Cañıl Mırza Destanında Yardımcı Tipler

Özet: Çok eski zamanlarda yaşayan Sarseyit adlı bir bey ile oğulları

Üçüko ve Tülkü, Kırgızlar üzerine seferler düzenleyip halkı yağmalarlar. Yine bir gün Saruu üzerine yaptıkları bir seferde halkı darmadağın edip şehri tarumar ettikleri bir sırada Tülkü, görüp beğendiği bir kızı zorla yurdundan ayırarak kendisine alır. Zamanı gelince bir oğulları olur.

Bir gün Sarseyit, göç etmeye karar verince göç kervanı toplanır, yola koyulurlar. Tülkü’nün karısı azarlanacağını bilse de ata bindiği sırada Tülkü’nün annesinden yerdeki beşiği kendisine vermesini ister. Bunun üzerine koca karı “Bana iş mi buyuruyorsun?” diyerek gelinine söylemediğini bırakmaz; oğluna gelinini şikâyet eder. Türlü sözlerle oğlunu ikna eden koca karı, gelinini bebeğinden ayırarak göç kervanından çıkarıp yurduna geri

gönderir. Gelini gittikten sonra annesi Tülkü’ye “Cañıl’ı almazsa evladım olmaktan çıksın.” diye haber gönderir. Cañıl, silah atıp yay çeken, erkeklerden daha becerikli, halkını koruyan, güzel bir kadındır. Annesinin ısrarları üzerine Tülkü ve Üçüko, Cañıl’ı almak üzere Cañıl’ın yurduna doğru yola çıkarlar. Cañıl’ın yurdunu yağmalayıp yılkısını ele geçirirler. Cañıl, Tülkü’nün annesinin isteğiyle kendisini almaya geldiğini işitir; ama bunu asla kabul etmez. Tülkü ve Üçüko ile mücadele edip onları öldürerek bütün yılkısını geri alır; şöhreti iyice yayılıp eskisinden daha güçlü hale gelir.

Kalmakların beyi Erdene Bey ile evlenmeyi kabul eden Cañıl, onunla düğün hazırlıkları yaptığı sırada Akkoçkor, Cañıl’dan Tülkü ve Üçüko’nun intikamını almak üzere yola çıkar. Akkoçkor, ilk olarak adamlarından Çınasıl’ı Cañıl’a elçi olarak göndermeye karar verir. Çınasıl, Cañıl’ı halka düğün yemeği verirken bulur ve kendisini yoldaş olarak tanıtıp yemeğe katılır. Çınasıl’ın Cañıl’ın düğün eğlencesine katılıp onunla fazlaca ilgilenmesine sinirlenen Erdene Bey, Çınasıl’ı öldürmeye niyetlenir. Cañıl, Çınasıl’ın yoldaş olmadığını anlayıp da kim olduğunu sorduğunda Çınasıl, elçi olduğunu veTülkü ile Üçüko’nun intikamını almak için geldiklerini açıklar. Cañıl, “Elçiye ölüm yoktur.” diyerek Çınasıl’ı affeder; başından geçenleri anlatıp namusu için Üçüko ve Tülkü’yü öldürdüğünü söyleyerek Akkoçkor’a selam söyler. Akkoçkor, Cañıl’ın iyi niyetli selamını dikkate almaz ve Cañıl’ı bulmak için yola düşer. Cañıl’ın kendisini affetmesi için ağlayıp yalvarmasına ve Çınasıl’ın araya girmesine rağmen Akkoçkor, Cañıl’a türlü işkenceler yaptıktan sonra onu yanına alıp Kalmatay’ın evine götürür. Uzun süre Kalmatay’ın evinde esir olarak kalan Cañıl’ı, halk yaşatmak istemez. Tülkü ve Üçüko’nun intikamını almak için onun kaplanla güreşmesini isterler. Kaplanı alt eden Cañıl, halkın gözünde itibar kazanır ve halk artık Cañıl’a kötülük yapmaktan vazgeçip onu uygun biriyle evlendirmeye karar verirler.

