasının uygulanması sonucunda ortaya çıkan CoulombYasası gibi bazı fizik yasaları da, mekanik yasaları kadar basittir. Öte yandan, fizikokimya yasaları, mekanik yasalar gibi basit yapıda değil, aksine daha karmaşık fenomenlere aittir. Onlarda molekül, atom, elektron gibi birçok cisimcikler ve yeni çeşitli etkiler devreye girer. Bu olaylara ilişkin deneylerde fizikçi ve kimyacılar kendi görüşlerine göre soyutlamalar yaparlar. Bu kadar çok değişken söz konusuyken, bilim insanları yalnızca sonuçları ölçerler. Büyük sayılar yasası sebebiyle, bireysel olguların karmaşıklığı ortalamada yok olur, bu nedenle de ortaya konan yasalar kimi zaman çok basit olurlar. Çok fazla sayıda fizikokimya yasası bulunmaktadır. Bu yasaları, ifade ettikleri ilişkilerin çeşitliliği sebebiyle, basit bir formülle genel olarak tanımlamak pek kolay değildir.179
Fizikokimya yasa, iki bilim arasında ortak olan, birinden diğerine geçen olayları açıklayan, sabit bir ilişkidir. Ancak, yasada gösterilen uyumlulukların doğası çok çeşitlidir. Aynı fenomenle eşzamanlı olarak değişen miktar, basınç, hacim, ısı gibi değişkenler söz konusudur. Bu yasalar, tıpkı atom sayısına bağlı olarak basit öğelerin özelliklerinin
178 Ülken, BF: 36 179 Ülken, BF: 38
değişmesine ait olan yasalardaki gibi, yalnızca belli bir sistemde oluşan değişmelere ait değildir. Kimi zaman da birinden diğerine geçemeyen farklı sistemlerin özellikleri arasındaki bir ilişkidir:
Fiziko - şimik kanun sabit bir münasebettir, ve iki ilim arasında ortak, birinden ötekine geçen olayları açıklar. Fakat kanunda gösterilen nisbet (rapport)lerin tabiatı çok çeşitlidir. Aynı olayla zaman-daş olarak değişen miktarlar, basınçlar, hacimler, ısılar söz konusudur. Böyle bir kanun yalnız belirli bir sistemde meydana gelen değişmelere ait değildir. O bazen birinden ötekine geçilemiyen farklı sistemlerin nitelikleri arasındaki bir münasebettir. Meselâ atom numarasına bağlı olarak basit unsurların niteliklerinin değişmesine ait kanunlar böyledir.180
Fizikokimya yasaların karmaşık yapısı, onların büyük bir kısmının matematik formülle tam olarak ifade edilememesine sebep olmaktadır. Bir yasa her zaman sayıyla ifade edilebilen miktarlar arasındaki bir ilişki değildir. Örneğin; kimyada, bir kombinasyonun devirli hareketiyle, kendi içyapısı arasında böyle bir ilişki vardır. Elektrik direncinin tanımında kullanılan Ohm Yasası’nda olduğu gibi, yasaların büyük çoğunluğunun direkt olarak deneyden çıkarılmış olmasının yanı sıra, bu yasalar basit tanımlarla da ifade edilmiştir. İletkenin uzunluğuna, bölümüne bağlayan ilişkiyle de tanımlanan Ohm Yasası, bu son durumda gerçekten de tekrar deneysel bir yasa olmaktadır.181
Bilim, ilerledikçe değişime uğrar; çünkü yasaların büyük bir çoğunluğunun varsayımsal bir tarafı vardır. Örneğin, “ısı”, bir uzunluk ya da elektrik yüküyle değil, varsayımsal bir ölçüye göre hesaplanır. Isının ölçüsü, öncelikle Toricelli ve Pascal’dan itibaren, cıvanın yükselmesi olmuştur. Ancakbu da, Fahrenheit, Reaumur ve santigratta da ayrı ölçülere bağlıdır. Daha sonra, Gay- Lussac yasası ile tanımlanan hidrojenli termometre, cıvalı termometrenin yerini almıştır. Her ne şekilde olursa olsun, bu ölçümleri hepsi, bir madenin özel niteliklerine bağlıdır:
Kanunların çoğunda itibari (conventionnel)bir cihet vardır. Bu bakımdan, ilim ilerledikçe değişirler. Meselâ ısı olaylarının ölçülmesinde bu görülür. Isı, kelimenin adî anlamı ile bir «miktar» değildir. O bir uzunluk veya elektrik yükü ile ölçülemez. Isılar ancak itibarî bir ölçüye göre ölçülürler.182
