BREZ‹LYA Özet

Brezilya da ilk olarak 1930’larda Getulio Vargas Toprak Re-formu konusunda çal›flma vaadinde bulundu. Toprak Refor-mu konusunda ilk gerçekçi ad›m ise Jose Sarney taraf›ndan at›ld›. Toprak Reformu ihtiyac›n›n esas nedeni askeri hükü-metin düflmesine yol açan güçlü toplumsal hareketti. “Birinci Toprak Reformu Plan›” olarak bilinen plan gerçek olarak ya-flama geçirilemedi.

Brezilya’da toprak reformu konusunda hükümeti zorlayan

188

en önemli hareket ise “Brezilya Topraks›z K›r Emekçileri Ha-reketi”dir (TKEH). 1960’larda bafllayarak 1990’lara kadar sü-ren MST genel olarak kolektif iflçi topluluklar›n›n devlete ya da büyük arazi sahiplerine ait bir arsay› iflgal etmesine ve bu-rada yerleflimlerini kurmas›na dayan›yordu. Brezilya’da çok say›da yoksul ve topra¤› bulunmayan tar›m iflçisi ortak amaç-la bir araya gelerek komün halinde yaflam flartamaç-lar›n› iyilefltirme amac›yla bu tarz bir hareket bafllatm›flt›. De¤iflimler, kazan›m-lar ve kaybedifllerle neredeyse otuz y›ll›k bir sürece yay›lan bu hareket ve hareketle birlikte yürütülen güçlü kampanya Fer-nando Cardoso ve Lula da Silva hükümetleri zaman›nda bu ifl-çilerin çeflitli kazan›mlar elde etmesine neden oldu. Özellikle 1985 y›l›ndan sonra Brezilya’n›n tekrar demokratik yönetim-lere sahip olmas› ile ayn› y›l kurulan reforma Agraria- Nova Republica ( PNRA–NR) sosyal adalet kavram›n› ön plana ç›ka-rarak hükümetlere Tar›m Reformunun gereklili¤i ve getire-cekleri konusunda raporlar haz›rlamaya ve bu yolda önemli çal›flmalar yapmaya bafllad›. Brezilya’da Toprak Reformu ko-nusunda kitlelerin istedi¤ini belirtmesinin önemli nedenlerin-den biri de zengin ve fakir s›n›f aras›nda bulunan orta s›n›f›n tepkisini güçlüce dile getirebilmesi ve toprak reformu konu-sunda daha alt s›n›flarla bir ifl birli¤i halinde bulunmas› da gösterilebilir. Brezilya’da Toprak Reformu konusunda hâlâ toplumsal çal›flmalar yürütülüyor. 2002 y›l›nda devlet bafl-kanl›¤›na % 60’› aflan oyla Emekçiler Partisi’nin aday› Lula da Silva’n›n gelmesi, toprak da¤›l›m› konusunda adalet talep eden milyonlarca tar›m iflçisinin sorunlar›n›n çözülmesi

sunda ümitlendirmiflti. Baz› kazan›mlara ra¤men tam olarak isteklerine ulaflamayan MST 2005 y›l›nda, tar›m arazilerinin yeniden düzenlenmesi amac›yla genifl kat›l›ml› bir yürüyüfl düzenlemiflti.

Toprak Reformu Tarihi

Arazilerin büyük toprak sahiplerinin elinde toplanmas›n›n tarihi 500 y›l geriye giden (Portekizlilerin iflgali) Brezilya'da, Toprak Reformu ile ilgili olarak XIX. yüzy›ldan itibaren gelen yönetimlerce verilen sözlere ra¤men, ilk hareket 1964 y›l›nda askeri idare alt›nda ç›kan yasa ile bafllayabildi. Yasaya göre devlet, verimsiz olan ya da 1,000 hektar›n üzerindeki tüm ara-zileri, arazi sahiplerine 15 y›ll›k hazine bonosu vererek sat›n almak hakk›na sahipti.

Ancak, devletin bunu yapmas› büyük toprak sahiplerinin bask›lar› sonucunda 60'l› ve 70'li y›llarda önemli ölçüde en-gellendi.