Halk, Cañıl’ı Kalmatay’ın kardeşi Tölük ile evlendirmeyi uygun görse de Kalmatay bunu kabul etmez ve Cañıl’ı kendine almak ister. Bunun üzerine halk, Cañıl’ın oldukça ihtiyarlamış olan Kalmatay’a yardımcı olacak ikinci eş olacağını düşünerek bunu kabul eder; fakat Cañıl, Kalmatay ile evlenmek için kendisine asla eziyet etmemesi şartını koşar. Kalmatay, Cañıl’ın her şartını

kabul edip onunla evlenir; üç yıl evli kalan Cañıl ve Kalmatay’ın bir oğlu olur. Kalmatay, zamanla Cañıl’a verdiği sözü unutup ona eziyet etmeye başlar. Eski günlerindeki gibi ok atıp yiğitlik yapmayı özleyen Cañıl, oğlunu ardında bırakarak atına binip Kalmatay’ın yurdundan kaçar.

Cañıl, yolu üzerinde karşısına çıkan Ak-Atan, Kocagul ve Mayesil’i öldürür. Kalmatay, yanına oğlunu alıp Cañıl’ın yanına ulaşır; ona kendisini affedip geri dönmesi için yalvarır. Kalmatay, döktüğü onca dile rağmen özrünü kabul etmeyen Cañıl’a çok öfkelenir ve onu öldürmeye kalkar. Giriştikleri mücadelede Cañıl, galip gelir ve Kalmatay’ı öldürür; oğlunu yanına alarak yurduna doğru yoluna devam eder.

Cañıl, yurduna doğru gittiği sırada Akkoçkor’un deve kervanını alıp kaçan Çınasıl’la karşılaşır. Çınasıl’ın yiğit bir kişi olduğunu bilen Cañıl, onu yanına yoldaş olarak alıp yoluna devam ettiği sırada Cañıl’ın amcasıyla karşılaşırlar. Cañıl’ı tanıyamayan amcası, ona Cañıl’ın nasıl yiğit bir kişi olduğunu, o gittikten sonra Noygut halkının zor durumda kaldığını anlatırken Cañıl, dayanamaz ve kendini tanıtır. Cañıl’ın öldüğünü düşünen amcası onu karşısında görünce çok sevinir ve hep beraber yurtlarına dönerler. Halkına bir çocuk doğurduğunu söylemeye utanan Cañıl, Çınasıl ile bir plan yaparak oğlunu gizlice çocuğu olmayan amcasının yanına bırakır. Çocuğu bulan ihtiyar, buna çok sevinerek ona iyi bakıp çocuğu büyütür.

Cañıl, yurdundan ayrıldıktan sonra Noygut halkına türlü eziyetler çektiren Erdene Bey ile Kalmaklardan öcünü alır. Cañıl, artık yurdunda sükûnet içinde yaşamak istese de düşmanları buna izin vermez. Teyiş Han’ın oğulları Akkoçkor ile Kankı, asker toplayıp Noygut’a doğru yola çıkarlar. Akkoçkor, Şırdakbek ile görüşüp onun da kendileriyle gelerek Cañıl’da intikam almasını ister. Şırdakbek, bunu kabul etmeyerek Akkoçkor’u da bu davadan vazgeçirmeye çalışsa da Akkoçkor, Şırdakbek’i dinlemez. Öldürdüğü tüm yiğitlerin intikamını almak için Cañıl’la savaşmayı kafasına koyan Akkoçkor, Şırdakbek’ten atını ister. Şırdakbek, gönülsüz de olsa Akkoçkor ile arasının açılmasını istemediğinden atını vermeyi kabul eder. Şırdakbek’ten aldığı Boz Küheylan ile Cañıl’ın yurduna doğru yola devam

eden Akkoçkor, Cañıl’a bir elçi göndererek onunla teke tek vuruşmak istediğini söyler. Elçiden aldığı haberle hazırlıklarını tamamlayan Cañıl, Akkoçkor ile vuruşmak için yola çıkar. Karşı karşıya gelen Cañıl ve Akkoçkor arasındaki mücadeleyi Cañıl kazanır; Akkoçkor’u öldüren Cañıl, onun askerlerine de boyun eğdirir, diğer ganimetlerle Boz Küheylan’ı da alarak yurduna döner.