Fizikokimya yasalarında her ne kadar apaçık ilişkiler olmasa da, bu yasalar gözlemlere dayanır. Bizi yasaya ulaştıran tek yöntem tümevarım (endüksiyon) değildir. Tümdengelim (dedüksiyon) yöntemiyle ya da başka yasalar aracılığıyla da bazı ilişkiler çıkarılabilir. Termodinamiğin iki ilkesi (Birinci ilkesine göre, tüm fizikokimya olaylarda bir nokta sabit kalır. İkinci ilkesine göre ise, bir nokta her zaman aynı yöne doğru
180 Ülken, BF: 39 181 Ülken, BF: 40 182 Ülken, BF: 40
değişmektedir.)fizikokimya yasalarına ulaşma işlemlerinde, hareket noktası görevini gören genel yasalar arasında, doğa felsefesinde esaslı önemi olan ilkelerdir. Bu ilkeler, gözlem sonuçlarının çok geniş genellemeleridir. Ancak, bu alanda tümevarım yöntemini uygulamak, başka alanlarda olduğu kadar kolay değildir:
Hareket noktası görevini gören genel kanunlar arasında tabiat felsefesinde esaslı önemi olan Termo- dinamiğin iki ilkesine özel bir yer verilmelidir. Bunlar gözlem neticelerinin çok geniş genelleştirmeleridir. Fakat onlarda tüme-varış başka kanunlarda olduğu kadar basit ve kolay değildir. 183
Genel olarak denilebilir ki, doğanın değişmezliğini gösteren mekanik yasaları ve madde ile enerjinin korunması ilkeleri olayların geri döndürülebilir (reversible) olduğunu gösterirken, doğanın evrimini ifade eden termodinamik ilkelerse bu olayların geri döndürülemez (irreversible) olduğunu göstermektedir.184
3.3.1.3.2. Biyoloji Yasaları
Canlı varlıkların, şekil, boy, özümseme gücü, belirli bir ortamdaki değişmelere karşı direnme ve uyum gücü, çoğalma gücü gibi, bütün kendine has nitelikleri, kendine has yöntemle incelenebilir. Canlılar, kimyasal makinelere benzerler. Kendi özelliklerini bazı ısı, nem, tuzluluk, hava yapısı gibi sınırları içinde ortaya koyarlar. Bu niteliklerden her biri kendine özgü olarak biyolojiktir:
Bunun dışında canlı varlığın bütün kendine vergi (sui generis)karakterleri görülebilir ve kendine vergi metodla incelenebilir. Belirli bir şekil, boy, özümseme gücü, belirli bir ortamdaki değişmelere karşı direnme gücü, uyma (intibak) gücü,en sonra çoğalma gücü. Canlılar, esas bakımından phoshoprotidelerin hâkimolduğu colloide madde cinsindendirler ve bundan dolayı da kimyasal makinelere benzerler. Kendi niteliklerini bazı ısı, rutubet, tuzluluk, hava yapısı, v.b. sınırları içinde meydana koyarlar. Bu tanım kabataslak ise de mekânda canlının dış vasıflarını belirtmek için yeter.185
Bilimin günümüzdeki durumunda canlı varlık, sürekli ve özerkli bir varlıktır. Panspermia Hipotezi’ne göre (Yaşamın kökü olan tohumlar tüm evrene dağılmış şekilde bulunmaktadır. Dolayısıyla Dünya’da yaşamın kökü bu yaşam kaynağı olan tohumlardan meydana gelmiş olabilir.)canlı varlık neredeyse evren kadar eskidir. Bu hipotez kabul edilmezse, canlı varlığın yeryüzünde mutlak bir başlangıç noktası olmalıdır.186
Canlının, bir boşlukla cansızdan ayrılan bir varlık olduğunu söylemek mümkün değildir. Canlı varlık, bir tohumdur. Bu tohumdan başlayarak bina kurulur ve kuruldukça
183 Ülken, BF: 40 184 Ülken, BF: 42 185 Ülken, BF: 43 186 Ülken, BF: 43
işlemeye başlar. Şekil, hareket etme, beslenme, sindirilmemiş unsurları bedenden atma, yeni tohumlar verme, çoğalma, ardından da bozulma, gevşeme ve ölme meydana gelir. Ölümün ardından, canlı varlığın parçaları yeryüzüne karışır. Bu süreçteki tüm fenomenler, bir kimyacı ya da fizikçi için kesin ve apaçık niteliktedir. Çünkü canlı varlıkların bu evreleri, cansız varlıkların geçirdiği süreçlere benzerlik gösterirler: ozmos (geçişim), dezentegrasyon (çözülme), kataliz, hidroliz, oksitlenme, vb. Bu açıdan baktığımızda fiziksel biyoloji ve yaşamsal kimya, aslında tam da fizik ve kimyadır. Dokuların kendini onarması, parçalardan yeni bütünlerin çıkması, kendini düzenleme (auto-regulation) gibi fenomenlere yoğunlaştığımız zaman, bu fenomenlerin altında dayanak olarak yine fizikokimya olayları buluruz.187
