Dil İle İlgili Açıklamalar

Hemen hemen bütün şarihler hadîslerin doğru anlaşılması için az ya da çok hadîslerin lafızlarının anlamını açıklama hususunda çaba sarfetmişlerdir. Bu da hadîsleri dil yönü ile incelemeyi gerektirmektedir. Gayretini senet yerine metne; hadîsi anlamaya yoğunlaştırdığı anlaşılan Atûfî, bu amaçla kelimelerin sözlük anlamlarını açıklamış; kelimelerin yapısı ile ilgili bilgilere, zıt anlamlarına, söz sanatlarına yer vermiş, zaman zaman da kelimelerin Farsça ve Türkçe manalarına işaret etmiştir.

Örneğin,“Her kim, sabaha ulaştığı zaman Medine’nin iki kara taşlığı arasındaki

(hurmalıklardan) yedi hurma yiyecek olursa, akşam edinceye kadar hiçbir zehir ona zarar vermez”352

hadîsindeki ةبلالا kelimesinin ةَّرَلحا ile eş anlamlı olduğunu ve siyah taşlardan oluşan bir yer anlamına geldiğini ifade etmektedir. Medine’nin de iki siyah taşlık alan arasında bulunduğunu belirtmektedir.353

Bu bilgiler önceki kaynaklarda yer almasına rağmen354

herhangi bir kaynağa atıfta bulunmamıştır.

Bâkî ve mâzî anlamlarına gelenرباغلا kelimesinin Arapça’da zıt anlam taşıyan ³⁵⁵ kelimelerden olduğunu356

ve burada “ديعبلا/uzak” anlamına geldiğini357

belirtmektedir. روغلا kökünden رئاغلا şeklinde de rivayet edildiğini, bu durumda aşağıda olmak, aşağılanmak anlamlarında kullanıldığını ve su iyice yerin dibine çekildiği zaman راغ

ءالما

ًاروغ denildiğini ifade etmektedir.358

352Müslim, “Eşribe”, 154.

353

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 29a.

354

Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî, Garîbü’l-hadîs, thk. Muhammed Abdülmuîd Han, Haydarâbâd: Matbaatü Dâiretü’l-me‘ârif’il-Osmaniyye,1964, I, 314.

355

Bk. Buhârî, “Bed’ü’l-halk”, 8; Müslim, “Cennet”, 11; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 122b-123a.

356Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, en-Nihâye

fî garîbi’l-hadîs, thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî ve Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Beyrut: Mektebetü’l-ilmiyye,

1979, III, 337.

357İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, III, 227.

358

ةَرْمُلخا 359

namaz kılan kişinin secde ettiği zaman yüzünü örttüğü için seccadenin ةَرُْخُ olarak adlandırıldığını belirtmektedir.360

ُةَحْنِلما361

kelimesinin lügatte ةيطعلا/hediye 362

anlamında olduğunu ancak hadîste deve veya koyun anlamına geldiğini ifade etmektedir.363

Atûfî, hadîsleri açıklarken bazen kelimelerin yapısı ile ilgili bilgilere yer vermiştir. Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiği “Allah yolunda iki avuç bir şey infak eden bir kimseyi

cennet bekçilerinden her bir bekçi, birer kapıdan olmak üzere: Ey filan gel, diye davet edeceklerdir”³⁶⁴ hadîsinde geçen َّمُلَه fiilinin “gel” anlamında olduğunu, buna göre mananın özetinin “Ey filan cennete gel, sen cennet ehlinin bakışlarını yönelttiği kişisin” anlamına geldiğini belirttikten sonra bu kelimenin yapısı ile ilgili şu bilgilere yer vermektedir. َّمُلَه fiili Basralılara göre mahzuf olan tenbih edatı elif ile َّدُم gibi emir sigasında َُّلم den meydana gelen mürekkeb bir kelimedir. Kûfelilere göre له ve hemzesi hazfedilmiş َّمُأ kelimelerinden meydana gelen birleşik bir kelimedir. Benî Temîme göre çekimli bir fiil iken, Hicazlıların kullanımında çekimli bir fiil değildir. َّمُلَه fiili bu hadîste lazım bir fiildir. مكءادهش َّمله/şahitlerinizi getirin 365

ayetinde ise müteaddi olarak kullanılmıştır.366

359Bk. Müslim, “Hayz”, 11; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 127b.

360Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 127b.

361Müslim, “Zekât”, 74; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 67b.

362

Ebû Bekir er-Râzî, Muhtaru’s-sıhâh, thk. Yûsuf Şeyh Muhammed, Beyrut,: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999, s.299.

363

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 67b. Bk. Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî, el-Fâik fî garîbi’l-hadîs, thk. Ali Muhammed el-Bicâvî-Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Lübnan, t.y: Dârü’l-ma‘rife, III, 204.

