“Burdur Arkeoloji Müzesi’nden Bir Grup Adak ve Mezar Steli” başlıklı çalışma konusu kapsamında 27 adeti mezar steli, 23 adeti adak steli olmak üzere toplam 50 adet stel incelenmiştir. Stellerin büyük çoğunluğu Burdur Arkeoloji Müzesi envanterine tescil, bağış ve alt yapı çalışmalarıyla girmiştir. Steller kazı, yüzey araştırması gibi sistematik bir konteks içermemektedir. Arkeoloji disiplini çerçevesinde değerlendirilen bu stellerin büyük çoğunluğunun M.S. 2.-3. yy’a ait olduğu anlaşılmış ve eserler dönemin taşra sanatı özellikleri hakkında önemli veriler sunmuştur.
Stellerin büyük çoğunluğu kireç taşından yapılmış olup, kat. no. 5, 6, 10, 11, 22 ve 23 numaralı mezar stelleri ile kat. no. 32 ve 47 numaralı adak stelleri mermerden yapılmıştır. Malzeme olarak kireç taşının çok fazla tercih edilme nedeni; Akdeniz Bölgesi’nin karstik yapısından kaynaklı, doğada bol bulunmasından dolayı kolay elde edilebilir, kolay işlenebilen bir malzeme olması ve ucuz işçilik gerektirmesidir. Söz konusu nedenlerden dolayı özellikle antik çağ kırsal toplumlarında hem mezar stellerinde hem de adak stellerinde yaygın bir tercih sebebi olmuştur. Ne yazık ki, kireç taşının tüm bu avantajlarına rağmen, sert iklim şartları ve geçen uzun zamana direnç gösterememesi nedeniyle, bahsi geçen steller günümüze oldukça tahrip olmuş halde ulaşmıştır. Olasılıkla bu nedenlerden kaynaklı mezar ve adak stelleri üzerinde günümüze kadar korunagelmiş herhangi bir boya kalıntısı görülmemektedir. Bir diğer vurgulanması gereken durum da yukarıda bahsedilen olumsuzluklardan dolayı stellerin hiçbiri ikinci bir kullanıma fırsat tanımamıştır.
Mezar ve adak stellerinin özelliklerine bakacak olursak, ilk göze çarpan detay, betimlenen figürlerin kıyafet özelliklerinde Klasik geleneğe bağlı kalındığı ve Hellenistik Dönem stellerinin taklidi niteliğinde bölgesel üretimler olduğu görülmüştür528.
İncelenen eserlerin hepsi, ön cephede yer alan kompozisyon alanı dışında kalan yan ve arka yüzlerde tıraşlamaya gidilmeden kaba yonu olarak bırakılmıştır. Mezar stellerinden sadece iki örnekte (kat. no. 10 ve 23) predella kısmı korunmuşken, adak stellerinin hiçbirinde predalla görülmemektedir. Adak stelleri kaya sığınaklarına
bırakıldığı için tamamının alt kısmı düz biçimde işlenmiştir. Bu geleneksel uygulama, Roma İmparatorluk Dönemi’nde özellikle de M.S. 2.-3. yy’da mezar kabartmalarındaki mimari unsurların detaylandırılmaması yani son tıraşlamanın yapılmaması taşra sanatına has bir özelliktir529. Bu üslup kendini, ele aldığımız adak
ve mezar stelllerinde görülen mimari öğeler olan pilaster ve alınlık gibi elemanların dış yüzeylerinde benzeme unsuru olarak kullanılan rozet, kalkan, disk gibi motiflerin uygulanmasında da son tıraşlamaya gidilmeden yüzeysel, kabaca şekillendirilmesinde kendini göstermektedir. Geleneksel taşra sanatında görülen bu üslup, sadece bu çalışmada incelenen eserlerde değil Attika stellerinde de görülmektedir530.
