Diğer Mahiyetteki Okullar

II. Abdülhamid döneminde çeşitli sebeplerle açılmış değişik mahiyette eğitim veren rüşdiye ve idadilerin dışında başka mektepler de vardır. Bunlar, Sultaniler, Aşiret Mektepleri, sanayi, ticaret, ziraat ve orman gibi mesleki ve teknik eğitim mektepleridir.

Öncelikle Sultanilere bakılacak olunursa Tanzimat döneminde Galatasaray ve Darüşşafaka olmak üzere iki sultani mektebi vardı. Bunlar Müslim ve gayrimüslim öğrencilerin bir arada okuduğu Osmanlılık fikriyle oluşturulmuş okullardı. II. Abdülhamid tarafından Galatasaray Sultanîsine müdür tayin edilen Ali Suavi'nin okulun ıslâhı için 1877'de bir rapor hazırlamış ve padişaha sunmuştur. Bu raporda okulda 162 Müslüman 377 gayrimüslim öğrencinin bulunduğu, maddi durumu uygun olmayan öğrencilere yardım sadece Osmanlı tebaasına mahsus olacakken bundan ecnebilerin de yararlandıklarından bahsedilmektedir. Okulun öğretmenleri ise genelde yabancıdır. Öğretmen kadrosunu değiştirmek ve öğretimi ıslâh için bâzı somut tedbirler alınmıştır. Meselâ, zararlı faaliyette bulunan öğretmenler, ya sözleşmeleri fesh edilerek ya da okuttuğu dersler kaldırılarak, okuldan çıkarılmışlardır ve öğretmenlerin diplomalı olması şartı getirilmiştir. Ayrıca Girit ve Suriye vilayetlerinde de sultani açıldığı bilinmektedir. Okulda bu dönemde Sarf-ı Arabi ve Türkî, Fransızca, Hesap, Nahv ve Hüsn-ü hat, Kur'an ve ilm-i hal,Coğrafya, İngilizce, tarih, edebiyat, mantık, kimya, resim, hukuk gibi dersler okutulmaktadır103.

II. Abdülhamid döneminde ortaöğretim düzeyinde eğitim verdiği anlaşılan bir diğer mektep Aşiret Mektepleri’dir. Bu mektepler Osmanlı Devleti’ndeki aşiretlere mensup kişilerin çocuklarına özeldir. Okulun açılmasında siyasi, dini bir takım sebepler rol oynar. Siyasi sebepleri arasında aşiret mensubu kimselerin kendi etnik propagandalarını önleyerek Osmanlılık fikriyle yetişmelerini sağlamak vardır. Dini sebep ise, II. Abdülhamid’in Panislamizm politikasına dayalıdır. Padişah, aşiret mensuplarını hilafet ve saltanat makamına bağlamak istemiştir. Ayrıca merkeziyetçi sisteme tehlike oluşturabilecek unsurların önüne geçmek istemiştir104_{. Okul açılınca öncelikle Doğu Bayezid sancağındaki aşiretler ve}

Hamidiye Süvari Alaylarıyla ilgilenen paşaların dikkatini çekmişti ve bir müddet sonra Yaver-i Ekrem Müşir Şakir Paşa’ya çocuklarının okula alınması için müracaatlar başlamıştır. 1310’da çıkan bir irade ile aşiretlerin çocuklarının yanında Hamidiye Süvari Alayları’ndan da

103 _{Kodaman, 1987: 141-144.}

Aşiret Mektebi’ne talebe kayıt ve kabulü başlamıştır105

. Daha sonra 1893’te 74 maddelik daha geniş bir nizamname yayınlanmıştır. Bu nizamname Aşiret Mektebinin genel yapı ve özelliklerini ortaya koymuştur. İlk başta iki yıllık olarak öngörülen okul daha sonra parasız yatılı beş yıllık bir okul statüsüne getirilmiştir. Öğrenciler genelde 12-16 yaş arasındadır106

. Mektebin açılması, ders içerik ve programıyla ilgili nizamname 1892’de yayınlanmıştır. Öncelikle on iki maddelik nizamnamesinde genel olarak şu hükümler yer alır: “Dersaadet’te Aşiret Mektebi namıyla leyli bir mektep tahsis olunacaktır. Okulun öğrenim süresi beş yıldır. Öğrencilerin iaşe ve tedris masrafları hükümete aittir. Mektebin bir müdür, bir katip, gereği kadar öğretmen, memur ve hademesi olacaktır. Ders cetvelinin düzenlenmesi ve okutulacak kitapların intihabı Maarif Nezareti’ne aittir. Aşiret mekteplerinden mezun olan öğrenciler oldukları yerdeki uygun okullarda muallimlik veya başka bir yerde uygun bir memurluk yapabileceklerdir. Ders programına gelince bu okullarda Kur’an-ı Kerim, tecvid, elifba, ulum-ı diniye, ilm-i hal, kıraat, imla, talim, hesab, kısas-ı enbiya, Türkçe, Arapça, Farsça, Fransızca, İslam tarihi, coğrafya, resim gibi dersler okutulmaktadır”107.

