Değer Yargılarını İçeren Niteleme Adları

abrug: Tereddüt eden, kesin karar veremeyen 26/97b3=4:143 (KT)

Abruġlar anıŋ arasında bular birle yoḳ olar birle ma yoḳ (26/97b3=4:143 KT) ab-ı ruy: Yüz suyu, namus, şeref, haysiyet 106/6 (DH)

Hemişe yahşılık kılğıl ketersen uşbu dünyâdın

Kıyâmet âb-rûyığa kerek hûn-ı ciger kılsang (106/6 DH)

aciz: Âciz, iktidarsız, zayıf, kudretsiz 5476 (KB); 27/40a2=5:31, 33/85a1=35:44, 37/2a1=46:32 (KT); 63/17 (DH)

'Āciz boldum kim bolsa men bu ḳarġa meŋizlig (27/40a2=5:31 KT) aç: Aç doymamış, aç gözlü 923, 1413, 2003 (KB)

ay edgü sañar kim todar ay maña

berü kelgil emdi men aç-men saña (923 KBM)

açıg: Acı veren, elem verici 33/30b3=34:5, 37/39a2=48:17 (KT) Olarḳa turur ḳın yime açıġ 'aẕābdın (33/30b3=34:5 KT) açuklug: Yumuşak huylu 85/76 (DLT)

açuklug kişi (85/76 DLT)

aḍakka tegürgen: (Bir işi) devamlı, sonuna dek götüren 260/227 (DLT) bu er ol īşıg aḍa.kka tegürge.n (260/227 DLT)

aḍın: Başka 51/36, 62/48, 90/81 (DLT); B19, B20, B37 (KB); 116, 275, 198 AH) Aḍın kişi nēŋi neŋsinme.s (62/48 DLT)

74 aḍruk: Başka 62/48 (DLT)

agah: Bilgili, haberli, uyanık 11/10 (DH) Şah Mansurʼnı Enel Hakkʼı bica emes Yolnı tabkan bizge ohşaş gümrah emes Her nâcinsler bu sözlerdin âgâh emes

Âgâh bolup buy-ı Huda aldım mena (11/10 DH) agır: Pahalı 38/25 (DLT)

agı.r nēŋ (38/25 DLT)

agır: Ağır, güç 903, 1056, 1874 (KB) bu edgü ağış teg ağır ağğuka

yawuz neñ éiş ol uçuz bulğuka (903 KBM) agır: Ağır, değerli, kıymetli A29, 900, 906 (KB)

kayu neñ talu bolsa üdrüm ağır

anıñ kılmakı barça özke ağır (900 KBM) agırlıg: İtibarlı 34/21, 38/25, 84/75 (DLT)

kö.rklü.g tonu.g ȫzü.ŋke tatlı.g aşı.g aḍı.nka tu.tgı.l konu.k agı.rlı.g

yaḍsu.n çawı.ŋ boḍu.nka (34/21 DLT) agrıglık: Acı veren 38/45b1=61:10 (KT)

Ḳurtġarur sizlerni ol aġrıġlıḳ ḳındın (38/45b1=61:10 KT) akı: Cömert 57/43 (DLT); 43, 55, 58 (KB); 231, 260, 227 (AH)

tüzün erdi alçak kılınçı silig

75 uwutluğ bağırsak akı kéñ elig (43 KBM)

akil: Akıl sahibi, akıllı 109/4 (DH)

Uşbu yolğa ey birâder pirsiz kirme Hak yâdıdın lahza gafil bolup yürme Mâsivâğa âkil erseng köngül berme

Şeytân-lain öz yolığa salar ermiş (109/4 DH)

alçak: Yumuşak huylu, zarif 33/19, 63/49 (DLT); 43, 107, 703 (KB) Alp yagı.da alçak çogı.da (33/19 DLT)

alçı: Hilekâr, aldatıcı 2327, 5067, 5231 (KB)

aldaglı: Aldatmanın karşılığını aldatarak veren 26/97a2=4:142 (KT)

Bütünlükin iki yüzlügler õilāf ḳılurlar Taŋrıḳa, Ol Taŋrı aldaġlı olarḳa (26/97a2=4:142 KT)

alicenab: Yüksek karakterli, soylu 21/3 (DH) Yolsuz yolğa kirdim dostlar halim harab Halkdın sorsam heç kim bermes menge cevab Halıkımsen yol körsetgil âlicenâb

Kolum tutub yolğa salgıl "Ente'l-Hâdi" (21/3 DH)

alim: Âlim, bilgin 4346, 5551, 5587 (KB); 101, 203, 401 (AH); 53/5 (DH) bilig birle 'alịm yoḳar yoḳladı

biligsizlik erni çökerdi ḳoḍı (101, 102 AH)

alkıngusuz: Yok olmayan, zeval bulmayan 31/89b3=20:120 (KT)

