ed-Dürrü’l-mültekat’ta mevzû olduğunu söylediği rivayetlerin sebeplerini açıklamayan Sagânî’nin bu hükümlerindeki saikleri tespit edilmeye çalışılsa da kesin hükümlere varılamamıştır. Rivayetlerin durumları incelendiğinde Sagânî’nin pek çok tespitinde isabetli olmadığı görülmüştür. Bunun yanında mevzû hükmünün sebepleri araştırıldığında öne çıkan bazı hususlar tespit edilmiştir.
Öncelikle Irâkî’nin itirazları ışığında birtakım sonuçlara ulaşılmıştır. Irâkî, sadece ilk bölümde yer alan Müsnedü’ş-Şihâb’dan seçilen rivayetleri incelemiştir. Sagânî bu eserden elli altı rivayete mevzû hükmü vermiştir. Irâkî de on üç rivayetin mevzû olmadığını tespit etmiştir. Bunlardan ikisinin sahih dokuzunun hasen, birine hasene benziyor ve bir diğerine de sahih değildir demiştir.
683 İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, s.191. 684 Ali el-Kârî, el-Masnu’, s. 247. 685 Sagânî, ed-Dürrü’l-mültekat, s. 56. 686 Ali el-Kârî, el-Masnu’, s. 247. 687 Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, s. 508. 688 Şevkânî, Fevâidü’l-mecmûa, s. 424.
104
Irâkî’nin sahih olduğunu söylediği kitabın ikinci hadisi hakkındaki hükmü, hadisin sahih bir tarikle desteklenmesi sebebiyle isabetli görülmüştür. Sagânî’nin bu hadis hakkında mevzû demesinin sebebi anlaşılamamaktadır. Hadiste illet sebebi sayılan hem mevkuf hem de merfû rivayet edilmesi dışında bir problem bulunmamaktadır. Bu da mevzû olmasını gerektirecek bir durum arz etmemektedir. Dolayısıyla Sagânî bu hükmünde isabetli görülmemiştir.
Irâkî’nin sahih dediği bir diğer rivayet de üçüncü hadistir. Sened inkıtâ sebebiyle eleştirilmiştir. Ancak Sehâvî, Sagânî’nin hükmünde tesâhül olduğunu söylemektedir. Nitekim Kudâî şahid olarak bu hadisi Ali’den (r.a.) de rivayet etmiştir. İlk senede inkıtâ sebebiyle mevzû hükmü verdiği düşünülen Sagânî’nin bu senedi de muhtemelen bir kısım muhaddisler tarafından zayıf kabul edilen Abdullah b. Lehîa sebebiyle şahid olarak görmediği düşünülmektedir. Ancak hadisin tahrîc ve değerlendirmesi yapılırken açıklandığı üzere İbn Lehîa’nın sika kabul edildiği görülmüştür. Irâkî’nin itirazı haklı bulunmuş ve Sagânî’nin hükmü isabetli bulunmamıştır.
Irâkî’nin hasen olduğunu söylediği 6, 7, 27, 32, 40 ve 49. rivayetler hakkındaki hükmü isabetli görülmüştür. Nitekim bu rivayetlerde senedlerinde yalan ile itham edilmiş râviler bulunmamakla birlikte başka tariklerle desteklendiği görülmüştür. Râvilerin tenkit edilmesi muhtemelen Sagânî’nin kendi şartlarına uymamaktadır. Bunlardan 32. hadiste râvilerden Ali b. Hasan b. Şakîk hakkında mürcie iddiası bulunması Sagânî’nin mevzû hükmü vermesinin sebeplerinden biri olabileceği düşünülmektedir. Irâkî’nin hasen dediği diğer rivayetler 8, 12 ve 41. rivayetlerdir. Ancak Irâkî bu üç rivayet hakkındaki hasen hükmü isabetli görülmemiştir. Her üç hadisin de senedlerinde tenkit edilmiş ve diğer tariklerinde de zayıf râvilerin bulunması bu hadislerin zayıf olduğunu göstermektedir.
Irâkî, 35. rivayetin hasene benzediğini ifade etmiştir. Senedde bulunan zayıf râviler sebebiyle Sagânî’nin mevzû hükmü verdiği düşünülmektedir.