1985 y›l›nda askeri idare yerini sivil idareye b›rakt›. Sivil idare iddial›yd›; 1.4 milyon aileye, 4 y›l içinde 43 milyon hek-tar da¤›tacakt›. Ama 82.000 aileye, 4 y›l içinde sadece 4.3 mil-yon hektar (%10) arazi da¤›t›labildi.

'Topraks›z K›r Emekçileri Hareketi'nin -TKEH- ve ortak hareket eden organizasyonlar›n bast›rmas› sürecinin 10. y›-l›nda (1990'lar›n ortas›nda) hem kamulaflt›rma, hem de top-rak da¤›t›m› h›zla artt›. 1995–1999 y›llar› aras›ndaki 4 y›lda 373.000 aileye, 8 milyon hektar arazi da¤›t›ld›. Bu miktar, 1964–1994 y›llar› aras›ndaki 30 y›l boyunca arazi da¤›t›m›

190

yap›lan 218.000 aileden de büyüktü. TKEH'nin baflar›s›, 1980'lerin ortalar›nda k›rsal alandaki yoksul ve topraks›zlar-la bafltopraks›zlar-latt›ktopraks›zlar-lar› afla¤›dan-yukar›ya hareketin sonucuydu asl›n-da. 1980'lerdeki bu hareket, büyük arazi sahiplerinin büyük güçlerine ra¤men, aç›kça arazi iflgaliydi. Yerel gruplar mevcut yasaya göre kamulaflt›rma statüsündeki arazileri belirliyor, yüzlerce aile de birlikte hareket ederek bu arazilere yerlefliyor ve çiftçili¤e bafll›yorlard›. TKEH çok büyük dikkat çekmifl ve taraftar toplam›flt›. Arazi sahiplerinin özel koruma kuvvetle-rine ve devletin polisine ra¤men, hayatlar›na devam ediyor-lard›. Yollar boyunca kurulan çad›r flehirlerde toplan›yor ve yeni iflgallere haz›rlan›yorlard›. Hükümet ve devlet baflkanla-r› eflitlik ad›na çeflitli sözler verdiklerinden, mevcut yasay› zorla uygulayan bu güce karfl› ne yapacaklar›n› flafl›rm›fllard›. Üstelik koalisyon hükümetinin orta¤› Liberal Parti'nin birçok milletvekilinin büyük toprak sahibi olmas›, hükümetin ken-di içinde de önemli rahats›zl›klar yarat›yordu. Sonuçta taraf-lar masaya oturdu, karfl›l›kl› görüflmeler yap›ld› (bu arada ifl-gal nedeni ile özellikle lider pozisyonunda olanlar cezaland›-r›ld›) ve TKEH önemli kazan›mlar sa¤lad›. Herkesin ortak ka-bulü fludur: 1980'lerin ortalar›nda TKEH'in bu hareketi bafl-lamasayd›, 1990'lar›n ortas›ndaki kamulaflt›rma-da¤›t›m ola-y› da olmazd›.

1997'de, 40 y›ld›r Brezilya'da baflka konularda devrede olan Dünya Bankas› Toprak Reformu için birdenbire devreye girdi ve tarafs›z bakmak yerine, TKEH'ye karfl› tav›rla ifle bafl-lad›. Hiçbir Toprak Reformu yararlan›c›s› ile görüflmeden

