Osmanlı Türkçesinde sıklıkla kullanılan mecmua kelimesi günümüzde en yaygın şekliyle kullanılan dergi kelimesine karşılık gelmektedir. Resimli Kitap dergisinde, yayınlandığı dönem dikkate alındığında terim olarak daha çok mecmua sözcüğünün kullanıldığı görülmektedir. Yapılan incelemelerde gazete kavramının, yer yer mecmua sözcüğünün yerine geçtiği gerçeğiyle karşılaşılmaktadır. Yukarıda daha önce belirttiğimiz gibi dergi; belirli aralıklarla çıkan, çeşitli yazarlar tarafından belli konularda kaleme alınmış yazılardan oluşan süreli yayın ifadesiyle karşımıza çıkmaktadır. Buna dayanarak tarafımızdan incelenen Resimli Kitap’ın, günümüzdeki tanımıyla “dergi” kavramına uygun özellik taşıdığını belirtmek gerekir. Dergiler, gazetelerle beraber toplumların hayat tarzlarını, fikir ve siyasi hareketlerini ileriye taşıyan mühim kaynaklardır. Düşünce hareketlerinin temsilcilerinin çoğunlukla dergiler etrafında kümelendiği görülmektedir. Dergilerin toplumla organik bağ kurmada önemli bir işlevi bulunmaktadır. Dergiler, yayınlandıkları devri inceleyebilmek adına zengin bir arşiv niteliğindedir.
Resimli Kitap’ın düşünce ve aktüelite dergisi olarak Türk dergiciliğinde
bambaşka bir yeri bulunmaktadır. Bu derginin en mühim özelliği neredeyse her sayfasında resim bulunmasıdır. Dergi, II. Meşrûtiyet’in ilânından sonra çıkmaya başlamış ve yayınlandığı dönemin adeta sözcüsü olmuştur. Resimli Kitap dergisi, Eylül 1324 [Eylül 1908] – Şubat 1329 [Şubat 1913] tarihleri arasında İstanbul’da, aylık olarak çıkan, 51 sayıdan ve toplamda 9 ciltten oluşan bir dergidir. Derginin çıkmasında Ubeydullah Esat ve Faik Sabri [Duran] önemli bir rol üstlenmektedirler. Ebat olarak 23x19 cm ölçüleri bulunan derginin kapağında, derginin adının altında
“Siyasi, Edebî, Felsefî, İçtimai Mecmua-ı Musavveredir.” ifadesi alt başlık olarak
bulunmaktadır.
Neşrolunur Siyasi, Edebî, Fennî, Felsefî, İçtimâî Mecmua-i Mussaveredir.” ibaresi
yer almaktadır. Alt ibare ile başlık arasında “Müessirleri: Faik Sabri, Ubeydullah
Esad” şeklinde derginin kurucuları verilmiştir. İlk sayıda; Faik Sabri sermuharrir,
Ubeydullah Esad ise müdürü ifadeleri yer alır. Faik Sabri’nin sermuharrirliği 5 sayı devam etmiş, 12. sayıdan itibaren bu görevi Dârülfünûnda Yunan ve Latin Edebiyatı Tarihi hocası olan, en az 7 Batı dili bilen ve zamanımızda pek tanınmayan M. Rauf adlı zat üstlenmiştir. İdare yeri ve adres, başlığın iki yanında yer almaktadır. Sağ tarafta Türkçesi, sol tarafta da Fransızcası bulunur. Daha ilk sayısında, öteki dergilerden kendini ayrı bir yere koyacak farkı yaratarak 100 sayfayı aşmış olan dergi, Türk sanat ve fikir hayatı için büyük bir ümit kaynağı olarak görülmüştür. Aylık olarak çıkan Resimli Kitap’tan önceki ve sonraki dergilerin çoğu ya haftalık ya da on beş günlüktü. Bu derginin her 6 sayısı bir cildi oluşturmaktadır. Her yıl için sayfa numaraları birbirini takip eden dergi, yıllık 2 ciltten meydana gelmektedir.
Mühim konulardaki açıklamalar, derginin sayısının en başında yer almaktadır. İlk 12. sayıya kadar ‘mühim nitelikli’ bir yazı, 12. sayıdan sonra ise Raif Necdet’in “Musâhabe-i Edebiye” adlı yazıları derginin baş kısmında yer almıştır. Derginin son bölümünü oluşturan “Fihrist”ten evvel, yeni eserler “Neşriyat-ı Cedîde” veya “Âsâr-ı Münteşire” başlıklarıyla tanıtılmıştır. Dergi, hiçbir tür ayrımı yapmadan her yayını okuyucuya hem duyurmuş hem de tavsiye etmiştir. Başka dergilerdeki ilgi çekici makalelerden aldıkları bir bölümü değiştirmeden yayınladıkları “Diğer Mecmualar Ne Yazıyorlar” başlıklı bir bölüme yer vermişler fakat bu başlık, düzenli bir şekilde sürmemiştir.
