Dioskurlar

Çalışmamızın konusunu oluşturan adak steli grubu içerinde 6 adet (kat. no. 28347 _{(lev. 27), 29}348_{(lev. 28), 30}349_{(lev. 29), 31}350_{(lev. 29), 32}351_{(lev. 30), 33}352_(lev.

30)) Dioskur ve tanrıça betimlenmesinin görüldüğü adak steli vardır.

Grek mitolojisinde Kastor ile Polydeuskes’e verilen Dioskoroi kelimesi Zeus’un delikanlıları anlamına gelmektedir353_{. Mitolojiye göre; bir gece, kuğu}

kılığında Leda’ya yaklaşan baş tanrı Zeus Leda ile birlikte olur. Leda o gece ölümlü kocası Tyndareos ile de yatmıştır. Bu geceki birliktelik sonucunda Zeus’tan Helena ile Polydeukes’i, Tyndareos’tan ise ölümlü Kastor ile Klytaimestra’yı doğurmuştur354_{. Ancak bazı kaynaklarda Polydeukes’in de babasının Zeus olduğu}

söylenmiştir355_{. Atinalı kahraman Theseus’un kaçırdığı kız kardeşleri Helena’yı}

Theses’un elinden kurtaran ikizler, Theseus’un annesi Aithra’yı Sparta’ya kaçırmışlardır. Ayrıca Argonautlar seferinde bulunan Dioskurlar, Leukippos’un kızları olan Hilaira ve Phoibe’yi kendilerine eş olarak kaçırmışlardır356_{. Hilaira ve}

347 _{Delemen, 1995: 309-310, kat. 7, lev. 2.}

348 _{Kearsley, 2002: 406, lev. 7; Horsley, 2007: 34, lev. 37.}

349 _{Delemen, 1995: 308-309, no. 5, lev. 2; Kearsley, 2002: 401, lev. 4; Hosley, 2007: 35, lev. 41.} 350 _{Horsley, 2007: 33, lev. 35; Kearsley, 2002: 407, lev. 9.}

351 _{Horsley, 2007: 34, lev. 36.}

352 _{Kearsley, 2002: 401, no. 5; Horsley, 2007: 35, lev. 40.} 353 _{Delemen, 1995: 295; Bonnefoy, 2000: 139; Erhat, 2008: 96.} 354 _{Graves, 2004: 238-239; Erhat, 2008: 96.}

355 _{Delemen, 1995: 296.} 356 _{Erhat, 2008: 97.}

Phoibe’nin amca çocukları ve nişanlıları olan Idas ve Lynkeusla kızlar için savaşan Dioskurlar’dan Kastor ölmüş Polydeukes yaralanmıştır. Zeus bu ikiz kardeşi birbirinden ayırmak istememiş, ikisini de gökte yıldızların arasınayerleştirmiştir357_.

Bu durumdan sonra önceleri kurtarıcı, koruyucu, savaşçı olarak görülen ikizler zamanla tanrısal vasıflar kazanarak göksel bir kişilik kazanmışlardır. Dioskurlar Dor ırkının temsilcileri ve Dor uygarlığının merkezi olan Sparta’nın Atina’ya karşı ezeli düşmanlığını simgelerler. Grek mitolojisinde Kastor ve Polydeukes adıyla bilinen kardeşler Roma mitolojisinde ise Castor ve Pollux olarak adlandırılmışlardır358_.

Adak stellerinde Dioskur ikonografisi, merkezde yer alan tanrıçanın her iki yanında simetrik olarak yerleştirilmiş Kastor ve Polydeukes’i temsil eden iki atlı figürden oluşur359_{. Erken örnekleri M.Ö. 6. yy’dan itibaren görülmeye başlayan}

Dioskur ikonografisi Roma Dönemi’nde yaygın bir kullanım göstermektedir360_.

