Diyarbakır suriçi bölgesi koruma amaçlı imar planı

Taşınmaz kültür varlıklarını korumaya yönelik olarak kullanılan araçlardan biri koruma amaçlı imar planıdır. Koruma amaçlı imar planları yasal dayanağını 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’ndan almaktadır. Yürürlükteki yasada amaç şöyle ifade edilmektedir: “korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili tanımları belirlemek, yapılacak işlem ve faaliyetleri düzenlemek, bu konuda gerekli ilke ve uygulama kararlarını alacak teşkilatın kuruluş ve görevlerini tespit etmek” (Anonim 2013). Bununla beraber koruma amaçlı imar planlarının aslen

21

bir imar planı olduğu da unutulmamalıdır. Koruma amaçlı imar planları bir nevi kentsel sit alanlarının problemlerini çözmeye odaklanmış olarak görülmektedir.

Kentsel Sit Alanı olarak ilan edilen Suriçi’ni Koruma Planı 1990 yılında Yıldız Teknik Üniversitesi tarafından yapılmış ve 1992 yılında Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından onaylanmıştır. Plana bakıldığında geleneksel bir planlama aracı olmak üzere hazırlanan ve sosyo-ekonomik kalkınma boyutları içermeyen koruma amaçlı imar planı, sorunlara çözüm getirmede yetersiz kalmaktadır. Bu yetersizlik koruma planının güncelleştirilmesini ve sosyo-ekonomik kalkınma boyutlarını da içermek üzere, Suriçi için öngörülen kültürel miras yönetiminde yer alan kentsel iyileştirme ve ekonomik canlanma bileşenleri ile bütünleştirilmesini gerekli kılmaktadır (Anonim 2013).

Diyarbakır’ın kültürel mirasının korunması hususunda büyük önem olan 1990 Koruma Amaçlı İmar Planı’nın hedefleri aşağıdaki gibi tespit edilmiştir:

Kültür ve tabiat varlıklarının korunması için alınacak önlemler uzun süreli ve sürdürülebilir olacaktır.

Korunacak alan içinde yaşayan halkın ve faaliyet gösteren iş yerlerinin sosyal ve ekonomik yapıları iyileştirilecektir.

Koruma planı, istihdam yaratacak kararlar içerecektir.

Koruma içinde “sağlıklaştırma” ve “yenileme” projeleri de yer alacaktır.

Sadece korumayı değil, ulaşımı, açık alan sistemini, yaya dolaşımını, altyapıya yönelik ilkeleri de ele alacaktır.

Önerilecek uygulamaların parasal kaynaklarını tanımlayacaktır.

Yapım ve uygulama sürecinde ilgili tüm tarafların katılımını sağlayacak bir anlayışla ele alınacaktır.

Böyle bir planlama çalışmasının gerçekleştirilmesi, Suriçi için mekansal, sosyo-ekonomik ve kültürel boyutlara ilişkin esasların bir araya getirilmesine de imkân verecektir (Anonim 2013).

22

Şekil 4.5 Diyarbakır suriçi 1/1000 ölçekli koruma amaçlı imar planı-1990

Şekil 4.6 Diyarbakır suriçi koruma amaçlı imar planı revizyonu

23

Suriçi’nin tarihi dokusunu koruma amacıyla 1/5.000’lik koruma amaçlı imar planı hazırlannıştır. Planla sokak dokusunun korunması ve kat sayısının dokuya uygun hale getirilmesi hedeflenmektedir.