Aynı geleneksel üslup, stellerin kompozisyon alanlarında betimlenen figürlerin işçilik özelliğine bakıldığında da fark edilmektedir. Figürlerin anatomik özelliklerinin basit bir şekilde işlenmesi, özellikle de el ve ayaklarının çok kaba, estetikten yoksun ve şematize olarak verilmesi, bu geleneğin işçilik tasarrufu veya sanat kaygısı gütmeden en ucuz yöntemle yansıtılması fikri olarak yorumlanabilir. Aynı etki elbise kıvrımlarının tek düze, hareketsiz ve kaba şekilde betimlenmesinde de görülür. Ek olarak figürlerin yüzlerinin işlenmesinde soyut biçimlendirme öğelerinin görülmemesinin de M.S. 2.-3. yy özelliği olduğu bilinmektedir531. Gerek
konumuzu oluşturan steller gerekse karşılaştırma örnekleri göz önünde bulundurulduğunda yaygın özellikler olarak basit işçilik ve stilize figürlerin varlığına rağmen stellerde ortak bir atölye tespitini mümkün olmamıştır. Taşra üslübünde yapılan eserlerin gezici ustalar tarafından yapıldığı fikrini savunulsa da 532 bu tür
eserlerin belirli bir atölyelerin ürünü olma düşüncesi akla uygun gelmektedir. Betimlenen figürlerin kıyafetlerine bakıldığında, Roma gelenekli olan toga yerine baskın olarak Grek gelenekli khiton, hymation ve khlamys gibi kıyafetlerin yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun anlamı mezar ve adak sahiplerinin kendi yerel kimliklerini yansıtmasının yanı sıra bireylerin daha çok Grek kültürünün
529 Özcan, 2014: 144.
530 Mock, 1998: 187; Özcan, 2014: 144. 531 Özcan, 2014: 145.
etkisi altında olduğudur533. Grek kültürünün baskın olduğuna işaret eden bir diğer
husus, stellerdeki epigrafik verilerin Grekçe olmasıdır534.
İkonografik olarak mezar stellerinde betimlenen figürlerde gerek mezar sahibi gerek mezar sahibi yakınları ve gerekse hizmetçi (kat. no. 11) figürlerinde ayırt edici işçilik ve stil farklılıkları bulunmamaktadır. Bu durum ustaların figürlerin işlenişinde sınıfsal farklılığı belirgin biçimde verebilecek yetkinliğe sahip olmadığı düşüncesini akla getirmiştir. Ancak, değerlendirilen mezar stel kompozisyonlarında sadece kat. no. 11 numaralı stelde hizmetçi figürü görülmektedir. Stellerin çoğunluğunda hizmetçi figürünün görülmemesi mezar sahiplerinin genel olarak sosyo-ekonomik seviyesinin düşük olduğuna işaret edebilir ki bu durum stellerin kalitesi ile de görülmektedir 535.
Pisidia Bölgesi’nin ölü kültünde Lydia ve Phrygia kültürlerinin etkisi hem arkeolojik hem de epigrafik veriler ile bilinmektedir536. Bu etki kendisini, değerlendirilen mezar stellerinin büyük çoğunluğunda figürlerin betimlenmesinde ve stel formlarının verilişinde göstermiştir. Bunun yanı sıra, kat. no. 4, 8, 9, 13, 15, 19 ve 20 numaralı stellerde karşılaştırma örnekleri ışığında stellerin stil kritik ve işçilik açısından benzerlerinin İsauria Bölgesi eserlerinde de görülmesi, söz konusu stellerde İsauria heykeltıraşlık üslubunun etkisinin olduğu anlamına gelmektedir.
Özetle değerlendirilen mezar stellerinin bireylerin sosyo-ekonomik durumu ile doğrudan ilintili olduğu ve taşra sanatının merkez sanat gibi belli bir geleneğe ve bağlayıcı kurallara bağımlı olmayıp, özgün kompozisyon ve biçimlendirme özelliklerine sahip olduğu görülmüştür537. Hayattayken kendini birey olarak
toplumsal hiyerarşi içerisinde yeterince dile getiremeyen taşra insanı, ancak ölümden sonraki hayatı için günlük hayatında önemli olduğunu düşündüğü kendi şahsi, mesleki, ailevi özelliklerini temsil eden ve statü sembolü olan üzüm salkımı, orak, çelenk ve at kompozisyonlarını mezar stellerine yansıtmıştır538.