Genel betimsel özellikleri; sakalsız, kısa saçlı, at kullanmaya uygun olarak tunik giyimli ve omuzlarını örten khlamys ile betimlenirken, bazı Dioskur betimlemelerinde Dioskurlar’ın başlarında pilos görülmektedir361. Dioskurlar’ın kılıç ve mızrak ile görüldüğü örnekler de bulunmaktadır362_{. Kartal ve yılan betiminin}

görüldüğü Dioskur stellerinde yılan motifi kahramanların yer altındaki yaşamalarıyla ilişkilendirilirken, kartal motifi (kat. no. 31, 32, 33) gök yüzünde baş tanrı Zeus ile birlikte olmayla ilişkilendirilir363_{. Bu sembolizm Lakonia’ya özgü bir inanıştır}364_.

Dioskur betimli adak stellerinde az sayıda örnekte görülen yıldız motifi ise Dioskurlar’ın kahramanlık ve tanrısal özelliklerini vurgulayan bir sembol olarak kullanılmıştır365_{. Genel ikonografide sahnenin merkezinde yer alan giyimli, ayakta}

cepheden betimlenen kadın figürü, Dioskurlar’ın koruduğu bir tanrıça olarak 357 _{Graves, 2004: 239-240.} 358 _{Roman ve Roman, 2010: 139.} 359 _{Hermary, 1986: 567-593.} 360 _{Frei, 1990: 1848-1849.} 361 _{Delemen 1995: 300.} 362 _{Furtwängler, 1884-1886: 1172.} 363 _{Furtwängler, 1884-1886: 1154.} 364 _{Furtwängler, 1884-1886: 1154.} 365 _{Delemen,1995: 298.}

düşünülmektedir366_{. Kimliği tam olarak tespit edilemeyen tanrıça için epigrafik}

veriler de sınırlıdır367_{. Buna karşın bazı stellerde bulunan (kat. no. 29, 31 ve 32) hilal}

motifi, tanrıçanın kimliğine ilişkin olarak Helena, Hekate, Astarte veya Artemis Ephesia’ya işaret etmektedir368. Bu kült ikonografisinin adak stellerinde, sikkelerde, mimari ve heykeltıraşlık eserler üzerinde görüldüğü bilinmektedir369_{. Kültün}

Anadolu’daki coğrafi dağılımına bakıldığında ise Pisidia Bölgesi’nde Eleyir, Dikmentepesi, Kaynarkalesi, Keçili ve Küçük Kılıçkaya’da, Dağlık Lykia Bölgesi’nde Balboura, Oinoanda; Kabalia ve Korkuteli’nde yayılım görmektedir370_.

Çalışmamızın konusunu oluşturan Diskur ikonografisinin işlendiği adak stellerinden kat no. 28, 29, 31 ve 33 stelleri yerel kireç taşından, kat. no. 30 ve kat. no. 32 ise mermerden yapılmıştır. Kat. no. 30, 31 ve 33 biçimsel olarak; üçgen alınlıklı, dörtgen formlu, mimari detaylara girilmeksizin sade bir şekilde biçimlendirilmiştir. Kat no. 28 ve kat. no. 29 kırık olduğu için form özellikleri tespit edilememiştir. Kat. no. 30’da çıkıntılar halinde şematik tepe ve köşe akroterleri verilmiştir371_{. Kat. no. 31 ve kat. no. 33 stelleri masif bloğun üst kısmı üçgen şekilde}

kesilerek oluşturulmuş ve tympanonu ince silme şeklinde yatay ve eğik geisonlarla kabaca çerçevelendirilmiştir. Stellerden kat no. 32’de mimari detaylar belirgin olup alınlık pilaster üzerinde yükselmektedir. Pilaster başlıkları görülen stelin yatay ve eğik geisonu ince silmelerle verilmiştir. Dioskurlu adak stellerinde kompozisyon alanı dörtgen yüzeysel bir niş içerisine oturtulmuştur. Genel itibariyle ikonografi, merkezde yer alan tanrıçanın her iki yanında tanrıçaya doğru hareket halinde simetrik olarak verilmiş atlı Dioskurlar çerçevesinde şekillenmiştir. Dioskurlar, at binmeye uygun olan tunik ve omuzlarında khlamys ile at üzerinde tasvir edilmişlerdir. Dioskurlar sakalsız ve kısa saçlı olarak betimlenmiş ve figürlerin başları olasılıkla adak sahibine bakar şekilde cepheden verilmiştir372. Dioskur figürlerinde, başın