Irâkî, 39. rivayet için ‘sahih değildir’ demiştir. Ancak rivayeti destekleyici tarikleri nakletmiştir. Tirmizî sahih olanın Ali’den (r.a.) nakledilen mevkuf rivayet olduğunu ifade etmiştir. Sagânî yine bu rivayette de hem mevkuf hem de merfû rivayetin olması mevzû hükmü vermesine sebep olduğu düşünülmektedir. Ayrıca senedde bulunan Ebû’s-Salt b. el-Herevî’nin teşeyyu’ (şiî) ile itham edilmesi muhtemel sebeplerden biri arasında sayılabilir.
105
Sagânî, Irâkî’nin itiraz ettiklerinin yanında diğer rivayetlerde de isabetli görülmediği durumlar vardır. Birinci bölümde mevzû olduğunu söylediği rivayetler arasında 25, 28, 29, 46 ve 53. rivayetlerin hasen olduğu düşünülmektedir. Bu rivayetler incelendiğinde başka tariklerle desteklendikleri görülmüştür. 25. Rivayet ref´- vakf problemi dikkat çekmektedir. Sagânî’nin bu sebeple mevzû hükmü verdiği düşünülmektedir. 29. rivayetin senedinde hafızası sebebiyle tenkit edilmiş Abdullah b. Sâlih olması Sagânî’nin mevzû hükmüne gerekçe olduğu düşünülmektedir. Ancak bu hadisteki problem başka tarikler ile giderilebilmektedir. Nitekim İbn Hacer, Abdullah b. Sâlih’in müstakîm (rivayeti sağlam) olduğunu ancak sonradan hafızasının zayıflaması sebebiyle ondan sadece Yahyâ b. Maîn, Buhârî, Ebû Zür’a er-Râzî ve Ebû Hâtim gibi uzman kişilerden rivayetlerinin alınabileceğini söylemektedir. İbn Abdilber de Yahyâ b. Maîn vasıtasıyla bu rivayeti nakletmekte ve problem çözülmektedir.
Sagânî, mevzû dediği rivayetler arasında hasen olduğunu ifade ettiği 51. rivayeti de zikretmiştir. Sened incelendiğinde mevzû dediği diğer senedlerdeki problemlerin bu hadiste de olduğu görülmektedir. Tenkit edilmiş râvileri vardır.
Geri kalan rivayetlerden bazısının da zayıf olduğu tespit edilmiştir. Bunlar 4, 11, 23, 24, 34, 38, 47 ve 54. rivayetlerin senedlerinde zayıf râvilerin bulunması ve bazı muhaddisler tarafından zayıf bulunmaları sebebiyle Sagânî’nin mevzû hükmü bu rivayetler için isabetli görülmemiştir. Diğer rivayetler ise Sagânî’nin belirttiği gibi mevzû görülmektedir.
İkinci bölümde eş-Şihâb’ın zeyli olan en-Necm’den 14 rivayetin mevzû olduğunu söylemektedir. en-Necm’de rivayetler senedsiz bir şekilde nakledilmiştir. Bunlardan 61. rivayetin sahih olduğu düşünülmektedir. Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ahmed b. Hanbel, Hakîm, Taberânî ve Beyhakî tarafından nakledilmiştir. Hâkim ve Zehebî sahih olduğunu ifade etmişlerdir. 69. rivayet hakkında Tirmizî ve Irâkî hasen değerlendirmesi yapmıştır. Zayıf görülen rivayetler de 58, 60, 63 ve 70. rivayetlerdir. Bunlardan 58. rivayet çoğunluğa göre zayıf görülmüştür. 63. rivayet için Irâkî, hadiste zayıflık olsa da bu onun mevzû oluşuna delil değildir, demiştir. Sagânî’nin diğer rivayetler için vermiş olduğu mevzû hükmü isabetli görülmüştür. Diğer iki bölümde geçen rivayetlerden 87. rivayet hakkında Sehâvî, Ahmed b. Hanbel’in bu rivayeti zikretmesi sebebiyle Sagânî’nin tespit ettiği gibi mevzû olmadığını ifade etmektedir. Senedi zayıf olduğu için Ahmed b. Hanbel’in ihtiyaten temrîz sîgası kullanıldığını da belirtmektedir.