533 Korkut, 2000: 189; Özcan, 2014: 149.
534 Stellerin epigrafik özellikleri ve değerlendirmesi için bk. Horsley, 2007. 535 Yılmaz, 2005: 58.
536 Hürmüzlü, 2016: 29. 537 Özcan, 2014: 148. 538 Özcan, 2014: 149.
Çalışma kapsamında ele aldığımız adak stelleri göz önünde bulundurularak yapılan değerlendirmede şöyle bir dinsel sonuç çıkartılabilir: Pisidia Bölgesi yerel kültleri ve tanrıları M.S. 2.-3. yy’da Grek tanrıları etkisinde kalmakla beraber yerel kimliklerini de koruyarak bütünleşik kültler olarak ortaya çıkmıştır539. Örneğin, Grek panteonunun etkisiyle yeniden şekilllendirilen bu kültler, gerek adak stellerindeki atlı kahramanlarda gerekse Zeus Brontos, Apollon Perminoundeis gibi bütünleşik tanrıların oluşturduğu kültlerde görülmektedir. Anadolu’nun genelinde olduğu gibi, Pisidia kırsalında da halk tarafından adak stellerinin, hayvanlarını koruma ve ürünlerinin verimini artırma gibi kaygılar ile yaptırıldığını söylemek mümkündür540.
Bu durum Roma İmparatorluk kültünün Pisidia Bölgesi’nin kırsalında çok baskın olmadığına işaret etmektedir541. Muhtemelen kırsal bölge insanının dini
inançlarındaki korumacılık duygusu ve geçim kaynaklarını doğrudan etkilediğine inandığı yerel kültler İmparatorluk kültünün kırsalda baskın olmamasının nedenleridir. Ayrıca stellerde Grek etkisine rağmen, Grek panthenonunda görülmeyen Grek tanrılarının at üzerinde betimlenmesi de yerel bölge halkının bağımsız özelliklerini koruduklarını göstermektedir. At yetiştiriciliğinin ekonomik anlamda önem arz ettiği Pisidia Bölgesi’nde bu durum hem bölgesel kültlerde hem de Grek panteonundan alınan tanrıların atlı olarak betimlenmesinde kendini göstermektedir542. Pisidia halkının bu tanrıları atlı olarak göstermesi, onların
savaşçılık yönlerinin ve özgürlükçü ruhlarının bir yansıması olarak da düşünülmektedir543. Stil kritik yönünden de değerlendirildiğinde at figürünün
işlenişindeki özen (diğer figürlerde görülmeyen bir özen) ve at anatomisindeki gerçeğe uygunluk gerek bölge halkı için at figürünün önemli olması gerekse bölge sanatçılarının at anatomisine hâkim olmasının işareti sayılabilir. At figürüne hâkim ustaların adak stellerinde görülen atlı Kakasbos ve Herakles figürlerinin birbirinin aynı ikonografik özellikler taşıması ve sadece epigrafik verilerin ayırt edici unsur olarak görülmesi bağlamında değerlendirildiğinde, stellerin önceden seri üretim 539 Talloen ve Alp, 2007: 738. 540 Mitchell, 1993: 194. 541 Talloen, 2015: 354. 542 Horsley, 2007: 273. 543 Horsley, 2007: 273-274.
şeklinde yapıldığı daha sonra adak sahibinin isteği doğrultusunda yazıt eklendiği şeklinde düşünmeye imkân vermektedir544. Kakasbos ve Herakles stelleri için bariz
şekilde görülen bu durum olasılıkla diğer steller için de söz konusudur. Antik yazarlar tarafından bahsi geçmeyen fakat mevcut veriler ışığında kuzeydoğu Lykia ve güneybatı Pisidia’da yayılım gören ve kırsalda tapınım gören Kakasbos/Herakles kültü için en geç arkeolojik ve epigrafik veri M.S. 3. yy’a gitmektedir545. M.S. 5.-6.
yy’da bölgede hızlı bir şekilde yayılan Hıristiyanlıkla birlikte bu kültlerin son bulduğu mevcut arkeoloji verileri ışığında ortaya konmuştur546.