Okutulan derslerden mektebin orta öğrenim düzeyinde eğitim verdiği anlaşılmaktadır. Aşiret Mektebinin bir özelliği de disipline önem verilmiş olmasıdır. Taşkınlığa sebep olan öğrenciler bir müddet başka bir okulda tutulmuş, işe yaramazsa memleketlerine gönderilmişlerdir. Bununla ilgili olarak 1893 tarihinde bir öğrencinin durumu örnek verilebilir. Aşiret Mektebi talebesinden Trablusgarplı Abdüsselam Efendi’nin mektep içindeki uygunsuz davranışları dolayısıyla bir süre askeri mekteplerin birinde bulundurulması kararlaştırılmıştır108

. Askeri mekteplerde bir süre kalan Abdüsselam daha sonra memleketine gönderilmiştir109_{. Uygunsuz davranışlarda bulunan öğrencinin, askeri mekteplere}

gönderilmesiyle askeri disipline sokularak düzeleceği umulmuş olabilir. Aşiret Mektebinin daha iyi işlemesi için çalışmalar devam etmiştir.

1893’te 74 maddelik daha geniş bir nizamname yayınlanmıştır. Bu nizamname Aşiret Mektebinin genel yapı ve özelliklerini ortaya koymuştur. Ancak okul çok uzun soluklu olmamış, yine II. Abdülhamid döneminde öğrencilerin yemekleri beğenmemeleri üzerine çıkan isyan gerekçe gösterilerek kapatılmıştır ancak bir diğer sebep olarak okulun açılırken düşünülen amaçları yerine getirmede yetersiz kalması gerekçe gösterilebilir110

. Okulun kapatılmasıyla kimi öğrenciler mağdur olmuşlardır. Ancak mağdur olan öğrencilerin durumuna ilişkin bazı çareler düşünülmüştür. Bu öğrenciler diğer mekteplere dağıtılmıştır.

105 Kodaman, 2011: 331-333. 106 _{Moreau, 2010: 65; Kodaman, 2011: 326.} 107 _{Mahmud Cevad, 2008: 309-310.} 108

BOA, MF.MKT., Dosya No:161, Gömlek No: 85, Tarih: 11 Şaban 1310 (28 Şubat 1893).

109 _{BOA, MF.MKT., Dosya No:162, Gömlek No: 11, Tarih: 17 Şaban 1310 (6 Mart 1893).} 110 _{Kodaman, 1987b:69; Akpınar ve Rogan, 2001: 126.}

Örneğin Aşiret Mektebinde tahsilde iken memlekete gittikleri sırada mektebin kapatılması sebebiyle açıkta kalan Ali ve Abdurrahman adındaki çocuklar askeri mektebe kabullerini istemişler fakat bu okullara kabul zamanının geçmesi sebebiyle kabulleri reddedilmiştir. Bu öğrencilerin açıkta kalmamaları için Dayrülhayr’a kayıt edilmeleri uygun görülmüştür111

. Sultani ve Aşiret Mektebinin yanında bu dönemde çok sayıda mesleki ve teknik okullar açılmıştır. Bunlar kısaca şöyledir112

: Sanayi-i Nefise (Güzel Sanatlar) Mektebi (1882), Hendese-i Mülkiye Mektebi (İstanbul Teknik Üniversitesi’nin temeli) (1883), Ticaret Mektebi (1884), Tüccar Kaptan Mektepleri (1886), Fenn-i Resim ve Mimari Mektebi (1887), Bağ ve Aşı Ameliyat Mektebi (1887), Ameli Ziraat Mektepleri (1887), Polis Dershanesi (1889), Aşı Memurları Mektebi (1892), Gümrük Memurları Mektebi (1892), Çoban Mektebi (1898), Dayrülhayr-ı Ali (1903). Bu dönemde illerdeki ıslahhaneler ve sanayi mekteplerinin adı Hamidiye Mekteb-i Sanayi-i Alisi adını almıştır. II. Abdülhamid döneminde meslek eğitimine çok önem verilmiş ve farklı meslek gruplarına yönelik okullar açılarak eğitimde çeşitlilik sağlanmıştır.