106
Netice itibariyle üçü sahih, on dördü hasen ve on sekizi de zayıf olduğu tespit edilmiştir. Böylelikle 88 rivayetin 35’inin mevzû olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. (Şekil 1) (şekil:1) Mevzû Rivayetler 60% Sahih Rivayetler 3% Hasen Rivayetler 16% Zayıf Rivayetler 21%
107
SONUÇ
Sagânî, ed-Dürrü’l-mültekat’ta Kudâî’nin Müsnedü’ş-Şihâb’ı ve Uklîşî’nin en-Necm adlı kitaplarındaki uydurma olduğunu ifade ettiği rivayetleri ve halk arasında dolaşan meşhur mevzû rivayetleri derlemiştir. Bu rivayetleri zikrederken açıklama yapmaksızın haberleri zikretmektedir. Hasen ve sahih türünden hadislere mevzû hükmü vermesi sebebiyle tenkit edilen Sagânî, sahih, hasen ve zayıf rivayetlere mevzû hükmü vermede mütesâhil davrandığı kabul edilmiş ve bu sebeple hüküm vermede müteşeddid, mevzû demesi sebebiyle de mütesâhil görülmüştür. Bu özellikleri sebebiyle İbnü’l-Cevzî’ye benzetilmiştir. Onun Sagânî’nin kaynaklarından biri olduğu da düşünülmektedir. Nitekim Sagânî, el-Mevzûât adlı eserinde İbn Hibbân’ın, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin ve İbnü’l- Cevzî’nin mevzû rivayetleri derlediklerini belirtmiştir.
ed-Dürrü’l-mültekat’a en önemli tenkidi İbn Hacer’in hadis ilminde ondan daha iyisini görmedim dediği Irâkî yapmıştır. Irâkî, er-Red ale’s-Sagânî fî îrâdihi lî-ba’di ehâdîsi’ş-Şihâb li’l-Kudâî adındaki yirmi sayfalık bir risalede itirazlarını ifade etmiştir. Adından da anlaşıldığı gibi sadece ilk bölümde yer alan eş-Şihâb’ın rivayetlerine dair itirazları yer almaktadır. Irâkî’nin ilk tenkidi Sagânî’nin mevzû hükmünün sebebini ve “bu rivayet mevzû’dur”, “bu mevzû değildir” gibi açıklamalar beklediğini ancak bulamadığını ifade ederek yapmaktadır. Bunun üzerine on üç hadis zikrettiği risalede iki hadisin sahih dokuzunun hasen, birinin hasene benziyor ve birine de sahih değildir demiştir. Irâkî itirazlarında kısmen isabetli görülmüştür. Hasen dediği rivayetlerden üçünün zayıf olduğu tespit edilmiştir.
Sagânî, nadir de olsa bazı rivayetlerde açıklamalar yaptığı görülmektedir. Üçüncü bölümde zikrettiği 71. Rivayet hakkında “Hattâbî, Meâlimü’s-Sünen adlı kitabında şöyle diyor: “Bu hadisi zenâdika uydurmuştur ve Rasulullah’ın (s.a.) şu hadisi onu reddeder: “Bana Kur’an ve onun muadili verildi” şöyle de rivayet edilir: “Bana Kur’ân ve bir benzeri verildi.” açıklamasını zikretmektedir. 73. rivayette de “Bu hadis değildir. Bu Buhârî’nin et-Târîhu’l-kebîr adlı eserinde ‘esiyan’ ismindekiler bölümünde zikrettiği Ata b. Ebî Rebâh’ın sözüdür.” ve 84. rivayette “Bu son kısım, Hammâd b. Amr en-Nasîbî tarafından uydurulmuştur.” şeklinde açıklamalar yapmış olduğu tespit edilmiştir. Ancak yine de 88 tane rivayet arasından sadece üç tanesi hakkında açıklama yapması yeterli görülmemiştir.
108
Sagânî, bütün bu mevzû dediği rivayetler arasında hasen olduğunu belirttiği bir rivayet de zikretmektedir. Ancak yapılan tahrîc sonucunda mevzû dediği diğer rivayetlerle aynı problemlere sahip olduğu görülmüştür.
