Dirlik, Has Zeamet, T›mar

Söz t›marlardan aç›lm›flken “dirlik-t›mar-has-zeamet” kav-ramlar›n›n aç›klanmas›nda yarar oldu¤u kan›s›nday›z:

D‹RL‹K: Eski ‹slam ve Türk devletlerinde ikta (toprak

ver-me) fleklinde görülen usulün Osmanl› Toprak Hukuku’ndaki karfl›l›¤›d›r. Dirlikle ilgili olan topra¤›n kullan›m› bireylere ve-rilirken ve al›nacak aflar da hesaplanarak kaydedilirken toprak üzerindeki dirlik düzeni de tesis edilmifl oluyordu.

Osmanl› Devleti’nde fethedilen bir ülkenin arazisi ve nüfus say›m› derhal yap›l›r, Öflür gelirleri de tespit edilir ve bu top-raklarda dirli¤in her çeflidi uygulan›rd›. Dirlikler genellikle

“T›mar, Zeamet ve Has “fleklinde tesis edilirlerdi.

HAS: Y›ll›k geliri (devletçe kay›tl› gelir) bir milyon ile bir

milyon iki yüz bin (1.000.000–1.200.000 akçe) aras›nda de-¤iflen dirliklere “Has” denirdi. Padiflaha, sultanlara, fiehzade-lere ait olanlar d›fl›nda Vezirfiehzade-lere, Beylerbeyi, Sancakbeyi ve di¤er seçkin devlet görevlilerine verilen haslar bu görevlere flartl› olarak ba¤lan›rd›. Has sahibi olan kimse, senelik geliri-nin her 5000 akçesi karfl›l›¤›nda orduya bir cebeli gönder-meye mecburdu.

ZEAMET: Y›ll›k geliri 20.000 ile 100.000 akçe aras›nda

olan ve esas olarak askeri bir görev karfl›l›¤› tahsis edilen dir-liktir. Bu dirlikler Zeamet kethüdalar›na, Alay Beylerine, Ka-le Dizdarlar›na, Saray Kap›c› Bafllar›na, Divan-› Hümayun Baflkatip ve Katiplerine verilen ve a¤›r bir suçlar› olmad›kça ellerinden al›nmayan dirliklerdir. Zeamet sahipleri, y›ll›k ge-lirlerinin 20.000 akçesi hariç, her 5000 akçe karfl›l›¤›nda bir cebeli beslerdi.

TIMAR: Belirli hizmet ve görevler karfl›l›¤› kiflilere tahsis

edilen ve y›ll›k geliri 3000 akçe ile 20.000 akçe aras›nda olan dirliklere t›mar denilirdi. K›l›ç hakk› denilen ilk 3000 akçeden sonra her 3000 akçe için dirlik sahibi bir cebeli askeri sefere götürmekle yükümlü bulunurdu.

Osmanl› Devleti’nin kurulmas›ndan sonra fethedilen top-raklar›n ç›plak mülkiyetleri devlete mal edilerek kullan›m› ta-pu ad› verilen bir bedel karfl›l›¤› fertlere tefviz edilmifltir. Bu topraklar tipik Miri arazidir (Tere Dominale).

32

Osmanl› topraklar› reayan›n mülkü de¤ildir. Fakat Osman-l› topraklar›nda yaflayan herkesin ekip biçme hakk› vard›r. Bu topraklar reayaya devlet taraf›ndan ariyet olarak verilirdi. Bundan dolay› reaya, mülk sahibi olmamakla birlikte onu ta-sarruf etme hakk›na sahip idi. T›pk› kendi mülkiyetiymifl gi-bi…

Bu hak devletin ileri sürdü¤ü baz› flartlar yerine getirildi¤i takdirde mutlak idi ve hatta varislere de intikal edebilirdi. Ne var ki reaya taraf›ndan iflletilen bu topraklar hiçbir zaman sa-t›lamaz, hibe edilemez, vak›f mülkü yap›lamaz, Vasiyet edile-mez ve haczedileedile-mez idi.