Cañıl’ın Akkoçkor’dan aldığı Boz Küheylan’ı Kalmaktan, Kıtaydan hanlar, beyler elçi gönderip almak isteseler de Cañıl, hiçbirini kabul etmez. Cañıl’ın hiç kimseye göstermediği Boz Küheylan, bir gün kaçıp Şırdakbek’in yanına geri döner. Hastalanıp yatağa düşen Şırdakbek, Boz Küheylan’ı görünce iyileşip kuvvet kazanır; Cañıl’a elçilerle selam ve ganimet yollar. Şırdakbek’in karısı Erke, eşinin uzun yıllar süren hastalığından sıkıldığı için Şırdakbek’in mollasını da ikna ederek Boz Küheylan’ı da alıp kaçar. Şıgay Han’ın yanına giden Erke, ondan kedisini almasını ister. Molla ve Erke’nin Şırdakbek’i hasta bir halde bırakıp kaçmasından hiç hoşlanmayan Şıgay Han ikisini de öldürür; Boz Küheylan’a sahip çıkar. Boz Küheylan’ın Şıgay Han’ın elinde olduğunu öğrenen Cañıl, elçi göndererek atı Şıgay Han’dan ister. Cañıl ile yüz yüze gelen Şıgay Han, Cañıl’a onunla savaşmaya gücünün yetmeyeceğini söyleyerek Boz Küheylan’ı vermeyi kabul eder. Boz Küheylan’ı geri alan Cañıl, onu eşinden ayrıldığı için çok üzülen Şırdakbek’e moral olması için geri verir. Bir daha kimseyle evlenmeyen Cañıl, ömrünün sonuna kadar mızrak tutup halkını korumaya devam eder.47

1. İnsan Yardımcı Tipler a. Çınasıl:

1) Rolü – Özellikleri: Çınasıl, Cañıl ile ilk kez elçi olarak tanışır. Tülkü ve Üçüko ile dört noyanı öldüren Cañıl’dan intikam almak isteyen Akkoçkor, Kırgızlardan kalabalık bir ordu hazırlayıp Cañıl’ın yurdu Noygut’a doğru yola çıkmaya karar verir. Yola çıkmadan önce Cañıl’a bir elçi göndermeyi uygun

47 _{Destan metni için bk. Aynek Caynakova (2004), Cañıl Mırza (Abdıbalık Çorobayev Varyantı),} (Aktaran: Mehmet Aça), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 11-193.

görür. Bu iş için Çınasıl gönüllü olur. Cañıl ile Erdene Bey’in düğünlerinin yapıldığı sırada Cañıl’ın karşısına elçi olarak çıkar.

Akkoçkor, Cañıl’ı ele geçirip Çon-Konur’u mesken tutan Kalmaltay’ın evine götürür. Kalmatay ile evlenen Cañıl, ondan gördüğü işkencelere dayanamayıp Kalmatay’ı öldürür ve onun yurdundan kaçar. Noygut’a doğru gitmek için yola düştüğü sırada Çınasıl, bu kez yoldaş olarak karşısına çıkar.

“ Nasıl bir yoldaş çıkar acaba deyip Bakıp durduğu sırada

Yoldaşı olmayan yalnız er Tanrı’ ya hayli yalvardı. Can havliyle kaçıp gelen Er Cañıl’ ı tanıdı.

“Aman Cañıl, dur hele, Korkmuşa benziyorsun!”- Der de hızla koşarak bağırır: “Hızlı gitme, yavaş git. Yaklaşıp gel hele.

Atın yularını çekip de dur, Eğer olmazsa yine koştur.”

( Caynakova, 2004; 104)

2) Yardımları: Cañıl, Çınasıl’ın kendisine yoldaş olması ve yardımlarıyla Kalmak’la giriştiği mücadelede başarılı olur ve Kalmak’tan öcünü alır.

2. Hayvan Yardımcı Tipler a. Boz Küheylan:

1) Rolü – Özellikleri: Hanlarla beylerin sahip olmak istediği, değeri ölçülemeyen Boz Küheylan, kanadı varmış gibi hızlı, tutulamayacak kadar güçlü bir attır.

“Düşmandan düşen ganimete

Küheylanın değerini tahmin etmeye çalışma. Hanlarla beyler isteyip

Ortaya çıkıp gelmişler Karşılığını vereyim deyip Kalmak’ tan çokça elçi gelmiş, Kadirleşeyim diye gelmişler. Kıtay’ dan çokça elçi gelmiş,

Ata hevesleneyim deyip gelmişler.”

(Caynakova, 2004; 143) Boz küheylan daha önce nerede büyümüş,

Kız-Korgon adlı yerde büyümüş. Muzdak’ ta doğup çölde büyümüş. İnsanın arzu ettiği yeri

Bir aş pişimi vaktine kadar göstermiş. Kanadı varmış gibi yaratılmış,

Sıçrayıp geçer maralı.”

(Caynakova, 2004; 145)

2) Yardımları: Boz Küheylan, Cañıl’ın Kalmak’la giriştiği mücadelede en büyük yardımcısı olarak onun hep yanında olur.