Sagânî’nin eleştirilere sebep olan mevzû hükmünün gerekçeleri tespit edilmesi için ed-Dürrü’l-mültekat’ın bütün rivayetleri incelenmiştir. Yapılan bu çalışma sonucunda Sagânî, senedde tenkit edilmiş bir râvi bulunması, rivayetin hem merfû hem de mevkuf rivayetinin bulunması, yine râvilerin mürcie ya da teşeyyu’ ile itham edilmesi gibi sebepler mevzu hükmüne sebep teşkil ettiği düşünülmektedir. Ancak bu gerekçeler mevzû hükmü vermek için yeterli değildir.
Kitapta üç hadisin sahih, on dördünün hasen ve on sekizinin de zayıf olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuçlar da tenkitlerin haklılık payının olduğunu göstermektedir.
109
BİBLİYOGRAFYA
Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî. el-Musannef. Nşr. Habîburrahman el-A‘zamî. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmi, 1390/1970.
el-Aclûnî, Ebü'l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî. Keşfü’l-hafâ. Nşr. Şeyh Yusuf b. Mahmud. Mektebetü’l-İlmi’l-Hadis, t.y.
Ağırman, Cemal. "Uklîşî", DİA. XLII, 71-72.
Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. Nşr. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1416/1995.
Ahmed, Abdüsettâr. “es-Sagânî Ebü’l-Fedâil Radıyyüddin”, Mecelletü Mahedi’l- Mahtutati’l-Arabiyye, c.26, 1400/1980, 51-63.
Ali el-Kârî. Esrârü’l-merfû’a fi’l-ahbâri’l-mevzû’â. Nşr. Muhammed es-Sabbâğ, Beyrut: Mektebetü’l-İslamiyye, 1986.
_____ el-Masnu’ fî ma’rifeti’l-hadîsi’l-mevzû’. Nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbuâti’l- İslamiyye, Beyrut, 1414/1994.
Aşıkkutlu, Emin. “İbn Ved’ân”, DİA. XX, 440-441.
Aydın, Arafat. “Sahîh-i Buhârî Nüshalarına Dair Yeni Bulgular II: es-Sagânî Nüshası ve Türkiye Kütüphanelerindeki Yazmaları”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 2016. Babanzâde Ahmed Naim. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîdü Sarîh Tercemesi ve Şerhi.
Ankara: DİB, 1979.
el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. el-Câmi li şu‘abu’l-îmân. Nşr. Abdülali Abdülhamid Hamid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
_____ es-Sünenü’l-kübrâ. Nşr. Muhammed Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1424/2003.
_____ ez-Zühdü’l-kebir. Nşr. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübü’s- Sekâfiyye, 1408/1987.
el-Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. Müsnedü’l-Bezzâr. Nşr. Adil b. Sa’d. Medine: Mektebetü’l-Ulüm ve’l-Hikem, 1414/1993.
el-Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi´u’s-sahîh.
_____ Edebü’l-müfred. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Kahire: Matbaatü’s- Selefiyye, 1375/1955.
110
ed-Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n- nebeviyye. Nşr. Muhammed b. Salih b. Muhammed ed-Debbasi. Beyrut: Müessesetü’r- Reyyan, 1432/2011.
Daudî, Zaferullah. Şah Veliyyullah Dehlevî’den Günümüze Pakistan ve Hindistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
Demircan, Adnan. “Câhiliyye Araplarında Kız Çocuklarına Gömerek Öldürme Adeti”, İSTEM. 2004.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş´as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen.
Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. el-Müsned. Nşr. Hüseyin Selîm Esed. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1410/1989.
Efendioğlu, Mehmet. “Şihâbü’l-Ahbâr”, DİA. XXXIX, 143-144.
el-Elbânî, Nâsırüddin. Gâyetü’l-meram tahrîcü ehâdîsi’l-helâl ve’l-haram. Dimeşk: Mektebetü’l-İslâmî, 1400/1980.