Ey Ādem, nek yolçılayın mu séni cāvidānelıḳ yıġaçı üze hem mülk üze alḳınġsuzu (31/89b3=20:120 KT)

alp: Kahraman, yiğit, şecaatli 33/19, 74/62, 76/64 (DLT); 2381, 1949, 1961 (KB)

76 Alp yagı.da alçak çogı.da (33/19 DLT)

alpagut: Cesur savaşçı, kahraman 83/74 (DLT) buḍraç yeme kudurdı

alpa.gutın üḍürdi sǖsin yana kadırdı

kelge.li met irkişür (83/74 DLT) arık: Arı, temiz 5/15 (DH)

Kul Hâce Ahmed kırkğa kirding nefsingni kırk Munda yığlap âhiretde bolğıl arık

Post-ı imân şeriatdur mağzı tarik

Tarik kirgen Hakʼdın uluş aldı dostlar (5/15 DH)

arif: Ârif, irfan sahibi, Hakkʼı tam manası ile bilen, Allahʼı sıfatlarını, fiillerini ve isimlerini keşf ve müşâhede yoluyla tanıyan 62/4 (DH) bk. 2.8.26.

Çünkü tüştüm meydânğa meydânnı tolakördüm Yüzming ârifni sordum barça cevlân içinde (62/4 DH)

asan: Kolay 4269 (KB); 20 (AH); 33/72a1=35:11, 26/8b2=4:30, 37/82a2=50:44 (KT)

Ol bütünlükin Taŋrı üze āsān ol (33/72a1=35:11 KT)

aşık: Âşık, çok fazla seven; içini Allah sevgisi ile dolduran 61/3 (DH) Çın âşıklar keçken ermiş cânın taşlap

Edhem-sıfat berhem urup mâlın taşlap Hu Hu teyü Hak zikrini aytıp hoşlap

İmân tasdik kılıp bağrın kebâb etti (61/3 DH) altun özök: Özü som altın gibi temiz 48/33 (DLT)

77 amrulmış: Sukunet bulmuş 30/92a1=16:112, 30/88b3=16:106 (KT)

Toḳıdı Taŋrı bir meŝel bir uluşnı, erdiler ḳorḳunçsuz amrulmış (30/92a1=16:112 KT)

amul: Sakin, huzurlu; yumuşak huylu 49/35, 50/35, 500/401 (DLT); 26, 107, 382 (KB)

kança bardıŋ ay ogul erdi.ŋ mende inç amul attın emdi sen tü.ŋü.l

kı.ldı.ŋ erse kı.lma.gu (49/35 DLT)

arıgsız: Pis, necis, murdar, kötü olan 29/20b2=9:28, 30/15b1=14:26, 30/16a1=14:26 (KT)

Bütünlükin ortaḳ ḳatġanlar arıġsız (29/20b2=9:28 KT) arguç: İnsanı kandıran şey 60/46 (DLT)

arguç ajun (60/46 DLT)

arguç ajun: Aldatıcı dünya, yalan dünya 60/46 (DLT) arka bérigli: Yüz çeviren, ardını dönen 34/27b3=37:91 (KT)

Yüz ewürdiler andın arḳa bérigliler /34/27b3=37:91 KT)

arkasız: Desteksiz, desteği, arkası olmayan (insan) 74/62, 76/64 (DLT) Arpası.z at aşu.ma.s arkası.z alp çeri.g sıyu.ma.s (74/62 DLT) arkuk: İnatçı 67/54 (DLT); 1668, 340, 1670 (KB)

arkuk kişi (67/54 DLT)

artak işlig: Bozguncu, fesat çıkaran 32/4b2=28:4 (KT)

Boġuzlayur erdi erkek oġlanlarını, tirig ḳoḍar erdi uraġutlarını, ol erdi artaḳ işliglerdin (32/4b2=28:4 KT)

78 artak / yawuz işlig: Kötülük yapan, doğru yoldan sapan 35/49b2=40:43 (KT)

Bütünlükin artaḳ / yawuz işligler olar ot éşleri tururlar (35/49b2=40:43 KT) artatgan / yaragsız kılıglı: Batıl yolu tutan, yanlış ve boş iş yapan 28/49a2=7:173 (KT)

Helāk mu ḳılur sen bizni anıŋ bir[le] kim artatġanlar / yaraġsız ḳılıġlılar (28/49a2=7:173 KT)

asan: Kolay 21/9 (DH)

Fasık facir rahmetingdin nevmid emes Sendin özge heç kim meni yolğa salmas Lutf etmeseng müşküllerim âsân bolmas

Kolum tutub yolğa salgıl "Ente'l-Hâdi" (21/9 DH) asıglıg: Faydalı 85/76 (DLT)

asıglıg īş (85/76 DLT)

asırtguk: Zeki ve akıllanmış (kişi) 635/530 (DLT) asırtguk er (635/530 DLT)

asi: Asi , isyan eden 31/8b1=19:14 (KT); âsi 53/5 (DH) Ermez boynaġu 'āṣý (31/8b1=19:14 KT)

asi-cafi: İsyankar-cefakeş 112/14 (DH)

"Asi, cafi layık degey rahmetimge Dahil etey men ularnı cennetimge Günahların bağışlayım barın senge..."