364Müslim, “Zekât”, 86.

365En‘am, 6/150.

366

Atûfî, bazı kelimeleri sadece zıt anlamlarıyla; قفرلا367 kelimesini فنعلا دض/kabalığın zıddı, 368 َذَقلا ر 369 kelimesini ةفاظنلا دض/temizliğin zıddı, 370 ْدَعلا ل 371 kelimesini دض رولجا/zorbalığın zıddı 372 şeklinde açıklamıştır.

Zaman zaman da kelimelerin söz sanatları yoluyla sözlük anlamı dışında kullanıldığına işaret etmiştir. 373

رَطَبلا kelimesi sözlükte “çok neşeli”374

anlamına gelmekte iken, Hz. Peygamber’in bu kelime ile kibri ifade etmesinin kinaye yolu ile olduğunu belirtmiştir.375

فيِرَلخا376

kelimesi mevsim anlamında kullanılmasına rağmen burada sene anlamında kullanılmıştır. Cüz/parça söylenip kül/bütün kastedilmiştir.377

ِّنىَغلا378

kelimesinin lügatte “ihtiyacı olmayan” anlamında olduğunu ancak hadîste “gönül tokluğu” anlamında kullanıldığını belirtmektedir. İkinci anlamda kullanıldığına dair “Gerçek zenginlik, mal çokluğu değil, gönül tokluğudur”379

hadîsini delil olarak kullanmıştır.³⁸⁰

367Müslim, “Birr”, 74.

368

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 68b.

369Buhârî, “Vudû”, 57,58; Müslim, “Tahâret”, 100; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 162b.

370

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 162b.

371Buhârî, “Zekât”, 8; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 32a.

372

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 32a.

373Buhârî, “Libâs”, 5; Müslim, “Libâs”, 48; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 108b.

374

Râzî, es-sıhâh, s. 36.

375

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 108b.

376Müslim, “Zühd”, 37; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 138b.

377 Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 138b.

378Müslim, “Zühd”, 11; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 111b.

379Buhârî, “Rikâk”, 15; Müslim, “Zekât”, 120.

380

Bazen de kelime ve cümlelerin anlamlarını Türkçe olarak vermektedir. ر خذلإا381

kelimesini şu şekilde açıklamıştır:

Hoş kokusu ile tanınan bir bitkidir. Evlerin çatıları onunla örtülür. Mezarın içindeki kerpiçlerin aralıkları onunla kapatılır. Türkçe’de buna ىقريا هكم/Mekke ayrığı denir.382

383

خلما kelimesinin kemiklerin iç boşluklarını dolduran doku anlamına geldiğini ve buna Türkçe’de ْكِلِإ/ilik dendiğini belirtmektedir.384دعج kelimesinin ise Türkçe’de “kıvırcık” kelimesi ile karşılandığını ifade etmiştir.385

Atûfî, zaman zaman kelimelerin Türkçe anlamlarının yanı sıra Farsça anlamlarına da işaret etmiştir. “Kim Allah’a ve Resûlüne inanır, namaz kılar, ramazan orucunu

tutarsa Allah’ın onu cennete koyması hak olur. İster hicret etsin, ister doğduğu evinde otursun”386

hadîsini şerh ederken îmanla ilgili meselelere genişçe yer vermiş, tasdik etmenin ne anlama geldiğini açıklarken, bu kelime ile Türkçe’de inanmak kastedildiğini, Farsça’da ise نديورگ/gireviden kelimesi ile karşılandığını belirtmiştir.387

“…Dikkat edin! Vücutta öyle bir et parçası vardır ki o sağlıklı olursa bütün vücut sağlıklı olur, o bozulursa bütün vücut bozulur. Dikkat edin! Bu et parçası kalptir”388

hadîsindeki ةغضلما/et parçası kelimesini açıklarken, kelimenin sözlük anlamının Farsça’da ْلِد/dil, Türkçe de ise ْكَروُي/yürek anlamına geldiğini ifade etmiştir.389

381Buhârî, “Lukata”, 7; Müslim, “Hac”, 447; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 100b.

382

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 102a.

383Müslim, “Cennet”, 14; Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr.122b.

384

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr.122b.

385

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 478a.

386Buhârî, “Tevhîd”, 22.

387

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 3a.

388Buhârî, “İmân”, 39.

389

“Cehennemlikler arasında azabı en hafif olan kişi, ateşten iki (tek) ayakkabı giyecek ve o ayakkabıların sıcağından beyni kaynayacaktır” 390

hadîsinde geçen يِلْغَ ي kelimesini açıklarken bu kelimenin Türkçe’de رنيق/kaynar anlamına geldiğini, Farsça'da ise دشوج kelimesi ile karşılandığını belirtmiştir.391