Çalışma kapsamında incelenen eserlerde, mezar stellerinin 11’i ile Adak stellerinin 11’inde Grekçe yazıt bulunmaktadır. Bu yazıtlar stelleri tarihlendirirken önemli bir veri oluşturmuş, tarihlendirme önerileri yazıtlı olan stellerde doğrudan harf karekterine göre yapılmıştır. Yazıt bulunmayan stellerin değerlendirilmesinde ise adak stelleri için ikonografik veriler, mezar stelleri için ise stil kritik özellikleri göz önünde bulundurulmuştur. Çalışma kapsamında elde edilen verilerin sonucunda mezar stellerinin en erken örneğinin M.Ö. 2.-1. yy’a, en geç örneğinin M.S. 4. yy’a, adak stellerinin ise M.S. 2.-3. yy’a tarihlendiği tespit edilmiştir.
544 Karakaya, 2007: 19.
545 Delemen, 1993: 32; Karakaya, 2007: 19; Horsley, 2007: 272; Talloen, 2015: 232. 546 Horsley, 2007: 273.
KAYNAKÇA
(Bu çalışmada süreli yayın kısaltmaları için AJA Author Guide and Editorial Policies 2014, 15-33 esas alınmıştır)
Abay, N. (2016). “Konya Koyunoğlu Müzesi’nde Roma Dönemine ait İki Stel”
Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (35), 329-342.
Abbasoğlu, H. (1988). “1986 yılı Termessos Yüzey Araştırmaları”. Araştırma
Sonuçları Toplantısı, (5), 213–230.
Adak, M. (2006). “Batı Toros’larda Yerel Ayaklanmalar ve Eşkıyalık”. Olba, XIV, 113-123.
Akat, S. (2001). Lydia Bölgesinde Bulunan Gladyatör Anıtları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, İzmir.
Akçay, T. (2017). Yunan ve Roma’da Ölü Kültü. (Ed. E. Erten ve M. Özyıldırım), Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Akyürek-Şahin, E. N. (2001). “Büyük Çiftçi Tanrısı Zeus Bronton, Arkeolojik ve Epigrafik Belgelerle Phrygia’da Bir Zeus Kültü”. Olba, IV,163-182.
Akyürek Şahin, N. E. (2002a). “Oniki Tanrıy’a Adanmış Adak Stelleri: Dodekatheoi”. (ed. S. Şahin ve M. Adak). Likya İncelemeleri I, 103-114. Akyürek-Şahin, E. N. (2002b). Phrygia'da çiftçi tanrısı: "Dii Brontonti Eukhen.
Yayınlanmamış Doktora Tezi. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Anabilim Dalı, Antalya.
Arslan, M. (2002). “I. Mithridates-Roma Savaşı Rhodos ve Lykia'nın Durumuna Genel Bakış”. Likya İncelemeleri I, 115-128.
Arundell, F. V. J., (1834). Discoveries In Asia Minor. Including A Description Of The. Ruins Of Several Ancient Cities And Especially Antioch Of Pisidia, Vol. (2), London.
Atalay, E. (1988). Hellenistik Çağda Ephesos Mezar Stelleri Atölyeleri. İzmir: Efes Harabeleri ve Dostları Derneği.
Atalay, S. (2012). Side Müzesi’nden Bir Grup Mezar Steli. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Antalya.
Aydaş, M. (2006). “Gladiatorial Inscriptions from Stratonikeia in Caria”. Epig.Anat, (39), 105-110.
Aydaş, M. (2010). “New Inscriptions from Stratonikeia and its Territory”. Gephyra, (6), 113-130.
Aytaçlar, P. Ö., (2010). “Some Unpublished Incriptions in the Isparta Museum”,
ADALYA, XIII, 223-243.
Aytekin, F. (2015). Stratonikeia Çalışmaları 1 Stratonikeia ve Çevresi Araştırmaları. (Ed. Bilal Söğüt). Stratonikeia’dan Provocator Stelleri. İstanbul: Ege Yayınları,125-136.
Bean, G.E. (1956). “Notes and İnscriptions from the Cibyratis and Caralitis”. BSA, (51), 136- 156.