Resul hurrem bolub yügrüb keler ermiş (112/14 DH) asil: Asîl 289 (AH)

ẹgẹr kịbr iḍisi ạṣil men tise (289 AH)

79 astın: Alçak, bayağı 34/29a3=37:98, 35/89b3=41:29, 29/31b3=9:40 (KT)

Tilediler aŋar dastān, ḳıldımız olarnı astınlar (34/29a3=37:98 KT) ataç: Babaya benzer, baba gibi 309/254 (DLT)

Ata oglı ataç toga.r (309/254 DLT) ayıg: Fena, kötü 5175 (KB)

bu dünyâ kutıña ınanma ayığ

ınançsız-turur kör kılınçı yayığ (5175 KBM) azad: Âzâd, hür 344, 422 (AH)

bu itiglig erke azad öz ḳul ol (344 AH)

azak: Yolunu şaşıran, nereden geldiği belli olmayan; baştan savan 2813, 2534 (KB) oduğ sak kerek ked kereksiz azak

azak bolsa işçi bolur iş uzak (2813 KBM) azgır: Azgın, azılı 2311 (KB)

azıglıg: Azılı, cesaretli, atılgan, gözüpek 283, 3041, 4523 (KB) idi yakşı aymış azığlığ kür er

azığlığ eren berk tügünler yazar (283 KBM)

azıtgan: Devamlı (yoldan) çıkaran, yoldan saptıran 88/79 (DLT) ol kişi ol yōldan azı.tga.n (88/79 DLT)

aziz: Aziz, kıymetli, şerefli değerli A8, A9, A29 (KB); 30/8a1=12:88, 33/31b1=34:7, 37/27b2=48:3 (KT); 1/14 (DH)

Ey 'azýz, tegdi bizke hem boḍnumızke ḳor yas (30/8a1=12:88 KT) Köndürür ögdülmiş, 'azýz yol tapa (33/31b1=34:7 KT)

azuk: Yoldan çıkmış, başıboş 45/31 (DLT); 385 (KB)

80 Sartnıŋ azukı arıg bolsa yōl ü.ze yýr (45/31 DLT)

azuk munuk: Kaçan ve yoldan sapan 45/31 (DLT)

bagırlıg: Başkasına boyun eğmeyen 181/155, 247/217 (DLT) bagırlıg er (247/217 DLT)

bagırsak: Merhametli ve cömert 251/220 (DLT); 34, 43, 107 (KB) bagırsak kişi (251/220 DLT)

bahil: Hasis 1518 (KB); 241, 244, 254 (AH)

baki: Bâki, ebedî, sonsuz C50 (KB); 31/57b3=20:73, 32/39a2=28:60, 36/25a2=42:36 (KT)

Taŋrı yaõşıraḳ turur hem bāḳý (31/57b3=20:73 KT) barış: İyi örnek, timsal 38/36b1=60:4 (KT)

Rāstlıḳ üze erdi sizlerke barış körklüg İbrāhým içre (38/36b1=60:4 KT) basımçı: Zulmeden, zalim 1737, 2348 (KB)

kayu oğrı tevlig karakçı kunuk

kayusı basımçı ölütçi kıruk (1737 KBM)

basınçak: Zayıf, ezik adam, âciz 250/220 (DLT); 911, 912, 3110 (KB) basınçak er (250/200 DLT)

baş: Öncü, ileri gelen 29/9b1=9:12 (KT)

Olar ṭa'n ḳılsalar dýniŋiz içinde toḳuşuŋlar küfr başlarını (29/9b1=9:12 KT) başçı: Öncü, önder 32/5a2=28:5, 32/27b1=28:41 (KT)

Ḳılsa-miz olarnı başçılar taḳı ḳılsa-miz mýrāŝ alġanlar (32/5a2=28:5 KT) batıl: Batıl, hak olmayan, boş, beyhude, yanlış 33/61a2=34:49, 36/18b3=42:24, 37/5b3=47:3 (KT)

Keldi sezā yime oza törütmez bāṭılnı yana tirgüzmez (33/61a2=34:49 KT)

81 baz: Ecnebi, yabancı 509/408, 514/413 (DLT); 2495, 2534, 2548 (KB)

yāt ba.z yaḍıldı (509/408 DLT) bed: Kötü, fenâ 35 (AH)

kim erse bu tört işke beḍ ịʿtịḳad (35 AH)

bed-baht: Ümitsiz 31/5a2=19:4, 31/13a3=19:32, 31/19a2=19:48 (KT) Bolmadım séni oḳımaḳda ey İḍim beḍ-baõt (31/5a2=19:4 KT) bediʿ: Eşsiz, nâdide 46 (AH)

anıŋ bịrr u cudı bẹdiʿịḥsanı (46 AH)

begsig: Huyu beylerin huyuna benzeyen 499/400 (DLT) bu er ol begsig (499/400 DLT)

beliŋçi: Bir şeyden ürken 606/498 (DLT) beliŋçi kişi (606/498 DLT)

berakat bėrgen: Bereketli kılan 35/61a3=40:64 (KT)

