Manas Destanında Yardımcı Tipler

Özet: Cakıp Han, evlendikten dört yıl sonra çok istediği bir erkek

evlada sahip olur. Adını Manas koyduğu oğlu, daha beşikteyken konuşarak babasına “Müslümanlığın yolunu açıp kâfiri sürüp çıkaracağım.” deyince Cakıp Han, Bay’ın oğlu Bakay Han’dan oğlu Manas’a yoldaş olmasını ister. Bakay’ın yardımları ve yol göstericiliği ile Manas, on yaşında ok atan, on dördüne girince de şehirler alt üst eden bir yiğit olur.

Oyrot asıllı soylu bir aileden olan Almambet, aslında Lamaist-Budist dinine mensuptur. Er Kökçö tarafından Müslüman yapılan Almambet, yurduna dönüp, anne ve babasını da Müslüman yapmak ister; fakat sözünü dinletemeyerek tekrar Er Kökçö’nün yanına döner. Daha sonraları Er Kökçö’nün eşi ile birlikte olmakla suçlanan Almambet’in, bu durumda bile asaletini bozmamasına rağmen çevresindekilerin oyununa gelerek bu iftiraya inanan Er Kökçö, Almambet’in değerini bilemez ve onu yanından kaçırır. Bir gün Manas, bir rüya görür ve rüyayı yorumlatarak Almambet’in yanına geldiği haberini alır. Yüksek bir yerde Almambet’i beklemeye başlayan Manas, Almambet yanına gelince onun ayak iznin kendisininkinden iki parmak daha büyük olduğunu görür ve kendisinden daha uzun boylu bir yiğit olduğunu anlar. Almambet’in, çevresini sarıp atının dizginlerini elinden alan Manas’ın yiğitlerine meydan okuyarak atının dizginlerini onlardan geri almasıyla da kırk yiğitten daha kıdemli olacağını anlayan Manas, Almambet’in kendisini tanıtmasıyla çok sevinir. Babasına haber gönderip şenlik düzenlemesini isteyen Manas, Almambet’i evine götürür ve Almambet’i görünce göğsünden süt gelen annesinden birlikte süt emerek sütkardeş onunla sütkardeş olur.

Bir gün Manas’ın karşısına çıkan Er Kökçö, dövüşmek yerine sürülerini paylaşmayı teklif eder; fakat Manas, bu teklifi kabul etmeyince Er Kökçö onu ağır bir şekilde yaralar. Aldığı yaralar sonucunda ölen Manas, yeraltı dünyasına gider. Buradan kırk yiğidine seslenen Manas’ı yeraltı dünyasından kırk yiğidi geri getirir.

Çinli’lerle üç ay boyunca mücadele edip evine dönen Manas, babasına evlenmek istediğini söyleyince Cakıp Han, Manas’a Temir Han’ın kızı Kanıkey’le evlenmesinin uygun olacağını söyler. Temir Han’a gidip kızı Kanıkey’i isteyen Cakıp Han’ Temir Han’dan sürekli savaşıp dövüşen Manas’ın ok atıp, adam öldürmekten vazgeçmediği sürece kızını ona vermeyeceği cevabını alır. Aldığı cevap üzerine öfkelenen Temir Han’ın yanından ayrılan Cakıp Han, olanları Manas’a anlatır. Kırk yiğidiyle birlikte yola koyulan Manas, Ak Padişa’ya uğrayıp, onun da fikrini aldıktan sonra yiğitleriyle birlikte yoluna devam eder.

Temir Han’a misafir olan Manas, Temir Han’ın fesatlık yapan danışmanı Mendi-Bay tarafından zehirli rakı içilerek öldürülür. Kırk yiğidi, ikinci kez ölen Manas’a bir mezar yapıp, bir süre başında bekledikten sonra çaresiz kalıp, Cakıp Han’ın yurduna geri dönmeye karar verirler. Oğlunun ölüm haberini aldıktan bir süre sonra eşi ve kızıyla sefil bir hayat yaşamaya başlayan Cakıp Han ve ailesine Temir Han’ın kızı Kanıkey bakmaya başlar. Bu sırada Manas’ın mezarının başından hiç ayrılmayan Manas’ın atı Ak Kula, kuşu Şumkar ve köpeği Ak-Taygan mezarın başında sürekli inlerler. Bu durumu fark eden Hazreti Teâlâ, bir melek gönderip, hayvanların kime ait olduklarını, neden bu kadar üzüldüklerini öğrenir ve bir meleği, at, kuş ve köpeğin iyi olmaları şartıyla efendilerini diriltme emri ile Manas’ın mezarına göndererek onu yeniden canlandırır. Kanıkey’in gördüğü rüyayı kendisine anlatmasıyla oğlunun dirilip yurduna gelmekte olduğunu anlayan Cakıp Han, kırk yiğit ve bütün halka haber gönderip, şenlikler düzenler. Yurduna döndükten sonra Kanıkey’in, yokluğunda zor durumda kalan ailesine yardım ettiğini gören Manas, onunla evlenerek mutlu bir yaşam sürer.48

1. İnsan Yardımcı Tipler a. Bakay Han:

1) Rolü – Özellikleri: Cakıp Han, evlendikten dört yıl sonra çok istediği bir erkek evlada sahip olur. Adını Manas koyduğu oğlu, daha beşikteyken konuşarak babasına “Müslümanlığın yolunu açıp kâfiri sürüp çıkaracağım.” deyince Cakıp Han, Bay’ın oğlu Bakay Han’dan oğlu Manas’a yoldaş olmasını ister.

“ Şu Manas çocuğuma Kazan asıp ateş yakıp

Yanında yoldaş ol, sen Bakay, Görmediğini gösterip, Bakay,

48 _{Destan metni için bk. Wilhelm Radloff (1995), Manas, (Hzl. Emine Gürsoy-Naskali), Ankara:} Türksoy Yayınları, s. 17-110.