366 _{Robert, 1983: 562.} 367 _{Robert, 1983: 563.}

368 _{Delemen 1995: 296; Robert, 1983: 569.} 369 _{Tosun, 2014: 18.}

370 _{Kültün yayılımı için bk. Delemen, 1995: har. 1; Karakaya, 2007: 138-139.} 371 _{Şematik akroterli örnekler için bk. bu çalışma bölüm 2.1.2 “Şematik Akroterliler”.} 372 _{Delemen, 1995: 300.}

cepheden, ayakların profilden verilmesi ortak bir duruş şeması olmasına rağmen kat. no. 28, 29 ve 30’da gövde cepheden, kat. no. 31, 32 ve 33’te ise gövde profilden verilmiştir. Değerlendirilen stellerde tanrıça figürü ayakta ve cepheden tasvir edilmiştir. Merkezde yer alan tanrıça, khiton üzerine hymation giyimli olup, hymationu yardımıyla başını örtmüştür. Figürün sağ kolu dirsekten kırılarak hymationun altından göğüs üzerinde, sol kolu ise serbest biçimde verilmiştir. Sadece kat. no. 29’da tanrıça sol elinde uzun bir asa tutmaktadır. Kat. no. 28, 29, 30 ve 33 numaralı örneklerde tanrıçanın örtülü başı üzerinde polos bulunurken, diğer örneklerde tanrıçanın başı örtülü biçimde verilmiştir. Figürler genel itibariyle detaya girilmeden basit bir işçilikle kabaca şekillendirilmiştir. Kat. no. 28, 30 ve 31 numaralı stellerde tanrıçanın khiton ve hymation detayları ince kazıma çizgiler halinde verilmiş, kat. no. 39 ve kat. no. 33 numaralı stellerde khiton ve hymation kıvrımları detaylandırılmaksızın, düz bir biçimde verilmiştir. Sağ akroterden çapraz şekilde kırık olan kat. no. 32’de tanrıçanın gövde kısmı kırık olup elbise detayları görülmemektedir. Dioskurlar’ın tuniklerinin kıvrım detayları tıpkı tanrıça figüründe olduğu gibi detaylardan yoksun basit ince kazıma çizgiler halinde verilmiştir. Stellerden kat. no. 29, 31 ve 32 numaralı örneklerde Dioskurlar’ın khlamysi göğüs üzerine bağlanmış vaziyette geriye doğru dalgalanır biçimde, kat. no. 28, 30 ve 33’te khamys kalın çizgiler halinde, khlamyse hareketlilik vermek için geriye uçuşur şekilde tasvir edilmiştir. Dioskur ve tanrıça figürlerinde vücut detayları belirgin olmayıp anatomik özellikler göz ardı edilmiştir. Figürlerin kolları, ayakları, saç ve yüz detayları fazla belirgin değildir. Kırık olan kat. no. 32’de koruna gelen soldaki Dioskur figürü ve tanrıçanın başı diğer stellere nazaran daha plastik bir görünümde verilmiştir. Stelin gerek mermerden oluşu gerekse figürlerinin işlenişindeki işçiliğin kalitesi adak sahibinin sosyo-ekonomik seviyesinin yüksek olduğu fikrini akla getirmektedir. Atlar profilden, ince uzun bacaklara sahip, anatomik detaylardan yoksun, dış hatları çizgisel biçimde stilize olarak betimlenmiştir. Atların sahnedeki en belirgin duruş özellikleri, sağdaki atın sağ bacağının, soldaki atın sol bacağının tanrıçanın bulunduğu yöne doğru rahvan yürüyüşünde tasvir edilmesidir. Bu özellik atların merkezdeki tanrıçaya doğru hareketini belirginleştirmek için kullanılmıştır. Atların yele ve kuyruk detayları da stilize bir şekilde kazıma çizgilerle verilmiştir. Plastik olarak daha başarılı işçiliğe sahip olan kat. no. 32’de koruna gelen soldaki