Berekāt bérgen Taŋrı 'ālemluġlar iḍisi (35/61a3=40:64 KT) berekatlıg: Bereketli, hayırlı, yüce 37/70b3=50:9, 36/72a2=43:85 (KT)

İndürdümiz kökdin suwnı berekātlıġ (37/70b3=50:9 KT) beter: Daha kötü, daha fena 6141 (KB)

yégitlik ya baylık bu kut esrüki

süçig esrükinde beter ay beki (6141 KBM) bi-bak: Yoldan çıkan 34/58b3=38:28 (KT)

Ḳılur mu-miz saḳnuḳlarnı bý-bākler teg (34/58b3=38:28 KT) bifa: Kaba, terbiyesiz, küstah 6603 (KB) → bıwalık

cefâ cevri barı maña tegmesüni

82 otun bifalardın sıñardın bolayı (6603 KBM)

bi-vefa: Vefasız 716, 1511 (KB) ayur ay ınançsız ajun bi-vefâ

nelük kıldıñ emdi maña sen cefâ (1511 KBM) bilge: Akıllı; âlim; bilge, hakîm 9/5, 37/24, 57/43 (DLT)

oza.kı bilge ança aymı.ş (57/43 DLT)

biliglig: Âlim; akıllı; bilge, hâkim 254/223 (DLT); 30/26b1=15:53 (KT) Biz sewünçi bérür-miz saŋa bir biliglig oġul birle (30/26b1=15:53 KT)

biligsiz: Akılsız, cahil 72/59, 194/166 (DLT); 30/8b3=12:89, 32/36a1=25:56, 33/27a1=33:72 (KT)

Né ḳıldıŋız Yūsuf birle inisiŋe, ançada sizler biligsiz erdiŋizler (30/8b3=12:89 KT)

bizar: Suçsuz, masum 26/76a3=4:112 (KT)

Kim kim ḳazġansa yazuḳnı õaṭānı azu yazuḳnı yana atsa anı býzārḳa (26/76a3=4:112 KT)

bizar: İlgisini kesmiş, uzak, alakasız 38/29a1=59:16, 36/47b2=43:26, 38/36b3=60:4 (KT)

Aydı: men býzār men séndin, men ḳorḳar men Taŋrıdın kim ajunluġlar iḍisi turur (38/29a1=59:16 KT)

bolumsuz: Layık olmayan 1715 (KB) bolumsuzka devlet kelü bérse kut

teper devletin ol keçürmez küni (1715 KBM)

borbaş: Neresinden çıkılacağı bilinmeyen karışık (iş) 231/201 (DLT) borba.ş īş (231/201 DLT)

83 boş: (İnsan için) özgür, hür 166/143, 497/398 (DLT)

Ol kul boş kıldı (166/143 DLT)

boş: Terk edilen, ihmal edilen (şey) 166/143 (DLT) Boş nēŋke iḍi bolma.s (166/143 DLT) boşlag: İhmal edilen (şey) 232/201 (DLT)

boşla.g nēŋ (232/201 DLT)

boşlag: Boş, avare 708, 1303, 1491 (KB); 135, 136 (AH) yawalık bile borka baş sokmasa

yawalıkka boşlağ neñin saçmasa (708 KBM)

boynagu: Zorba, cebredici, isyankâr 36/82a2=44:31, 31/13a2=19:32, 31/8a3=19:14 (KT)

Ol erdi boynaġu, ḥaddin keçgenler (36/82a2=44:31 KT) boynagu: Kibirli 36/91b2=45:8, 35/13a1=39:60, 35/38a2=40:27 (KT)

Eşitür Taŋrınıŋ nişānlarını anıŋ üze aḍaḳ tiker boynaġu ançaḳlı eşitmez teg anı (36/91b2=45:8 KT)

bulganuk: Fasık, sorun çıkaran 37/57a1=49:6 (KT)

Apaŋ kelse silerke bulġanuḳ söz / sav birle amulluḳ ḳılıŋlar (37/57a1=49:6 KT)

buşı: Hiddetli, sinirli, hırçın 342, 850, 906 (KB) yana bir tili él buşı öwkelig

ulıtur kişig sökse açsa tilig (342 KBM) böŋ: İri ve kaba (insan) 599/491 (DLT)

böŋ kişi (599/491 DLT)

bügü: Âlim, bilge ve akıllı 216/185, 546/446, 577/474 (DLT); 183, 191, 192 (KB)