Arkasından beraber yürü, Bakay Bilmediğini öğretip, Bakay,

Beraber yürüyüp “ haydi, yürü ” de, Bakay.”

(Radloff, 1995; 19)

2) Yardımları: Bakay’ın yardımları ve yol göstericiliği ile Manas, on yaşında ok atan, on dördüne girince de şehirler alt üst eden bir yiğit olur. Bakay Han, artık Manas’ın daima yanında olan kırk yiğidinden birisidir.

b. Almambet – Kırk Yiğit:

1) Rolü – Özellikleri: Oyrot asıllı soylu bir aileden olan Almambet, aslında Lamaist-Budist dinine mensuptur. Er Kökçö tarafından Müslüman yapılan Almambet, daha sonraları Er Kökçö’nün eşi ile birlikte olmakla suçlanır. Er Kökçö, çevresindekilerin oyununa gelerek bu iftiraya inanır ve Almambet’in değerini bilemez ve onu yanından kaçırır.

Manas, gördüğü bir rüyayı yorumlatır ve Almambet’in yanına geldiği haberini alır. Yüksek bir yerde Almambet’i beklemeye başlayan Manas, Almambet yanına gelince onun ayak iznin kendisininkinden iki parmak daha büyük olduğunu görür ve kendisinden daha uzun boylu bir yiğit olduğunu anlar. Almambet’in yiğitlerine meydan okumasıyla da kırk yiğitten daha kıdemli olacağını anlar. Manas, Almambet’i evine götürür ve annesinden birlikte süt emerek sütkardeş olurlar. Almambet, bilgisi ve yiğitliği sayesinde Manas’ın kırk yiğidinin arasına katılır ve aslında kırkını da birbirinden ayırmayan Manas’ın gözünde ayrı bir yer edinir.

Kırk yiğit ise Manas’ın küçüklüğünden itibaren hep yanında olan yoldaşlarıdır. Manas, yiğitlerini birbirinden ayırmaz ve sürekli fikirlerini alır. Temir Han’ın kötü niyetli danışmanı Mendi-bay tarafından zehirlenerek ikinci kez ölen Manas ile yiğitlerinin yolu bir süreliğine ayrılır; fakat Manas dirilince tekrar bir araya gelirler ve Manas ölünceye kadar hep yanında olurlar. Ancak

Manas öldükten sonra oğlu Semetey’in adap bilmezliği nedeniyle gücenen yiğitler, Semetey’den uzaklaşırlar.

2) Yardımları: Almambet ve kırk yiğit, Manas’ı hiç yalnız bırakmaz; Manas, onlara her ihtiyaç duyduğunda yanında olurlar. Manas, her konuda onlara danışır ve onların fikirlerini alır. Er Kökçö, Coloy ve Közkaman ile giriştiği mücadelelerde de hep Manas’ın yanındadırlar ve galip gelmesinde önemli rolleri olur.

Manas, Er Kökçö ile giriştiği mücadelede ölür ve yeraltı dünyasına gider. Buradan kırk yiğidine seslenen Manas’ı yeraltı dünyasından kırk yiğidi geri getirir.

c. Kanıkey:

1) Rolü – Özellikleri: Manas’ın evlenmek istemesi üzerine babası Cakıp Han’ın oğlu için uygun gördüğü Temir Han’ın kızı Kanıkey, sadece Manas’a değil onun yokluğunda zor durumda kalan Cakıp Han ve ailesine de yardımcı olur.

2) Yardımları: Kanıkey, Temir Han’a misafir olan Manas’ın, Temir Han’ın fesatlık yapan danışmanı Mendi-Bay tarafından zehirli rakı içilerek öldürülmesiyle eşi ve kızıyla sefil bir hayat yaşamaya başlayan Cakıp Han ve ailesine bakar.

Kanıkey, Almambet ve kırk yiğidiyle Közakman’a karşı savaşıp, düşmanları tarafından zehirlenen Manas’ı babası Temir Han’dan aldığı ilaçla iyileştirir.

2. Hayvan Yardımcı Tipler a. Bahadırın Atı Ak Kula:

1) Rolü – Özellikleri: “Hörgücü büyük, üstün doğan, yatık yeleli, tam etli” sözleriyle tanıtılan Ak Kula, Manas’ın her daim yanında olan atıdır.

2) Yardımları: Manas ihtiyarlayıp ölünceye kadar hep onun yanında olan Ak Kula, Almambet ve kırk yiğidiyle beraber Manas’ın giriştiği her mücadelede onun yardımcısı olur.

3. Doğaüstü Yardımcı Tipler a. Melek:

1) Rolü – Özellikleri: Manas, Temir Han’ın danışmanı Mendi-bay tarafından zehirlenerek öldürülünce kırk yiğidi ona bir mezar yapar. Manas’ın atı Ak Kula, kuşu Şumkar ve köpeği Ak-Taygan mezarın başından hiç ayrılmaz ve sürekli inlerler. Hazreti Teâlâ durumu görünce bir meleği, at, kuş ve köpeğin iyi olmaları şartıyla efendilerini diriltme emri ile Manas’ın mezarına gönderir.

2) Yardımları: Melek, mezarın başındaki at, kuş ve köpek ile konuşur, Manas’ın kim olduğunu öğrenir ve onu yeniden hayata döndürür.

“ Gökteki melek,

Manas’ın başındaki beyte Gelip girdi,

Bu ak mezar bir ev oldu, Bağrındaki kara taş Hazret kızı Altınay oldu, Manas kalkıp dirilip Ak Kula atına bindi, Ak zırhını giyinerek Kılıcı taktı beline”