_____ İrvâu’l-galîl fî tahrîci ehâdisi menâri’s-sebîl. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1399/1979.
_____ Silsiletü’l-eḥâdîsi’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. Riyad: Mektebetü’l-Ma´ârif, 1412/1992.
_____ Za’îfü Süneni’t-Tirmizî. Riyad: Mektebetü’l-Ma’ârif, 1420/2000.
Eren, Mehmet. Radıyyüddîn es-Sagânî ve Buhârî’nin Hocalarına Dair Kitabı. Konya: Adal Ofset, 2010.
Faruk, Ahmed. “İmam Sagânî (İmam Sughni)”, al-Dirasat al-İslamiyyah. İslamabad, 1970.
el-Fâsî, Takıyyüddîn. İkdü’s-semîn fî târîhi’l-beledi’l-emîn. Nşr. Fuâd Seyyid. Beyrut, Müessesetü’r-Risale, 1406/1986.
Fellâte, Ömer b. Hasan. el-Vad’ fi’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1437/2016.
el-Gumârî, Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed b. es-Sıddîk. Fethû’l-vehhâb tahrîcü ehâdîsü’ş-Şihâb. Nşr. Hamdi Abdülmecid Selefi. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1988.
el-Gumârî, Ebü’l-Yüsr (Ebû Muhammed) Cemâlüddîn Abdülazîz b. Muhammed. et- Tehânî fî’t-Tea’kkûb ale’l-Mevzû’âti’s-Sagânî. Kahire: Dârü’l-Ensar, t.y.
Güler, Zekeriya. Hadis Günlüğü. Konya: Hüner Yayınevi, 2016. _____ Hadis Tetkikleri. İstanbul: İFAV, 2015.
111
el-Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
Halîlî, Ebû Ya‘lâ Halîl b. Abdillâh b. Ahmed el-Halîlî el-Kazvînî. el-İrşâd fî ma’rifeti ‘ulemâ’i’l-hadîs. Nşr. Muhammed Said b. Ömer İdris. Riyad: Mektebetü’r- Rüşd, 1409/1989.
el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Mu’cemü’l-büldân. Beyrut: Dârü’s-Sadr, 1397/1977.
Harâitî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Muhammed. Mekârimü’l-ahlâk ve meʿâlîhâ. Nşr. Abdullah b. Beccaş b. Sâbit. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1427/2006.
el-Hasenî, Abdülhayy b. Fahriddîn b. Abdilalî. el-İʿlâm bi-men fî târîhi’l-Hind mine’l- aʿlâm: Nüzhetü’l-Havâtır. Beyrut: Dârü İbni Hazm, 1420/1999.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmii’li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. Nşr. Mahmûd et-Tahhân. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1428/2007.
_____ Târîhu Bağdâd. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
Hatiboğlu, İbrahim. "Meşâriku’l-envâri’n-nebeviyye", DİA. XXIX, 361-362.
Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed. Meâlimü’s-Sünen. Nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh. Haleb: Matbaatu’l-İlmiyye, 1351/1932.
Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Buğyetü’l-bâhis ‘an zevâ’idi Müsnedi’l-Hâris. Nşr. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkerî. Medine: el- Câmiatü’l-İslâmiyye, 1413/1992.
_____ Keşfü’l-estâr ʿan zevâʾidi’l-Bezzâr. Nşr. Habîbürrahman el-A‘zamî. Beyrut: Müessesetü’r- Risale. 1399/1979.
_____ Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. Nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1967.
Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, UÜİFD. XVII (2008): 25-46.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. Câmiʿu beyâni’l- ʿilm ve fadlihî. Nşr. Ebû’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Demmân: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî’d-duâfâi’r- ricâl. Dârü’l-Fikr, t.y.
112
İbn Arrâk, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed. Tenzîhü’ş-şerîati’l-merfûʿa ʿani’l-ahbâri’ş-şenîʿati’l-mevzûʿa. Nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf, Abdullah Muhammed es-Sıddîk. Kahire: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1401/1981.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh. Târîhu Medîneti Dımaşk. Nşr. Muhibbuddin Ebû Sa´id Ömer Garâme el-Amrî. Beyrut: Darû’l- Fikr, 1418/1997.
İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. Kitâbü’s- sünne. Nşr. Nasırûddin Elbânî, Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiyye,1400/1980. İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh
ve’t-Ta’dil. Nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1372/1953.