84 biligni irdedim

bügü.ni üḍürdüm özümni aḍırdım

yalgıl atım yazlınu.r (546/446 DLT) bügü bilge: Akıllı 216/185, 546/446 (DLT) bürge: (İnsan için) taşkın ve hafif 215/185 (DLT)

bürge kişi (215/185 DLT)

bütün: Doğru, gerçek, güvenilir, sağlam 119/106, 201/171 (DLT) Bütü.n ǖmlüg kança kolsa olturur (119/106 DLT)

cahil: Cahil 86, 88, 112 (AH)

bu cahịl biligsiz bạhasız bişi (86 AH)

cavidane: Ebedî kalıcı, sonsuza kadar kalan 29/45a2=9:63, 26/61a1=4:93, 31/58b3=20:76 (KT)

Aŋar tamuġ otı, cāvidāne anıŋ içinde (29/45a2=9:63 KT) cefaçı: Cefa eden, eziyet eden 1092, 1237, 3088 (KB)

cefâ kıldı tép sen ilenme maña

meniñde cefâçı bu dünyâ saña (1092 KBM) celle: Celîl, aziz olan S17, C1, A2 (KB)

celleka, kim uluğluk idisi tükel kudretlığ pâdişâh-turur (A2 KBM) çalpak iş: Utanılacak şey, utanç veren iş 30/79a3=16:90 (KT)

Her-āyýne Taŋrı buyrur dād bérmek ... yıġar çalpaḳ işdin, yawuz işdin (30/79a3=16:90 KT)

çamguk: Dedikoducu, müfteri 236/205 (DLT) çamguk er (236/205 DLT)

85 çanaç: Homoseksüel; korkak; olaylara karşı acımasız davranışlarda bulunan; işte başarısız ve gevşek 180/154 (DLT)

çapak er: Alçak adam 191/163 (DLT)

çav kemişgen: Yalan haber yayan, dedikodu yapan 33/22a1=33:60 (KT)

Eger yıġılmasa iki yüzlügler ... çav kemişgen[ler] kend içre, sekirtgem séni olar üze (33/22a1=33:60 KT)

çek çük: Ivır zıvır; değersiz eşya 168/145 (DLT) çeŋek: Şirret 411/322 (DLT)

çeŋek er (411/322 DLT) çergüçi: Kurtarıcı 373 (KB)

çın: Doğru söyleyen, doğru kişi, samimi kişi 28/60a5=7:194, 36/83a3=44:36, 36/102b2=45:25 (KT)

Ündeŋ olarnı icābet ḳılsunlar sizke eger çın erse sizler (28/60a5=7:194 KT) çogıçı: Kavgacı 36/61b3=43:58 (KT)

Urmadılar anı saŋa meger tartışıḳ üçün, kendü olar boḍun çoġıçılar (36/61b3=43:58 KT)

çok: Oğuzcada aşağılık (kimse) 500/401 (DLT) ço.k er (500/401 DLT)

çotur: Kötü huylu 182/156 (DLT) çotur kişi (182/156 DLT)

çöp çep: Değersiz (insan) 160/139 (DLT) çöp çep kişi.le.r (160/139 DLT)

dost: Sahiplenen, himaye eden 37/9b3=47:11, 37/10a1=47:11, 26/43b2=4:75 (KT) Ol ol Taŋrı anlarnıŋ dōstı (37/9b3=47:11 KT)

86 dürüst: Dürüst, doğru, hakiki Ba 468, C 468 (AH)

teŋ ese teŋgedi dürüstḳa bẹdẹl (C 468 AH) dervişane: Muhtaç 32/16b2=28:24 (KT)

Ey İḍim, men aŋa kim indrür sen maŋa eḍgülükdin dervýşāne (32/16b2=28:24 KT)

ėḍerü kelgen: Takip edilen 36/80b1=44:23 (KT)

Tünle életgil ḳullarımnı sizler éḍerü kelgenler siz (36/80b1=44:23 KT)

eḍgü: İyi, hayırlı, güzel 29/15, 44/30, 52/37 (DLT); 32, B32, A38 (KB); 240, 245, 405 (AH); 26/87a3=4:128, 38/56b2=62:11, 37/17a3=47:21 (KT)

ep eḍgü nēŋ (29/15 DLT)

Yaraşmaḳ eḍgü erür (26/87a3=4:128 KT)

eḍgü: İyi kişi, salih insan, hayırlı insan 34/65b1=38:47, 34/26a2=37:80, 34/35a1=37:121 (KT)

Olar biziŋ üskümizde üḍründiler, eḍgüler tururlar (34/65b1=38:47 KT) egriliksiz: Kusursuz, eksiksiz 34/96b1=39:28 (KT)

Ḳur'ānnı Tāzý tilinçe egriliksiz meger olar ḳorḳsun tép (34/96b1=39:28 KT) ekek: Fahişe 52/37 (DLT)

ekek işle.r (52/37 DLT) ekek işler: Fahişe kadın 52/37 (DLT) endik: Ebleh, aptal 65/52, 66/52 (DLT)

endik er (65/52 DLT)

endişe kılıglı: Düşünen 35/2a1=39:42 (KT)

Bütünlükin anıŋ içinde belgüler endýşe ḳılıġlı boḍunḳa (35/2a1=39:42 KT) erdemsiz: Marifetsiz; edebi ve fazileti olmayan 537/439, 381/299, 131/115 (DLT)