atın başı 4/3 cepheden betimlenmiştir. Kat no. 31, 32 ve 33’ün tympanonunda figürler ile aynı stil özelliklerine sahip şekilde basit ve kabaca işlenmiş kartal betimi yer almaktadır. Bu durum yukarda belirtildiği üzere gökyüzünde tanrı Zeus ile birlikte olmayla ilişkilendirilebilir373_{. Stellerin tamamında tanrıçanın başının}

üzerinde hilal motifi yer almaktadır. Yukarıda belirttiğimiz gibi tanrıçanın kimliğine ilişkin olarak Helena, Hekate, Astarte veya Artemis Ephesia ‘dan birisi olabileceği şeklinde yorum yapılabilir 374_{. Çalışma konusunu oluşturan stellerden kat. no. 29}375

ve kat. no. 31376’de Grekçe yazıt vardır.

İ. Delemen’e göre, Dioskur ikonografisi genel olarak üç ayrı tipte görülür. Bunlar; merkezde ayakta duran tanrıça ve iki yanında at üzerinde Dioskur figürleri, merkezde tanrıça ve iki yanında atlarının önünde ayakta duran Dioskur figürleri, merkezde tanrıça iki yanında ayakta duran Dioskur figürleri biçimindedir377. İ. Delemen atlı Dioskurlar grubuna giren Tip 1’i üç ayrı alt gruba ayırmıştır. Tip 1A’da atlı Dioskurlar ok ve mızrak taşır378_{, Tip 1B’de atlı kahramanlar silahsızdır ki bu tip}

çalışma konumuzu oluşturan stellerin de dahil olduğu gruptur ve Anadolu’da en yaygın kullanılan ikonografidir379_{. Tip 1C’de ise atlı kahramanlar tanrıçanın aksi}

yönünde hareket ederken başları tanrıçaya dönüktür380_.

Çalışma kapsamında değerlendirdiğimiz Tip 1B grubuna dahil Dioskurlu adak stellerine ikonografik yönden benzer örnekler Antalya Müzesi381 _{ile Fethiye}

Müzesi’nde382 _{bulunan adak stelleri ile Burdur Gölhisar Eleyir Kaya}

Kabartması’dır383_{. Çalışmamız kapsamında değerlendirdiğimiz Dioskurlu adak}

373 _{Furtwängler, 1884-1886: 1154.}

374 _{Robert, 1983: 569; Delemen 1995: 296.}

375 _{Grekçe yazıtın epigrafik yönden değerlendirilmesi için bk. Kearsley, 2002: 406; Horsley, 2007: 34.} 376 _{Delemen, 1995: no. 5, lev. 2; Kearsley, 2002: 401; Horsley, 2007: 35.}

377 _{Delemen, 1995: 298.}

378 _{Robert 1983: 555, fig. 1; Delemen, 1995: 300, kat. 1-8, lev. 1-3.} 379 _{Metzger, 1952: 22-24; Delemen, 1995: 300, kat. 1-8, lev. 1-3.} 380 _{Chapoutier, 1935: 107.}

381 _{Delemen, 1993: 310, 312, 315-316, kat. 9, 15, 21, 24, lev. 3-6.} 382 _{Delemen, 1993: 314-315, kat. 20, 23, lev. 5-6.}

stellerinin ikonografik ve epigrafik özellikleri göz önünde bulundurulduğunda söz konusu stellerin M.S. 2.-3. yy’a ait olabileceği düşünülebilir.