“Bir yasa, genel bir formüldür.” kabulüyle, biyolojik ilk yasa ifadesinin, canlılara ait fenomenlerin fizikokimya determinizme indirgenmesi şeklinde gerçekleşeceğini söylemek mümkündür. Bu yasa tipinin üstünde duranlar, canlıların fizik çevreye uymasına ait süreçleri gösteren diğer bir yasa tipine kuşkuyla yaklaşırlar. Bu yasa tipine direkt olarak deneyden değil, çevreye uyma kavramına başvurarak dedüksiyon yöntemiyle ulaşılır. Örneğin, organları bakımından memeli hayvanlar sınıfında yer alan yarasanın kanatlarının olması ve kuşa benzemesi sebebiyle deneysel bir veri olmadığı halde akıl yürütme ile bu sonuca ulaşılmaktadır. Bir diğer kavram da canlıda parça ile bütün ya da işlevle organ arasındaki ilişkiyi açıklamak için başvurulan amaçsallıktır. Counet’e göre, her organ veya dokunun bütün organizma içinde belli bir işlevi vardır. Buradaki amaç kavramı, insan yapımı makine gibidir. Biyolojik araştırmalar, mekanizmin açıklamalarındaki eksiklikleri tamamlamak için büyük güçlüklerle karşılaşmaktadır. Her organizmada hem ön-oluşum (preformation),hem de sıralı-oluş (epigenesis) vardır. Counet, sıralı-oluş ya da başka bir deyişle sonradan-oluş için canlılar dünyasından pek çok örnek verir. Örneğin, böceğin açılışında sonradan olacak olana hazırlık en net şekilde görülmektedir. Gelecekteki varlık, henüz koza içindeyken bir ipek kâğıt parçası gibi büzülmüştür. Bu durumu, ona göre, bir hedefe yönelmeden, amaç hesaba katılmadan açıklamak olanaklı değildir. Selenterelerin zehirli organları, derisidikenlilerin denizkestanelerini kemirici aletler vardır. Doğa kendi fizik zorunluluğunun koyduğu sorunları çözmeye mecbur gibidir. Ülken, bu bakımdan bakıldığı zaman, yaşamın aynı zamanda bir icat olduğunu söylemektedir:
Her organizmde bir yandan önce-kuruluş (préformation), bir yandan da sonradan-oluş (épi- genèse)vardır. Sonradan olacak olana doğru hazırlık, Cuénot’ya göre böceğin açılışında çok iyi görülür. Gelecekteki varlık koza içindeyken henüz bir ipek kâğıt parçası gibi büzülmüştür. Zorunsuz gibi görünen bu olayda Cuénot, mécanisme’in biyolojide güçlükleri ve başarısızlıklarına dair bir çok misal
gösteriyor. Bunlarda, ona göre, bir hedefe yönelmeden, gaye hesaba katılmadan açıklama mümkün değildir. Bu bakımdan hayat aynı zamanda icat’tır.188
Matisse, Cuenot’nun aksine, canlılardaki işe yaramayan hatta onlara zarar veren organlara vurgu yapar. Onun doğadaki tutarsızlıklara ilişkin verdiği örneklere yanıt vermek pek kolay değildir. Örneğin, ikinci devrin sürüngenlerinin kemik ve kas kütlesinin aşırı gelişmesini ve bu sebeple de biyolojik dengede bozulma yaşanmış olmasını sorgular.189
Nicolai Hartman’a göre amaçsallık, eski felsefenin mitolojilerden kalma bir düşüncesidir vePlaton ve Plotinus gibi, Leibniz ve Schelling de bu konuda yanılmıştır. Hartmann, amaçsallığı üçe ayırmaktadır: 1. Amacın, bir eylemin dışına konmuş olduğu, süreçlerin amaçsallığı. Bu tarz bir amaçsallık bilinçli ya da bilinçsiz olabilir. 2. Form olarak amaçsallık, sanatçının anladığı tarzda bir yumuşaklık barındırır. 3. Günümüzde bazı biyolojstlerin, parça –bütün ilişkisine ait savundukları amaçsallık bu gruba girmektedir. Kant gibi bazı filozofların da savunduğu bu amaçsallık, bütün olarak bir amaçsallıktır. Hartmann’a göre, her varlık derecesinin kendi yetkinliği vardır ve her hayvan kendi seviyesine göre yetkindir. Bu sebeple de, bir varlık derecesinde bütünleşmeye amaçsallık denemez:
Bütün-parça münasebetine ait bugün bir kısım biyolojistlerin savundukları gayelilik buraya girer. Hartmann, her varlık derecesinin kendi yetkinliği (Volkommenheit) olduğunu, hayvanın kendi derecesine göre yetkin olduğunu, bundan dolayı, bir varlık derecesinde bütünleşmeye gayelilik denemiyeceğini söylüyor.190