Bean, G.E. (1959). “Notes and inscriptions from Pisidia, I”. AnatSt, (9), 67-117. Bean, G.E. (1960). “Notes and inscriptions from Pisidia, II”. AnatSt, (10), 43-82. Bean, G.E. (1956). Notes and inscriptions from the Cibyratis and Caralitis, Annual of
the British School of Athens 51, 136- 156.
Becks, R. Polat Becks, B. A., ve Metin, H. (2016). “2015 Şeref Höyük / Komama ve Çevresi Yüzey Araştırmaları”. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 34 (2), 671- 690.
Berns, R. Ekinci, H.A. (2005). “Gladiatorial Games in the Greek East: a complex of reliefs from Cibyra”. AnatSt, (65), 143–179.
Bieber, M. (1959). “Roman Men in Greek Himation (Romani Palliati) a Contribution to the History of Copying”, ProcAmPhilSoc (103), 374-417.
Bingöl, O. (1994). “Seleukeia Sidera 1993 yılı Arkeolojik Kazıları” Göller Bölgesi
Arkeolojik, Kültürel Turistik Araştırma ve Değerlendirme Projesi 1993 Yılı Çalışmaları, 43-78.
Bonnefoy, Y. (2000). Antik Dünya’da ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü I. (çev. L. Yılmaz). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları. Bracke, H. (1993). “Pisidia in Hellenistic Times (334-25 BC.)” Sagalassos I. First
General Report on the Survey (1986-1989) and Excavations (1990-1991). Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae (5), 15-37.
Brandt, H. (1992). Gesellschaft und Wirtshaft Pamphyliens und Pisidiens im Altertum, AMS (7).
Brixhe, C. ve Gibson E. (1982). “Monuments from Pisidia in the Rahmi Koç Collection”. Kadmos (21), 130-69.
Brixhe, C. Drew-Bear, T. ve Kaya, D. (1987). “Nouveaux monuments de Pisidie”.
Kadmos (26), 122-70
Broughton, T. T. S. (1975). An Economic Survey of Ancient Rome IV. Paterson, N.J.: Pageant Books.
Büyükkolancı, M. (1996). Pisidia Bölgesi Tapınak Mimarisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, İstanbul.
Candaş, A. (2006). The Kakasbos/Herakles Cult: A Study Of Its Orıgıns, Dıffusıon And Possıble Syncretısms. A Master’s Thesis. Department of Archaeology and Art History, Bilkent University, Ankara.
Canlı, H. (2015). Hellenistik Ve Roma Dönemlerinde Mezar Stellerinde Semboller. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Mersin.
Chapouthier, F. (1935). “Les Dioscures au service d'une déesse, étude d'iconographie religieuse” BÉFAR, (137).
Corancez L. (1816). Itinéraire D'une Partie Peu Connue De L'asie Mineure,
Contenant La Description Des Régions Septentrionales De La Syrie. Paris: J.-
Corsten T. ve Hülden, O. (2010). “Kibyratis Araştırmaları 2010/Research in the Kibyratis in 2010”, ANMED, 2011-9, 2011, 180-183.
Corsten, T., Drew-Bear, T., Özsait, M. (1998). “Forschungen in der Kibyratis”.
Epig.Anat, (30), 47-80.
Coşkun-Abuagla, A. (2012). “Tymandos Antik Kentinden Beş Mezar Yazıtı”, Pisidia Araştırmaları I, (ed. Bilge Hürmüzlü, Murat Fırat, Ayça Gerçek), 344-355. Coulton, J.J. (1992). “Balboura Survey 1988-1990” Araştırma Sonuçları Toplantısı
(19), 47-58.
Cremer, M. (1991). Hellenistisch-Römische Grabstelen im Nordwestlichen Kleinasien. 1, Mysien. Bonn: R. Habelt.
Cremer, M. (1992). Hellenistisch-Römische Grabstelen İm Nordwestlichen Kleinasien. 2, Bithynien. Bonn: R. Habelt. Cumont, F.V.M. (1910). “L'aigle Funéraire Des Syriens, Et L'apothéose De Empereurs”, Rhistrel (62), 119-164. Dedeoğlu, J. Süzen B. Akaslan M. İşçi N. Güceren İ. İnci F. Demirci, (2005). Isparta
Müzesi. Ankara: T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösim Basımevi.