Şekil 4.7 Diyarbakır haziran 2012’de onaylanan suriçi 1/5000 ölçekli koruma amaçlı imar planı

4.1.3 1990 Yılı koruma amaçlı imar planı

“1990 Yılı Koruma Amaçlı İmar Planı” ile ticaret fonksiyonunun geleneksel tarihi doku üzerinde yarattığı baskı, ticaret ve konut bölgesinin ulaşım problemi, Sur diplerindeki kaçak yapılaşma problemi, çok katlı yapıların yol açtığı sorunlar, ticaret aksları üzerinde, geleneksel dokunun etkilenme bölgesi dışında yer alan genelde nitelikli çok katlı yapılar ve geleneksel konut dokusu içinde yer yer rastlanan ve tamamı niteliksiz olan çok katlı yapılar, anıtsal yapıların çevresinde oluşmuş asalak yapıların temizlenmesi, sivil mimarlık örneği yapıların çevresinde kalitesiz yapıların temizlenmesi, gerekli donatı alanlarının elde edilmesi hedeflenmektedir. Suriçi bölgesinin köhneleşmesini engelleyecek ve koruma ilkelerine ters düşmeyecek yapılanma koşullarının denge noktasının yakalanabilmesi gibi sorunların çözümlenmesi amacına yönelik getirilen plan kararlarının uygulama görebilmesi; Belediyenin gerek

24

mali ve gerekse yaptırım gücüne, yerel girişimcilerin teşvik edilmesi ve yönlendirilmesine, bağlıdır (Anonim 2013). 1990 Yılı Koruma Amaçlı İmar Planı’ndaki sorun tanımlamaları doğru olsa da, geliştirilen plan kararlarının sorunların çözümünde etkili olmadığı söylenebilmektedir.

Planla hedeflenen amaçlar; konutun yanı sıra perakende ticaret, turizm, konaklama, eğlence ve kültür işlevleri getirilerek Suriçi’ni Diyarbakır’ın merkezi konumunda tutmak ve köhnemeyi engellemek, Sur çevrelerini boşaltarak surların tarihsel değerinin ortaya çıkarılmasını sağlamak, İçkale’deki kaçak yapılanmayı temizleyip anıtsal yapı örneklerini ortaya çıkarmak, bu bölgeyi kültür ve turizm işlevi ile canlandırmak, anıtsal yapılar ve sivil mimarlık örneklerinin çevresinde, yeni yapılanmayı bu örnekleri koruyacak, olumlu etkileyecek ve bu örneklerden olumlu etkilenecek biçimde düzenlemek, sağlıksız yapılanmış konut alanlarında, Diyarbakır geleneksel konut mimarisi öğelerinin kullanımına olanak veren plan kararları ile yeni yapılanma hakları getirilerek yenilenme, sağlıklaştırma sürecini başlatmak, ulaşım problemlerini çözerken geleneksel konut dokusunu zedelememek Hazine ve Belediye mülkiyetindeki arsaları birinci öncelikle donatı alanlarına tahsis etmek, ikinci derecede ise konut stoku olarak kullanmak, Suriçi’ndeki konut nüfusunu arttırmamak, ancak altyapı ve konut çevresi niteliğini yükseltmek olarak belirlenmiştir.

Planlama ilkeleri tam anlamı ile uygulamaya taşınamadığından, bölgede köhneleşme devam etmiştir. Alınan bir çok karar belirlenen ilkelerle uyumlu olmamakta, kaçak yapılanmanın önlenmesi ve anıtsal yapı örneklerini ortaya çıkarılması, kültür ve turizm işlevinin canlandırması uygulamaları sırnırlı düzeyde kalmaktadır. Ulaşım kararları dokuya ağır zarar verecek niteliktedir. Kamu mülklerinin sınırlı olması sebebiyle donatı alanlarına tahsis edilememiş, konut stoku olarak uygulama olanağı bulamadığından kaynaklanan nüfus artışı sürmüştür (Anonim 2013).

4.1.4 2012 Yılı revize koruma amaçlı imar planı revizyon gerekçeleri

1990 Koruma Amaçlı İmar Planı’nın beklentilere cevap vermemesinden, 19.06.2012 tarihli ve 565 sayılı Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu onayı ile 2012 Yılı Revize

25

Koruma Amaçlı İmar Planı yürürlüğe girmiştir. 2012 Yılı Revize Koruma Amaçlı İmar Planı revizyon gerekçelerinden dikkat çekici olanları konut, ulaşım ve turizmin artan önemiyle ilgili olanlarıdır.

