2006 Türkçe Öğretim Programı’nda dinleme yöntem/teknikleri olarak ifade edilen kavramlar farklı kaynaklarda dinleme türü, dinleme şekilleri, dinleme yaklaşımları, dinleme yöntemleri, dinleme teknikleri, dinleme biçimleri gibi ifadelerle geçmektedir. Bu nedenle bu kavramlara ilişkin ortak bir isimlendirmenin olmadığı görülmüştür. Yaklaşım ilgili konuya geniş bir açıdan bakış şekli; yaklaşımın alt basamağı olan yöntem belli bir amaca ulaşmak için yapılan genel uygulamalardır. (Calp, 2005). Teknik belirli bir kavramı öğretmek için uygulanan özel çalışma biçimleridir. Balık tutmak isteyen bir kişinin, balığı
44
nerede tutacağına karar vermesi yaklaşım kavramını açıklamaktadır. Balığı tekne vb. hangi araçla tutacağına karar vermesi yöntem; ağla mı, oltayla mı tutacağına karar vermesi ise teknik kavramını açıklamaktadır (Arıcı, 2006, s. 299).
Dinleme yöntem ve tekniklerine ilişkin alanyazında pek çok sınıflandırma yapılmıştır. Cihangir Çankaya (2015, s. 33) etkili ve etkisiz dinleme şeklinde bir sınıflandırma yaparak etkili dinleme türlerini katılımcı, edilgin, empatik, yargısız ve eleştirel, derinlemesine, çözümleyici, etkin, dikkatli dinleme olarak; etkisiz dinleme türlerini yetersiz, kalıplaşmış ve yüzeysel dinleme olarak sınıflandırmaktadır. Göğüş (1978, s. 229) dikkatli, doğru, eleştirici, seçmeli, duygusal, anlamadan, yarı dinleme; Cüceloğlu (1997) görünüşte, seçerek, saplanmış, savunucu, yüzeysel dinleme; Halone, Cunconan, Wolvin ve Coakley (1998) ayırt edici, kapsamlı, eleştirel, empatik, taktir edici dinleme; Yalçın (2006, s. 131) katılımlı, seçici, eleştirel dinleme; Akyol (2013, s. 10) ayırt edici, estetik, transfer edici, eleştirel, terapatik dinleme; Gündüz ve Şimşek (2014, s. 28) etkin ve pasif dinleme; Göçer (2017, s. 208) katılımlı, katılımsız, not alarak, seçici, eleştirel, yaratıcı, grup hâlinde dinleme olarak sınıflandırmıştır.
Yapılan sınıflamalar incelendiğinde Melanlıoğlu (2011, s. 33)’nun belirttiği gibi aynı kavramlar için farklı isimlendirmeler kullanıldığı görülmektedir. İyi dinleme, iyi dinleyici, etkili dinleme, etkili dinleyici, etkin dinleme, katılımlı dinleme, aktif dinleme gibi kavramlar aynı dinleme yöntem/tekniğine işaret etmektedir. 2006 Türkçe Öğretim Programı incelendiğinde dinleme yöntem/tekniklerinin katılımlı, katılımsız, not olarak, seçici, empatik, yaratıcı ve eleştirel dinleme olarak açıklandığı görülmektedir. Aynı sınıflama sonraki öğretim programında da devam etmektdir. Bu nedenle bu araştırmada dinleme yöntem/teknikleri açısından 2006 Türkçe Öğretim Programı’nda yapılan sınıflama esas alınmıştır.
Katılımlı dinlemede temel amaç dinleyicinin konuşmacıya dinlediğini belli ederek dinleme sürecinde etkin rol almasıdır. Katılımlı dinlemenin ilk aşamasında dinleyici konuşmacı ile göz teması kurarak dinlediğini belli eder. İkinci aşamada konuşmacıyla arasında güven ortamı oluşturmak amacıyla yansıtma sözler, sözel olan ya da olmayan dönütler vererek dinleme sürecine katıldığını belli eder. Son aşamada konuşmacı ile iletişime geçerek çözüm yolları sunar (Yalçın, 2006, s. 132).
2006 Türkçe Öğretim Programı’nda katılımsız dinlemenin amacı dinleyicilerin dinledikleri üzerinde düşünmelerini sağlayarak zihinsel faaliyetlerini geliştirmek olarak
45
açıklanmaktadır (MEB, 2006, s. 62). Katılımsız dinlemenin katılımlı dinlemeden farkı katılımsız dinlemenin daha çok bireysel olması ve kişinin dinleme esnasında kendi zihinsel süreçlerine odaklanmasıdır. Katılımlı dinlemenin daha çok iletişimsel sürece dönük olduğunu söylemek mümkündür.
Not alarak dinlemede bireylerin dinleme esnasında önemli gördükleri kısımları kendi ifadeleriyle not almaları amaçlanmaktadır. Alınan notlar dinleme sonrasında kullanılabilecek nitelikte olmalı ve konunun özünü içermelidir. Not alarak dinleme yöntem/tekniğinin kullanılabilmesi için öğrencilerin not alma yöntemlerini bilmeleri ve özetleme becerisine hâkim olmaları gerekmektedir. Dinlemede ve okumada not alma birbirine benzeyen beceriler gibi dursa da dinlemede not alma işitmeye, okumada ise görmeye dayanmaktadır (Kocaadam, 2011; Özçakmak, 2015).