87 Erdemsizden kut çertilü.r (381/299 DLT)

erklig: Veli, hami, sığınılacak kişi, dost, bekçi 35/52b3=40:49, 36/85a1=44:41, 26/20b1=4:45 (KT)

Ayġaylar anlar kim ot içinde tamuġ erkligiŋe (35/52b3=40:49 KT) ermegü: Tembel 47/33, 81/71, 33/19 (DLT)

irig i.rini yāglı.g ermegü ba.şı ka.nlı.g (47/33 DLT) ersek: Erkek isteyen, orospu 64/51, 295/248 (DLT)

Ersek erke tegme.s, ýwek ewke tegme.s (64/51 DLT) ersek işler: Orospu kadın 64/51 (DLT)

ersig: Erkek, yiğit, mert, cesur, kahraman 57, 196, 279 (KB); 34 (AH) ne üdrüm ne ködrüm ne ersig eren

ajunda tétig er yédi bu cihân (279 KBM) ersü: Değersiz, aşağı olan şey 76/64 (DLT) eymenük: Çekingen 2237, 4349 (KB)

tapuğsak ne özkey yine eymenük

emânet bile bolsa köñli süzük (2237 KBM) fani: Zevâl ve fenâ bulan, yok olucu C50 (KB)

bâb ögdülmiş odğurmışka fânî dünyâ birle bâkî ‘ukbî kazğanğusın ayur (C50 KBM)

farig kaḍgusuz: Gamsız, tasasız 32/7b3=28:10 (KT)

Boldı Mūsā anasınıŋ köŋli fāriġ ḳaḍġusuz (32/7b3=28:10 KT) fazıl: Fâzıl, faziletli 489 (AH)

ẹdibler ẹdibi fażıllar başı (489 AH)

feryad teggen: İmdada koşan, kurtarıcı 34/8a3=36:43 (KT)

88 Eger tilese-miz baturġaytımız olarnı, feryād teggen yoḳ olarḳa, ermez olar ḳurtuluġlı (34/8a3=36:43 KT)

fısk: Yoldan çıkarıcı, çelişkili 37/84a1=51:8 (KT)

Her-āyýne siz bir fısḳ ḳavl içinde siz (37/84a1=51:8 KT)

gafil: Gafil, habersiz 28/17a2=7:136, 28/25a3=7:146, 28/53a1=7:179 (KT)

Yalġan tuttılar biziŋ āyātlarımıznı boldılar andın ġāfiller (28/17a2=7:136 KT) gafur: Mağfiret eden, acıyan 6511 (KB)

kuluñ men idim sen maña ay ğafûr

méni yarlıkağıl yazukum keçür (6511 KBM) galebe kılıglı / küçlüg: Üstün gelen 38/49a1=61:14 (KT)

Küçlendürdümiz anlarnı kim taptılar düşmanları üze, boldılar ġalebe ḳılıġlı / küçlügler (38/49a1=61:14 KT)

galib boluglı: Üstün gelen 34/44b2=37:173 (KT)

Bütünlükin biziŋ sümiz olar ġālib boluġlılar turur (34/44b2=37:173 KT) garib: Garip 397 (AH)

ġạrib erdi ịslam ġạrib boldı baz (397 AH)

gayb: Gayb, bilinmeyen, gizli 30/4b3=12:81, 33/60b3=34:48, 35/4a3=39:46 (KT) Ermez-miz ġaybnı küḍezigliler (30/4b3=12:81 KT)

habib: Sevgili, Hz. Peygamber 388, 4339 (KB); 21 (AH) bk. 2.8.26 habîb sewer yolı méni yetteçi

ol ok sawçı bolsu elig tuttaçı (388 KBM)

haddin keçgen: Sınırı aşan, aşırıya kaçan 27/41b3=5:32, 36/82a3=44:31 (KT) Üküş olardın anda kiḍin yer içinde ḥaddin keçgenler (27/41b3=5:32 KT) haddin taş boynagu: Azgın 34/23b1=37:30 (KT)

89 Ermez bizke siziŋ üze ḥüccet, kendü erdiŋiz boḍun ḥaddin taş boynaġu (34/23b1=37:30 KT)

halim: Halîm, yumuşak 51, 340 (AH)

ḥạlimlıḳ suwın saç ol otnı öçür (340 AH) halis: Halis, ihlasa erdirilmiş 34/42a3=37:160 (KT)

Arıġ ol Taŋrı andın kim ṣıfat ḳılurlar meger Taŋrınıŋ ḫāliṣ ḳulları (34/42a3=37:160 KT)

han-salar: Sofra kuran S.294 (KB) → hon-salar

har: Hor, hakir, bayağı 34/20b2=37:18, 36/59a3=43:52 (KT) → hor Ayġıl: andaġ, siz ḫārlar siz (34/20b2=37:18 KT)

haris: Harîs 182, 305, 307 (AH)