“T›mar’›n verasetle geçemeyece¤i, T›mar› veren Sultan›n verdi¤i gibi geri de alabilece¤i” ilkesi pek de yerleflmifl bir ilke olarak kalmam›flt›r. Her ne kadar bu ilke hep aç›klamalara ko-nu olmuflsa da, buradan hareketle Osmanl› tarihinde Sipahili-¤in bir çeflit aristokratik s›n›f yaratmam›fl oldu¤u sonucuna var›lamamaktad›r. Nitekim Cevdet Pafla’n›n yazd›klar›na göre, “T›mar ve zeamet sahipleri babadan ve atadan padiflah dirli¤i-ne mutasarr›f hep kiflizade, malum ve tecrübe edilmifl zatlar olup, adeta milletin eflraf› yerinde imtiyazl› bir tabaka olup, d›flar›dan bir ferde t›mar ve zeamet tevcihi tamam› ile yasak olmakla, içlerine bigane (yabanc›) girmesi mümkün de¤ildi (10). Fuat Köprülü ise T›marlar›n verasetle intikal ederek bir toprak aristokrasisinin meydana getirildi¤ine iflaret ederek “Arazi muhtelif k›ymette t›marlara ayr›lm›fl olup askerlerine mahsustu ki adeta irsi mahiyette olup o¤ullar›na intikal edi-yordun ve babadan o¤la geçen bu sahiplik memlekette çok

sa¤lam esaslara dayanan bit toprak aristokrasisi vücuda getiri-yordu” (11) demektedir.

‹stanbullu bir Ermeni olup ‹stanbul’daki ‹sveç Krall›¤› Se-fareti’nde uzun y›llar tercüman olarak çal›flan ve ‹sveç Kral›n›n emri ile ‹sveç vatandafll›¤›na al›n›p Muratdja D’Ohsson ismini alan Osmanl› Ermenisi Ohanness Muratyan’›n yazd›¤› “Tab-leau Générale de L’empire Otoman - Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun Genel Görünümü” adl› eserinde “1376 tarihinde I. Murat’›n bu dirliklerin do¤rudan do¤ruya miras yolu ile geçe-ce¤ini kabul etti¤ini, erkek çocuk olmazsa devlete dönebilece-¤ini, Dirlik sahibi taraf›ndan ifllenen hiçbir suçun erkek ço-cuklar›n›n onun yerini almas›na engel olamayaca¤›n›, iki yüz-y›l boyunca askeri dirliklerin ölen sahiplerinin o¤ullar›na ve-rildi¤ini” yazmaktad›r (12).

Bütün bu hususlar okundu¤unda Osmanl› toplumunun s›-n›fsal yap›s›n›n ne oldu¤u sorusu akla gelmektedir.

4.2- Osmanl› Toplumunun S›n›fsal Yap›s›:

Yukar›da anlat›lanlardan Osmanl› toplumunun s›n›fsal ya-p›s›n› oluflturan bafll›ca s›n›flar› afla¤›daki flekilde s›ralayabil-melikteyiz:

A- Savaflta emir ve idare etme erki sahibi olan Askeri S›n›f B- Asker d›fl›nda kalan, Reaya dedi¤imiz halk katmanlar›. Topra¤›n mülkiyeti devlettedir. Soyut devlet Sultan, Ulema ve Asker üçlüsünden oluflan egemen bir s›n›f taraf›ndan temsil edilmektedir. ‹flledi¤i topra¤›n mülkiyetinden yoksun olan üretken s›n›f ise reaya’d›r (13).

34

Bütün bu aç›klamalar›n sonucunda Osmanl› Toplumu’nda s›n›flar›n oldu¤u söylenebilir. Egemen s›n›f›n iç sömürüsüne esas olarak toplanan vergilerle, d›fl sömürüyü ise yabanc› ül-kelerin talan› ile gerçeklefltiren devlet bu iki gelir kayna¤› ile ayakta durmaktad›r.

Ömer Lütfi Barkan’›n hicri 1257–1258 mali y›l›na dair dü-zenledi¤i bir tabloda bu iç gelirin bölüflümü flöyle saptanmak-tad›r (14)

Bu tablodan da anlafl›ld›¤› gibi, genel gelirler içinde di¤er haslar ve t›marlar çok önemli bir yekûn tutmaktad›r. Bu ge-lirler dirlik sahiplerinin elindedir. Bu husus ise Osmanl› toplumunda kökleflmifl olan, a¤al›¤›n giderek ve güçlenerek sürdüren, ellerindeki dirlik çevresinde kalan devletin di¤er arazilerini de kendi dirli¤ine kat›p günümüze kadar ulaflan toprak feodalizminin, Yani “TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹’N‹N EN ÖNEML‹ SORUNUNUN” kökünün ta Osmanl›’daki

Reformu Bekleyen Topraklar

Vilayetin Padiflah Di¤er Has Evkaf ve ‹smi Haslar› ve T›marlar Emlak

% % % Rumeli 48 46 6 Anadolu, Karaman Zülkadiriye ve Rum 26 56 17 Diyarbekir 31 63 6 Halep ve fiam 48 38 14

toprak rejiminin yozlaflt›r›lmas›ndan kaynakland›¤› aç›kça görünmektedir.