Çalık, A. (1997). Roman imperial sculpture from Cilicia. Yayınlanmamış Doktora Tezi. University of London King’s College.
Çelik, Ç. (2017). Kuzeybatı Pisidia Bölgesi (Seleukeia, Apollonia, Tymandos ve Konana) Alınlıklı Mezar Stelleri” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (42), 45-65.
Çevik, N. (2015). Lykia Kitabı. Akmed, İstanbul. Darga, M. (1992). Hitit Sanatı. İstanbul: Akbank.
Delemen, İ. (1993). Anadolu’da Atlı Tanrılar, Lykia, Pisidia, Lykaonia, Isauria, Phrygia, Lydia ve Karia Bölgelerinde Taş Eserler Üzerine Bir İnceleme. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, İstanbul.
Delemen, İ. (1995). “Lykia-Kabalia-Pisidia Bölgesinden Roma Dönemi, Dioskurlar ve Tanrıça Kabartmaları”. Belleten, LIX, 225: 295-321.
Delemen, İ. (1999). Anatolian Rider-Gods Anatolian Rider-Gods: a study on stone finds from the Regions of Lycia, Pisidia, Isauria, Lycaonia, Phrygia, Lydia and Caria in The Late Roman Period. Bohn, Asia Minor Studien, (35).
Delemen, İ. (2005). “Haluk Perk Müzesi‟ndeki Thrak ve Anadolu Atlıları”, Tuliya I,149-176.
Demirtaş, N. (2015). “Pisidia Bölgesi Şehir Sikkeleri Üzerindeki Hermes Tasvirleri”
Türk Arkeoloji Dergisi, (57), 41-63.
Dimitrova, N. (2002). “Inscriptions and Iconography the Monuments of the Thracian Rider”. Hesperia, (71), 209-229.
Diodoros Sicilus. (1935). Bibliotheke: Historike Diodoros of Sicilus I. (çev. C. H. Oldfather).
Drew-Bear, T. (1998). “Phrygian Votive Steles in The Museum of Anatolian Civilizations”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, 16(1),391-401.
Drew-Bear, T. Thomas, C. M. ve Yıldızturan, M. (1999). Phrygian Votive Steles. Ankara: Turkish Republic Ministry of Culture, The Museum of Anatolian Civilizations.
Duru, R. (2007). “Göller Bölgesi Neolitiği Hacılar- Kuruçay Höyüğü - Höyücek – Bademağacı Höyüğü”. (ed. M. Özdoğan ve N. Başgelen). Anadoluda Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı Türkiye’de Neolitik Dönem Yeni Kazılar Yeni Bulgular. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 331-360.
Duru, R. (2008). Burdur – Antalya Bölgesinin Altıbin Yılı. (ed. K. Dörtlük ve T. Kâhya). Antalya: ANMED. 10.
Effenberger, A. (1972). “Das Symposion der Seligen. Zur entstehung und deutung der totenmahlreliefs”. FuB, (14), 128-163.
Er, Y. (2012). Klasik Arkeoloji Sözlüğü. İstanbul: Phoenix. Erhat, A. (2008). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Yayınevi.
Er-Scarborough, Y. (1991). The Funerary Monuments of Cilicia Tracheia, Diss. Cornell University, Yayınlanmamış Doktora Tezi, New York.
Fabricius, J. (1999). Die Hellenistischen Totenmahlreliefs. Grabrepräsentation und Wertvorstellungen in Ostgriechischen Städten. Studien zur Antiken Stadt 3, Münih.
Fıratlı, N. (1964). Les Steles Funeraires De Byzance Greco- Romaine. Paris: A. Maissonneuve.
Fıratlı, N. (1965). “İstanbul’un Yunan ve Roma Mezar Stelleri”, Belleten, XXIX, 114, 279-287.
Flavius, A. (2005). İskender’in Seferi. (çev. F. Akderin). Alfa Yayınları: İstanbul. Frei, P. (1990). “Die Götterkulte Lykiens in der Kaiserzeit”. ANRW II, 18. 3, 1730-
1864.