_____ Kitâbü’l-ʿİlel. Nşr. Said b. Abdullah el-Humeyyid. Riyad: 1427/2006.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed. el-Müsned. Nşr. Âdil b. Yusuf, Ahmed b. Ferîd. Riyâd: Dârü’l-Vatan, 1418/1997.
İbn Hacer Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethû’l-bârî bi-şerhi Sahîḥi’l-Buhârî. Nşr. Muhammed Abdulbaki, Muhibbiddin el-Hatîb, Beyrut: Dâru’l-Marife, t.y.
_____ Lisânü’l-Mizân. Nşr. Abdülfettah Ebû Gudde. Beyrut: Mektebetü’l-Matbû´âti’l- İslâmiyye, 1423/2002.
_____ Metâlibü’l-âliye bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’s-semâniye. Nşr. Sa’d b. Nâsır b. Abdülaziz. Riyâd: Dârü’l-Asîme, 1419/1998.
_____ Takrîbü’t-Tehzîb. Nşr. Ebû’l-Eşbâl, Riyâd: Dâru’l-Asıme 1412.
_____ Tehzîbü’t-Tehzîb. Nşr. İbrahim ez-Zeybek ve Âdil Mürşid. Müessesetü’r-Risale, t.y.
_____ Telhîsü’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfi’iyyi’l-kebîr. Nşr. Ebû Asım Hasan b. Abbas. Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed. Kitâbü’l-Mecrûhîn mine’l- muhaddisîn. Nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Silefî, Dârû’s-Samii, 1460/2000. İbn Kutluboğa, Kâsım. Tâcü’t-Terâcim. Dımaşk: Darû’l-Kalem, 1413/1992.
İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. et-Tabakatü’l-kübrâ. Nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân el-Bağdâdî. et-Tergîb fî fezâ’ili’l-a’mâl ve sevâbi zâlik. Nşr. Sâlih Ahmed Muslih el-Vaîl. Demmam: Dârûl-İbnü’l-Cevzî, 1415/1995.
113
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-İlelü’l- mütenâhiye fi’l-ehâdîsi’l-vâhiye. Nşr. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru’l-İlmiyye, 1403/1983.
_____ el-Mevzûât. Nşr. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: Mektebetü’s- Selefiyye, 1386/1966.
_____ et-Tahkîk fî ehâdîsi’l-hilâf. Nşr. Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
İclî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Abdillah b. Sâlih. Târihu’s-sikât. Nşr. Abdülmu’tî Kal’acî, Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, 1405/1984.
el-İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l- asfiyâʾ. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1416/1996.
Kandemir, M. Yaşar. Mevzû Hadisler. İstanbul: İFAV, 2017.
Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. M. Şerefettin Yaltkaya. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, t.y.
Kavukcî, Ebü’l-Mehâsin Şemsüddîn Muhammed b. Halîl b. İbrâhîm. el-Lüʾlüʾü’l- mersûʿ fîmâ lâ asle lehû ev bi-aslihî mevzûʿ. Nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1415/1994.
Kaya, Murat. “Mevzû Hadis Kültüründe Sûfî Müellifler”, (Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016).
Koca, Ferhat. "Mergînânî, Burhâneddin", DİA. XXIX, 182-183.
Koca, Suat. “İbn Melek’in Mebâriku’l- Ezhâr Şerhu Meşâriki’l-Envâr’ındaki Şerh Yöntemi ve Eserin Hadis Şerh Literatüründeki Yeri”, AÜİFD. 53 (2012), 1-33. el-Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Ca‘fer. Müsnedü’ş-Şihâb. Nşr. Hamdi
Abdülmecîd es-Silefî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985.
_____ Şihâbü’l-Ahbâr Tercümesi. Ali Yardım. İstanbul: Damla yayınları, 1999. Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. DİA. XIII, 480-484.
Mübarekfûrî, Kâdı Ebû’l-Meali Athar. Ricâlü’s-Sind ve’l-Hind ilâ karnı’s-sâbi´. Matbaatü’l-Hicaziyye, 1377/1958.
Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn. Feyzü’l-kadîr şerhu’l- Câmiʿi’s-sagīr. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1391/1972.