ḥạriṣ toḍmaz ajun neŋini tirip (305 AH) harlagan: Küçük düşürücü 38/11b1=58:16 (KT)

Yüz evürdiler Taŋrınıŋ yolındın, olarḳa turur ḫārlaġan ḳın (38/11b1=58:16 KT)

harlaglı: Alçaltıcı, küçük düşürücü, hor eyleyici 26/71a2=4:102, 26/15a2=4:37, 33/20a3=33:57 (KT)

Taŋrı anuttı kāfirlerḳa ḳın ḫārlaġlı (26/71a2=4:102 KT) has: İhlasa erdirilmiş 34675b1= 38:38 (KT)

Yolsuz ḳılġay men olarnı ḳamuġını meger ḳullarıŋnı kim olardın ḫāṣlar tururlar (34675b1= 38:38 KT)

hasis: Hasîs 447 (AH)

ḫạsislerni kötrüp nẹfisni çalıp (447 AH)

hasm: Hasım, kavgalı, münakaşa eden, davacı 26/73a2=4:105, 34/53b2=38:22, 34/53a3=38:21 (KT)

90 Bolmaġıl ḫıyānet ḳılġanlarḳa ḫaṣm (26/73a2=4:105 KT)

hon-salar: Sofra kuran C40 (KB) → han-salar

bâb aş başçısı hôn-sâlâr negü teg kerekin ayur (C40 KBM) hoş: Güzel 589 (KB); 402 (AH); 33/37b1=34:15, 38/46b3=61:12 (KT)

Él erür ḫoş yime İḍi yarlıḳaġan örtgen (33/37b1=34:15 KT)

ınanç: Güvenilen, inanılan; güvenme, inanma 4068, 6586, 1091 (KB); 174 (AH) kayusı ınanç beg kayu çağrı beg

kayusı kül erkin kayu çawlı beg (4068 KBM) ınanç beg: Güvenilir bey 79/67, 111/100, 637/533 (DLT)

ınga: Rezil (kimse); değersiz, değeri düşmüş olan şey 76/64 (DLT); 1672, 2064, 2975 (KB)

ınga er (76/64 DLT)

iki yüzlüg er: İki yüzlü adam 464/368 (DLT) il kişi: Kötü adam 36/23 (DLT)

imin: Emin, korkusuz, güven içinde, güvenilir 33/39a2=34:18, 36/87b3=44:55, 33/53b3=34:37 (KT)

Yorıŋlar anıŋ içinde tünler hem künlerde ýmýnler (33/39a2=34:18 KT) inkar kılıglı: İnkâr eden 36/32a1=42:47 (KT)

Taŋrıdın yoḳ sizke sıġınçu ol küm yoḳ sizke inkār ḳılıġlı (36/32a1=42:47 KT) irig: Sert, kaba; haşin, gayretli 1415, 2077, 2543 (KB); 25/22b1=3:159, 27/59a2=5:54, 38/92b3=66:6 (KT)

Eger bolsa sen irig, irig köŋüllüg tarılġatılar (25/22b1=3:159 KT) irinçig: Acınacak, zavallı, acıklı 65, 687, 3938 (KB)

uzun sözlese söz irinçig bolur

91 ukuşluğ kişiler sözüg az kılur (3938 KBM)

irsel: Dönek, dönen huylu, kararsız, sebatsız, vefasız 399, 666, 1088 (KB) yana ma saña aydım uş bu sözüm

kılınçım yayığ tép ne irsel özüm (1088 KBM)

isiz: Hırçın; kötü, çirkin 33/19, 194/166, 327/265 (DLT); 235, 238, 240 (KB); 146, 333, 380 (AH) → issiz, esiz

Alp Er Toŋa öldi mü i.si.z aju.n kaldı mu öḍlek öçin aldı mu

emdi yürek yırtılu.r (33/19 DLT) isiz: Haşarı çocuk 73/60 (DLT)

issiz: Şirret, gaddar, cür'etkâr 83/73 (DLT) → isiz, esiz issiz kişi (83/73 DLT)

kadır: Zor, şiddetli, çetin 183/156 (DLT) kadır nēŋ (183/156 DLT)

Kadır yi.r (183/156 DLT) Kadır kış (183/156 DLT) kadir: Güçlü, kudretli B2 (KB)

uluğluk idisi uğan dû’l-celâl

yaratğan törütgen me kâdir kemâl (B2 KBM)

kaḍıtgan: Hiç kimseye boyun eğmeyen, dik başlı 256/224 (DLT) kaḍıtga.n er (256/224 DLT)

kahil: Tembel, yavaş ve ağır davranan 29/39b3=9:54 (KT)