Freyer–Schauenburg, B. (1994). Die Lykischen Zwölfgötter-Reliefs. Asia Minor
Studien, (13): Bonn: Habelt.
Furtwängler, A. (1884-1886). “Dioskuren”. (ed. W.H. Roscher). Ausführliches Lexikon der Griechischen und Römischen Mythologie, 1, 1154-1178.
Gage, J. (1926). Deux dieux cavaliers d'Asie Mineure (d'après deux bas-reliefs inédits). MÉFRA, 43, 103-123.
Graves, R. (2004). Yunan Mitleri. (çev. Uğur Akpur). İstanbul: Say Yayınları. Green, P. (1990). Alexander to Actium. The Historical Evolution of the Hellenistic
Age. Los Angeles: Berkeley.
Grimal, P. (2012). Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma. (çev. S. Tamgüç). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Halfmann, H. (1986). Itinera principum. Geschichte und Typologie der Kaiserreisen im Römischen Reich, Wiesbaden.
Hall, A.S. (1968). "Notes and Inscriptions from eastem Pisidia", AnatSt, XVIII, 57- 92.
Hamilton, W. J. (1842). Researches in Asia Minor; Pontus and Armenia I-II. Cambridge: Cambridge University Press
Hermary, A. (1986). “Dioskouroi”, Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae III. 1-2, Zurich, 567-593, lev. 453-503.
Hermary, A. (1986). “Dioskouroi”, LIMC 3/1-2, 1986, 567- 593.
Herodotos, (1991). Heredot Tarihi. (çev. M. Ökmen). İstanbul: Remzi Kitapevi. Homeros, Ilyada (çev. A. Erhat ve A. Kadir). İstanbul: Can Yayıncılık.
Horsley, G.H.R. (1999). The Rider God Steles at Burdur Museum in Turkey. Museum of Antiquities. New England: University of New England.
Horsley, G.H.R. (2007). The Greek and Latin Inscriptions in the Burdur Archaeological Museum. Regional Epigraphic Catalogues of Asia Minor 5.
British Institute of Archaeology at Ankara. Monographs (34), London.
Hübner, S. (2003). Spiegel und Soziale Gestaltungskraft alltäglicher Lebenswelt: Der Kult des Men in Lydien und Phrygien. (ed. E. Schwertheim ve E. Winter)
Religion und Region. Götter und Kulte aus dem östlichen Mittelmeerrraum, Asia Minor Studien (45), Bonn, 179-200.
Hürmüzlü, B. (2007). “Pisidia’da ‘Gömü Geleneklerinin’ Işığında Kültürler Arası İlişkiler”. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal
Bilimler Dergisi, (15), 1-22.
Hürmüzlü, B. Hecebil, U. Ayaşan, M. Çelik, Ç. (2016). “Isparta Arkeolojik Surveyi 2015 Çalışmaları”. Araştırma Sonuçları Toplantısı 34, (1), 667-680.
Işık, E. (1988). Lydia Mezar Stelleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Ve Sanat Tarihi Bölümü Arkeoloji Anabilim Dalı, Erzurum.
Iversen, P. A. (2012). “Inscriptions from Pisidian Konane (Conana) and the Surrounding Area”, EpigAnat (45),104-152.
İnan, J. (1970). “1970 Kremna Kazısı Raporu”. Türk Arkeoloji Dergisi, (19) 2, 51- 93.
İpikçioğlu, B. (2007). Hellen ve Roma Tarihinin Anahatları. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Jacobelli, L. (2003). Gladiators at Pompeii. Los Angeles: The J. Paul Getty Museum. Kansu, A.Ş. (1945). “Isparta Burdur İlleri Çevresinde TTK Adına 1944 Haziran’ında
Yapılan Prehistorya Araştırmalarına Dair İlk Rapor”. Belleten IX, 34: 277-287. Karaman, D. (1991). Dünden Bügüne Yalvaç Tarihi. Yayınlanmamış. Yüksek Lisans
Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Kayseri. Karayaka, N. (2007). Hellenistik ve Roma Döneminde Pisidia Tanrıları. İstanbul:
Ege Yayınları.