Sağlıksız yapılanmış konut alanlarında, Diyarbakır geleneksel konut mimarisi öğelerinin kullanımına olanak veren plan kararları ile yeni yapılanma hakları getirilerek yenilenme, sağlıklaştırma sürecini başlatmayı hedefleyen 1990 Koruma Amaçlı İmar Planı ilkesinin tersine, bir çok alanda bu ilke ile çelişen plan kararları geliştirilmiş, geleneksel konut mimarisinin temel öğelerinden avlulu düzen yerine bitişik düzende, 1 ve 2 katlı yapılaşma yerine 3456 katlı yapılaşma önerileri geliştirilmiştir. Bu karar, -istisnai bölgeler dışında- dokuyu tümüyle değiştirecek ve dönüştürecek nitelikte kararlardır. Bu alanların önemli bir bölümünde geleneksel dokunun izleri, kaçak yapılaşmaya rağmen yaşamaktadır. Dokunun yeni tespitlere dayanarak yeniden ele alınması, plan kararlarının yenilenmesini zorunlu kılmıştır.

1990 Koruma Amaçlı İmar Planı, ulaşım problemlerini çözerken geleneksel konut dokusunu zedelememek ilkesini gözetmekteydi ancak planın ulaşıma yönelik kararları ilke kararının aksine dokuya ağır zarar verecek nitelikte düzenlemeleri içermekteydi.

Sokak genişletmeleriyle ilgili kararların bir bölümü; geleneksel dokunun korunması gereken temel unsurlarından olan geleneksel yapıların yanı sıra bugüne kadar korunmuş avlu duvarlarının ve özgün sokak döşemelerinin de tahrip edilmesi anlamına gelmektedir. Sokak genişletmesine ilişkin kararların büyük bölümü, günümüze kadar korunmuş değerlerin yitirilmesine neden olacağından 2012 Yılı Revize Koruma Amaçlı İmar Planı’nda, zorunlu durumlar dışında genişletmelerin minimum düzeyde tutulması hedeflenmektedir.

Suriçi’ndeki konut sayısını arttırmamak, ancak altyapı ve konut çevresi niteliğini yükseltmek, ilkesi; geliştirilen planlama kararları, belirlenen ilke ile büyük bir çelişki içinde, konut alanlarının önemli bir bölümü mevcut yapı stokunu daha da arttıracak, yapılaşmaların daha da yoğunlaşmasına neden olacak nitelikte, koruma amaçlı imar planı için 1990 yılında belirlenmiş olan ilke ile uyumlu bir düzenleme yapılmalı, avlulu düzende yapılaşma, alan genelinde temel plan kararı haline getirilmeli, kat sayıları

26

azaltılmalı, geleneksel doku ile uyumsuz bitişik düzende avlusuz yapılaşmalar alan genelinde sınırlı tutulması hedefi önceki planının revize edilmesini zorunlu kılmıştır.

Son yıllarda sokak sağlıklaştırma ve yaygın restorasyon uygulamalarının gerçekleştirildiği yerlerde, kültür turizminin canlanması, ziyaretçi sayılarında hızlı artışların gerçekleşmesi, geçmişte terk edilen ve çöküntü alanına dönüşen geleneksel kent dokularının yeniden ilgi görmeye başlaması, bu alanlarda ve kentlerde ekonomik yaşamın da canlanmasını sağlamıştır. Koruma kararlarının kentin ekonomik yaşamına katkı sağlaması, korumaya ilgiyi arttırmış, koruma amaçlı imar planı kararlarının elde edilmesini, kapsamlı restorasyon uygulamalarının gerçekleştirilmesini hızlandırmış beraberinde kültür varlıklarının değerinin kavranarak kültür varlıklarından vazgeçilmemesi gerekliliğini getirmiştir.

4.2 Diyarbakır Suriçi Bölgesinde Gecekondulaşma ve Kentsel Dönüşüm