Münzirî, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî b. Abdillâh. et-Tergîb ve’t-terhîb. Nşr. İbrahim Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1424/2003.
114
Özşenel, Mehmet. Pakistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: İFAV, 2014.
Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfi bi’l-vefeyât. Beyrut: Darû İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1420/2000.
es-Sagânî, Radıyyüddîn. el-Cem beyne’s-Sahîhayn el-Buhârî ve Müslim (Meşâriku’l- envâri’n-nebeviyye ‘alâ sıhâhi’l-ahbâri’l-Mustafaviyye). Nşr. Eşref b. Abdülmaksûd, Beyrut: Müessesetü’l Kütübi’s-Sekafe, 1409/ 1989.
_____ ed-Dürrü’l-mültekat fî tebyîni’l-galat ve nefyi’l-lagat. Nşr. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
_____ Mevzûâtü’s-Sagânî. Nşr. Necm Abdurrahman Halef. Beyrut: Dârü’l-Me’mûn li’t-Turas, 1405/1985.
_____ et-Tekmile ve’z-zeyl ve’s-sıla li-kitâbi Tâci’l-luga ve Sıhâhi’l-‘Arabiyye li’l- Cevherî. Nşr. Madad Ali Qadri. London: SOAS University, 1964.
es-Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. Fethu’l-mugîs bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkî. Nşr. Abdülkerim b. Abdullah b. Abdurrahman el- Hudeyr. Riyad: Mektebetü Dâru’l- Minhâc, 1426/2005.
_____ el-Maḳasıdü’l-ḥasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire (dâʾire, câriye) ʿale’l-elsine. Nşr. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Darü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
Sıddıquı, Iqtıdar Husaın. “Gurlular”. DİA. XIV, 207-211.
es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürerü’l-müntesire fi’l-ehâdîsi’l-müştehire. Nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Riyad: Câmiatü’l-Meliki Suud, 1983.
_____ el-Leʾâli’l-masnûʿa. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1395/1975.
_____ Tedribû’r-Râvi fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî. Nşr. Muhammed Avvâme. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1437/2016.
eş-Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fevâidü’l-mecmûa. Nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. Kahire, 1380/1960.
Taberânî, Ebü’l-Kasım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsat. Nşr. Târık b. İvazullah b. Muhammed. Kahire: Darü’l-Harameyn, 1425/1995. _____ el-Mu’cemü’l-kebîr. Nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Silefî. Kahire: Mektebetü İbn
Teymiyye, 1405/1984.
et-Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh. el-Hulâsa fî ma’rifeti’l-hadîs. Kahire: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1430/2009.
Uğur, Mücteba. “Firdevsü’l-Ahbâr”, DİA. XIII, 129-131.
Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Du’afâ’ü’l-kebîr. Nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1984.
115
el-Uklîşî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Mead b. Îsâ. en-Necm min kelâmi seyyidi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem. Mısır: Matbaatu’l-İlmiyye, 1302.
Yardım, Ali. “Kudâî", DİA. XXVII, 309-310.
Yavuz, Yusuf Şevki. "Halku’l-Kur’ân", DİA. XV, 271-275.
Yücel, Ahmet. Hadis İlminde Tenkit Terimleri ve İlgili Çalışmalar. İstanbul: İFAV, 1998.
Zebidî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. İthâfü’s-sâdeti’l-muttekin bi-şerhi esrârı İḥyâʾi ʿulûmi’d-dîn. Beyrut: Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, 1414/1994.
_____ Tâcü’l-´arûs min cevâhiri’l-Kamûs. Nşr. Ali Hilâlî. Kuveyt, 1425/2004.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Muğnî fi’d- du’afâ. Nşr. Nûreddin Itr. Katar: İdâratü İhyâi’t-Turâs, t.y.
_____ Mizânü’l-i’tidal. Nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma´rife, 1382/1963.
_____ Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Nşr. Şuayb el-Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1982.
_____ Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-) meşâhîr ve’l-aʿlâm. Nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Darû’l-Küttabi’l-Arabi, 1419/1998.
_____ Tecrîdü esmâ’i’s-sahâbe. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, t.y.
Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Leʾâli’l-