Derginin son sayfaları, müsabaka ve bilmecelere, karikatür ve fıkralara, ticarî ilân, duyuru ve tashihlere ayrılmıştır. Erkekler ve kadınlara ayrı ayrı oluşturulan bilmecelere doğru cevap verenler arasında kura çekilmekte, dereceye giren ilk üç kişiye derginin ücretsiz aboneliği, diğerlerine ise kartpostal gibi ödüller verilmektedir. “Kupon vakası” doldurmayan okuyucuların yarışmaya
katılamayacakları belirtilmektedir.55
Dergide gerçekleşen en uzun müsabaka, her sayı için uygulanan en güzel makalenin okuyucu oylarıyla belirlenmesi olmuştur. Arslan Tekin ve Ahmet Zeki İzgöer’in hazırladığı Resimli Kitap adlı kaynaktan alınan bilgideki örneğe göre derginin 5. sayısında en beğendikleri yazı için oy kullanan okurlar arasında kura çekilmiş, ilk üçe girenlere çeşitli hediyeler verilmiştir. Bir sonraki sayıda, 173 oyla kurada birinci olan yazı (Raif Necdet’in Terbiye-i Nisvân’ı) okurlara duyurulmuştur.
Karikatürle bezenen fıkralar tek sayfa olarak “Biraz da Gülelim” başlığı aldında sunulmuş, sunulan fıkraların Türkçelerinin altına Fransızcaları da yazılmıştır. Derginin birçok sayısının sonunda bazen moda resimleri bazen de bir piyes veya romanın tefrikası sunulmuştur.
12. sayısıyla birinci yılını tamamlayan Resimli Kitap, bu sayısında Bursa seyahatindeyken Mehmed Reşad’ın orada çekilmiş fotoğraflarından oluşan “Bursa- Hâtıra-i Seyahat-i Hümâyûn” adıyla 16 sayfadan oluşan bir ek sunmuştur. Bu fotoğraflar derginin özel fotoğrafçısı olan Kenan Bey tarafından çekilmiştir. Dönemin sosyal ve siyasi olaylarını yansıtan değişik konularda fotoğraflardan oluşan derginin ilk 14 sayısındaki kapaklarına fotoğraflar konmuş, daha sonraki sayılarda tablo yapmaları için özel ressamlar görevlendirilmiştir. Tabloların çoğu Ermeni ressam S. Agayan’a aittir. Fakat 39. sayının kapağında bulunan “Bir Mücahid” adlı tablo Cevat isimli bir ressam tarafından çizilmişitir. Derginin kapaklarını ya dönemin önde gelen asker ve sivil devlet adamları süslemiş ya da kapaklarda kahramanlığa dair tablolara yer verilmiştir. İncelememiz dahilinde bulunan 25-30. sayılardaki metinlere ait 329 resim bulunmaktadır, bu durum bize derginin görsellik açısından ne büyük bir zenginlige sahip olduğunu göstermektedir. Dergide bulunan resimler; edebî, dinî ve siyasi kişileri, Osmanlı bünyesinde veya yabancı ülkelerde bulunan çeşitli eyaletlerin yerlerini, padişahın yapmış olduğu gezileri, spor kulüplerini ve
55Arslan Tekin - Ahmet Zeki İzgöer, “Sunuş”, Resimli Kitap, C. I, S. 1-6, TTKB, Ank. 2017, s.
müsabakalarını, insanların son moda giyim kuşamlarını, imparatorluk bünyesi ve dışındaki yaşanan olayları görebilme imkânını okurlara sunması açısından oldukça büyük bir öneme sahiptir. Yazıların içinde verilen resimlerin içeriğe uyduğu da görülmektedir.
Resimlerin altlarındaki açıklamalar Türkçe ve Fransızca olmak üzere iki dil ile yapılmıştır. Bazı resimlerde kaynak gösterildiğine dair örneklere de rastlanmıştır (Foto Halil, Foto Ferid, Foto Kenani, Foto Sebah, Foto Karakaş, Foto Kargoplu – Aydın, Foto Apollon gibi).
Derginin yayın hayatı 5 yıl olmuş; her ay çıkan dergi, 1913 tarihli son senesinde ancak iki ayda çıkabilmiştir. Haziran - Temmuz’da çıkan 49. sayıda sayfa sayısı neredeyse yarı yarıya düşmüş; papyekuşe kağıtlardan oluşan sayfa sayısı 40’a inmiştir. Buna bedel 40 sayfalık olan bu kısma bir de 120 sayfalık normal sayfalar ilâve edilince derginin, sayfa sayısı 160’a yükselmiştir. Renkli kapak kullanımından vazgeçilmiş, bu durumun okuyucuda olumsuz etki bırakmaması için “zarfın değil de
mazrufun” kıymete değer olduğu dile getirilmiştir. Derginin fiyatı bu süreçten
itibaren 5 kuruştan 7,5 kuruşa yükselmiştir. Bu süreci takiben papyekuşe kağıtlara basılan resim adetlerinde azalma görülmüştür. Yine 50. sayı da önceki sayı gibi iki aylık yayınlababilmiş, dergi bu yönüyle eski sürecine dönememiştir.
51. sayı 5 aydan sonra 1329 Şubat’ında basılabilmiştir. 51. sayıda resmî işlerinin çok oluşundan M. Rauf, riyaset-i tahririye görevini bırakmış; okurlara, onun yerine genç ve muktedir olan Cemil Süleyman Bey’in geçtiği duyurulmuştur. Bu sayıda, dergi adına yeni program ilân edilmiş “Bir kısm-ı edebî ve fennî, felsefiyât,
içtimaiyât, hıfzıssıhha, mizah, bir aylık icmâl-i ahvâliye, kadın” gibi bölümlerin yer
alacağı, ayriyeten Cemil Süleyman Bey’in “Tarîk-i Dünya” romanının tafrikasının paylaşılacağı belirtilmiş fakat 52. sayı çıkamamış ve Resimli Kitap dergisinin yayın hayatı 51. sayıda son bulmuştur.56