(hatta ilgili STK'lerin görüflme tekliflerini de geri çevirerek), 10 y›l süreli 1 milyar ABD dolar› bütçeli 'Pazar Temelli Top-rak Reformu Pilot Projesi’ni bafllatt›. Dünya Bankas› bu pilot projeyi bafllat›rken, pilot projenin yan› s›ra mevcut yasaya gö-re yap›lmas› zorunlu olan toprak gö-reformunu desteklemeyi düflünmedi, pilot projenin içine kamulaflt›rma ve yerlefltirme ile ilgili özel hedefler de koymad›. Tam tersine, ülke içindeki pazar temelli mekanizmalar› mevcut yasaya tercih eden ku-rum ve kiflilerin politik gündeminin yan›nda yer ald›. Dünya Bankas›, bu yaklafl›mla k›r yoksulunun durumunun gelenek-sel toprak reformuna göre daha ucuza mal olacak biçimde ve h›zl› bir flekilde iyileflece¤ini ve onlar›n bu sayede serbest pa-zardan sat›n alacaklar› arazinin borçlar›n› ödeyebileceklerini iddia etti. Projenin kalbinin projeye kat›lan çiftçilerin müthifl at›l›mc›l›klar›ndan geçti¤ini beyan etti. Ama kendi içlerinde-ki de¤erlendirme raporlar› gösterdi içlerinde-ki, çiftçiler ne yapt›klar›-n›n zerresini bilmemekteydiler (çiftçilerin l/3'ü iflledikleri araziyi borç parayla ald›klar›n› dahi bilmemekteydi). Pilot proje bünyesinde yer alan çaresiz çiftçiler kendilerine ilk gös-terilen araziyi seçmek durumunda kald›lar; arazi fiyatlar› ser-best de¤ildi, büyük arazi sahiplerince suni olarak oluflturul-du; sahip olduklar› küçük pazarl›k güçleri ile büyük arazi sa-hipleri ile pazarl›k yapmak ise zaten harçlar› de¤ildi; pratikte pazarl›k, devlet memurlar› ile verimsiz- de¤ersiz arazilerini satanlar aras›nda peflkefl çekilerek yap›ld›. Çiftçi ad›na pazar-l›klar› yapan (ya da yap›yor görünen) çiftçi organizasyonlar› da ba¤›ms›z de¤ildi. Bu organizasyonlar program bünyesinde

192

yerel ve bölgesel bask›lara dayan›ks›z eyalet yönetimlerince, yerel politikac›larca, büyük arazi sahipleri taraf›ndan güdüm-lü olarak kurdurulmufllard›. TKEH'ye do¤al olarak karfl› olan bu organizasyonlar s›k›fl›nca da ortadan kayboldular (örne-¤in, çiftçiyi arazi pazarl›¤› s›ras›nda desteklemek yerine, yok olmay› tercih ettiler).

Sonuç olarak, Brezilya hükümeti Dünya Bankas› ile birlik-te, sonucunun ne olaca¤› belli olmayan-çeflitli varsay›mlara dayal›, daha önce denenmemifl- bu müthifl kat›l›mc› projeyi hem TKEH'den ve di¤er geleneksel toprak reformculardan y›l-lard›r gelen Toprak Reformu bask›s›n› durdurmak için, hem de Toprak Reformu’na tamamen karfl› olanlar› rahatlatmak için uygulad›.

Bütün bunlar devam ederken, önce muhafazakâr Cardoso, 2002 y›l›nda da ‹flçi Partisi ile Lula de Silva iktidara geldi. Her ikisi de önemli miktarlarda toprak reformu çal›flmalar› yapt›-lar. Cardoso kendi döneminde yaklafl›k 400.000 aileyi toprak sahibi yapm›flken, Lula de Silva sadece 2004 y›l›nda 81.000 aileyi da¤›tt›¤› arazilere yerlefltirdi ve gelecek y›llarla ilgili program› devam etmektedir.

4.5 milyon topraks›z köylüye ve yar›s› nüfusun %1'inin elinde toplanm›fl olan 130 milyon hektarl›k potansiyel verim-li alana (flu anda bofl ya da verimsiz durumda) sahip Brezil-ya'da, 90'l› y›llarda h›z kazanm›fl olan toprak reformu Dünya Bankas›'n›n devreye girmesiyle bir ara durmufl ve yerini neo-liberal doktrinin gereklerinden olan arazi pazarlar›n› olufltu-ran uygulama (pazar temelli toprak reformu pilot projesi)

m›flt›. Ancak son y›llarda toprak reformu çal›flmalar› TKEH'in yeni bast›rmalar›yla tekrar h›zlanm›flt›r.