Kearsley, R.A. (2002). “Cultural diversity in Roman Pisidia: the cult of the Dioskouroi' in”. (ed. T. Drew-Bear, M. Taşlıalan, C. Thomas), Actes du I
Congres international sur Antioche de Pisidie (Collection Archeologie et Histoire de l' Antiquite 5), Lyon, 401-416.
Keppie, L. (1998). The Making of the Roman Army: From Republic to Empire. London: Routledge.
Korkut, T. (2000). “Überlegungen zum Aufkommen der Halbfiguren auf kleinasiatischen Grabstelen vom Hellenismus bis zur römischen Kaiserzeit”
Adalya, IV, 181- 194.
Köse, O. E. (2013). Çavdar Hisar Yerel Mimarisine Ait Kapılar Üzerine. (ed. E. Özer). Aizonoi I 2012 Yılı Kazı ve Araştırma Raporları. Ankara: Bilgin Kültür-Sanat Yayınları.
Kretschmer, P. (1970). Einleitung in die Geschichte der Griechischen Sprache. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Ksenophon (1998). Anabasis, (Onbinlerin Dönüşü), (çev. T. Gökçöl), İstanbul: Sosyal Yayınlar.
Kütük, S. (1989). “Kakasbos ve Kültü”. TTK Kongresi, IX-I, 405-413.
Labarre, G. Özsait, M. ve Özsait, N. (2010). Monuments funéraires et inscriptions de Pisidie (Burdur-Isparta), Anatolia Antiqua, (18), 59-88.
Ley, A. (1997), “Dioskuroi”, Der Neue Pauly Enzyklopädie der Antike (Editör. H. Cancik), Cl-Epi, 3, Stuttgart, 673-677.
Livius, T. (1957). Ab Urbe Condita (From the Founding of the City). (çev. B. O. Foster).
Lochmann, T. (2003). Studien zu kaiserzeitlichen Grab und Votivereliefs aus
Phrygien. Basel: Sculpturhalle Basel.
Lucas, P. (1719). Voyage du Sieur Paul Lucas. Paris: G. Vandive.
Machatschek, A. Schwarz, M. Dorner, J. (1981). Bauforschungen in Selge. Wien:
SBWien.
Malay, H. (1987). Epigrafi. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Malay, H. ve Sılay, H. (1991). Antik Devirde Gladyatörler. İstanbul: Arkeoloji ve
Sanat Yayınları.
MAMA 5 W.M. Cox – A. Cameron, Monumenta Asiae Minoris antiqua. Vol. V:
Monuments from Dorylaeum and Nacolea. Manchester: Manchester University
Press.
McLean, B.H. (2002). Greek and Latin Inscriptions in the Konya Archaeological Museum. London: BIAA.
Memiş, M. (2014). İstanbul Arkeoloji Müzesi'ndeki Gladyatör Stelleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, Konya.
Metin H., ve SOSLU S. (2016). “Kremna ve Çevresi Yüzey Araştırması”. Araştırma
Sonuçları Toplantısı, 34 (2), 311-324.
Metzger, H. (1952). Catalogue des monuments votifs du Museé d’Adalia. Paris: Etudes Orientales (11).
Milner, N.P. (1998). An Epigraphical Survey in the Kibyra-Olbasa Region Conducted by A.S. Hall. London: British Institute of Archaeology at Ankara Monographs (24).
Mitchell S., ve Waelkens M. (1989). “Ariassos and Sagalassos 1988”. AnSt, (39), 61- 70.
Mitchell, S. (1991). The Hellenization of Pisidia. Mediterranean Archaeology, Vol, (4), 119-145.
Mitchell, S. (1993). Anatolia Land, Men, and Gods in Asia Minor, Vol I: The Celts in Anatolia and the Impact of Roman Rule. Clarendon Press: Oxford.
Moock, W. (1998). Die FigüRlichen Grabstelen Attikas İn Der Kaiserzeit Studien Zur Verbreitung, Chronologie, Typologie Und Ikonographie. Almanya: Verlag Philipp Von Zabern, Mainz Am Rhein.
Morey, C. R. (1910). The Origin of the Fish-Symbol, The Princeton Theological