Seçici dinleme dinleme esnasında kişinin amacına uygun olan kısımları dinlemesine (Göğüş, 1978, s. 229) adeta dinleme metni üzerinde bir seçme işlemi yürütmesine dayanmaktadır. Seçici dinleme günlük hayatta en sık kullanılan dinleme yöntem/tekniklerinden bir tanesidir. Farklı medya ve teknoloji araçlarından her an bilgi akışına maruz kaldığımız günümüz dünyasında seçici dinlemeyi etkili kullanabilmek kişileri gereksiz bilgi yükünden kurtarmakta ve dinleme amaçlarına daha hızlı ulaşmalarına olanak sağlamaktadır.
Empatik dinleme eleştirmeden, yargılardan kaçınarak, dinleme öncesinde sonuç çıkarmaya çalışmadan kendimizi konuşmacının yerine koyarak dinlemedir (Doğan, 2012, s. 30). Cüceloğlu (1997, s. 133) kişiler arasındaki en büyük engelin savunucu iletişim olduğunu ifade etmektedir. Savunucu iletişimin temelinde kişinin kendisini açıklama ve ifade etme ihtiyacı yatmaktadır. Bu durumun sebebi dinleyici konumunda olan kişinin konuşmacıyı tam olarak dinlemeden yargılaması ve kendisini konuşmacının yerine koyarak düşünememesidir. Empatik dinleme sadece Türkçe derslerinde uygulaması ve öğretimi yapılması gereken bir dinleme yöntem/tekniği değil toplumun tamamının iletişimini etkileyen önemli bir beceridir. Aile ortamında kazanılmasa bile okul yıllarında öğrencilerin konuşmacı ile empati kurabilme becerilerinin gelişmesi, kişilerarası iletişimin yanında toplumsal iletişimin daha sağlıklı yürümesine katkı sağlayacaktır.
Yaratıcı dinleme kişilerin dinlediklerinden hareketle yeni fikirler üretmesine dayanmaktadır (MEB, 2006, s. 63). Alanyazın incelendiğinde yaratıcı dinlemeye pek çok sınıflamada yer verilmediği gözlemlenmiştir. Yaratıcı dinleme kişilerin dinlediklerini ilk
46
olarak anlamlandırmalarını ve analiz etmelerini gerektiren bir süreçtir. Sonrasında yapılan analizler sonucunda kişilerden yeni bir fikir ya da ürün ortaya koymaları beklenmektedir. 21. yüzyılın temel becerileri analiz, sentez ve değerlendirme yapabilmektir. Öğrencilerin bu becerilerinin geliştirilmesinin yolu farklı alanlarda bu becerilere dönük uygulamalar yapılmasından geçmektedir. Yaratıcı dinleme öğrencilerin analiz ve sentez gibi üst düzey becerilerini geliştirmelerine katkı sağlayabilecek bir yöntem/tekniktir.
Eleştirel dinleme yöntem/tekniği dinlenileni doğru yanlış, eksik tam gibi değerlendirmeler yapma (Göğüş, 1978, s. 229), sadece anlamak için değil değerlendirme, yargılama, tutarsızlıkları tespit etme, sözlerin gerçek anlamlarına odaklanma (Doğan, 2012, s. 30) basamaklarını kapsayan bir dinleme yöntem/tekniğidir. Eleştirel dinleme yaratıcı dinlemede olduğu gibi günümüzde sıkça ihtiyaç duyulan becerileri kapsamaktadır. Eleştiri kelime anlamı olarak düşünüldüğünde herhangi bir şeyin belirli ölçütlere göre incelenmesini ve değerlendirilmesini kapsamaktadır. Bu nedenle eleştirel dinleme dinlenilenlerin anlamlandırılması yönüyle analiz, anlamlandırılanlar hakkında sınıflamalar ve birleştirme/ayrıştırma gibi incelemeler yapılması yönüyle sentez, anlamlandırılanların belirlenen ölçütlere uygun olup olmadığının incelenmesi yönüyle de değerlendirme becerilerini kapsamaktadır.
Dinleme yöntem/teknikleri hangi isimle adlandırılırsa adlandırılsın konunun temeli bireylerin günlük hayattaki ihtiyaçlarına dayanmaktadır. Günümüz toplumu düşünüldüğünde insanların hem öğretim hayatında hem de toplumsal hayatta farklı becerilere sahip olmaları gerekmektedir. Dinleme yöntem/tekniklerinin her birinin farklı amaçları olduğu ve iletişim sürecinde bu amaçlara uygun olarak kullanılmaları durumunda dinleyiciye ve konuşmacıya iletişim sürecinde katkı sağlayacakları, dinlediklerini anlamayı geliştirecekleri söylenebilir.