92 Kelmezler namāzḳa meger olar kāhiller ol (29/39b3=9:54 KT)

kakılgan sokulgan: Horlanan, itilip kakılan, aşağılanan 259/227, 262/228 (DLT) bu er ol telim kakılga.n sokulga.n (259/227 DLT)

kakıtgan: Devamlı kızgınlık ve bıkkınlığa sokan, kızdıran 256/225 (DLT) bu er ol meni tu.tçı kakıtga.n (256/225 DLT)

kanıtgan: Her zaman mutlu eden 257/225 (DLT) ögdi ol erig kanıtga.n (257/225 DLT) kapguçı: (Mal vb.) çalan 292/247 (DLT)

tawa.r kapgu.çı (292/247 DLT) kart er: Huysuz adam 172/148 (DLT)

katıg: Katı, sert, haşin, çetin, şiddetli, elim, korkunç 28/41b3=7:165, 27/58a2=5:53, 37/38a1=48:16 (KT)

Tuttumız anlarnı kim küç éttiler ḳatıġ ḳın birle (28/41b3=7:165 KT) katıg: Sert, acımasız 38/92b3=66:6 (KT)

Anıŋ üze ferişteler irigler ḳatıġlar (38/92b3=66:6 KT)

katıksız: İhlas sahibi, temiz, halis 34/77b2=39:3, 31/20a1=19:51, 34/36a3=37:128 (KT)

Bilgil Taŋrıḳa dýn ḳatıḳsız (34/77b2=39:3 KT) katış karış: Karışık, girift, anlaşılmaz 37/69b1=50:5 (KT)

Olar ḳatış ḳarış iş içinde olar (37/69b1=50:5 KT)

katkı kişi: Tabiatı sert olan, kimseye itaat etmeyen adam 215/185 (DLT) katurgan: Gülen, sevinçli olan ve övünen 257/225 (DLT)

bu er ol üküş katurga.n (257/225 DLT)

kawurgan: Devamlı baskı yapan, sıkan 258/226 (DLT)

93 bu bile.zük ol bilek kawurga.n (258/226 DLT)

kavi: Kavi 2055 (KB); 196 (AH) kılıç baldu ok ya kavî küç yürek

bar erken ked er neñke korkmaz kerek (2055 KBM) keçürgen: (Suçları) devamlı affeden 260/227 (DLT)

bu bēg ol yāzuk keçürge.n (260/227 DLT)

keçürgen: Devamlı evirip çeviren ve planlar yapan 260/227 (DLT) bu er ol telim īş keçürge.n (260/227 DLT)

keḍ: Etkili, dokunaklı 26/36a3=4:63 (KT)

Ayġıl olarḳa özleri içinde keḍ aymaḳ (26/36a3=4:63 KT) keklig: Kin sahibi olan 407/318 (DLT)

öçlüg keklig kişi (407/318 DLT)

kekmek: İşlerin pişirdiği ve çekilen sıkıntıların katılaştırdığı (adam) 241/209 (DLT)

→ kek

kekmek er (241/209 DLT)

kekmen: İşlerin pişirdiği ve çekilen sıkıntıların katılaştırdığı (adam) 241/209 (DLT)

→ kek

kelale: Varisi olmayan kişi, kimsesi olmayan 27/15a2=4:176 (KT)

Taŋrı aça bérür sizke kelāle içinde, eger bir er helāk bolsa yoḳ aŋar 'ayāl hem aŋar ḳız ḳadaş ... (27/15a2=4:176 KT)

keŋes: Kolay 604/495 (DLT)

kerametlıgrak: (En) çok keramet sahibi, aziz, en değerli 37/64a2=49:13 (KT)

Bütünlükin kerāmetlıġraḳıŋız taŋrı üskinde saḳnuḳraḳıŋız (37/64a2=49:13 KT)

94 kerim: Kerim 5667 (KB); 67 (AH)

bayattın kolu bérsü yazuklarım

du‘â birle bolğay keçürgey kerim (5667 KBM)

kıçurgan: (Konuğa) Daima huysuzlaşıp kibir ve övüngenlik gösteren 258/226 (DLT) bu er ol kişi.ke kıçurga.n (258/226 DLT)

kınanmış: Azap edilmiş 33/52a3=34:35 (KT) Ermez-miz ḳınanmışlar (33/52a3=34:35 KT)

kınlıg: Azap veren, azabı olan 28/71a3=8:13, 28/77a3=8:25, 35/35b1=40:22 (KT) Ol Taŋrı ḳatıġ ḳınlıġ ol (28/71a3=8:13 KT)

kıran: Çok talihli ve güçlü (hükümdar) 3007 (KB) yumıtsa kayu begke ersig eren

ajunka bu beg boldı sâhib-kırân (3007 KBM) kırt: Kötü huylu, cimri 172/148 (DLT)

kırt kişi (172/148 DLT)

kıwangan: Kibirlenen, böbürlenen 26/14b1=4:36 (KT)

Ol Taŋrı sewmez kim kim bolsa ḳıwanġan küwengen (26/14b1=4:36 KT) kıwçak: Kof, boş, şanssız, yabanî 2639, 5133, 2477 (KB)

yalawaç yawuz bolsa kıwçak kowı

séziksiz tüker anda begler suwı (2639 KBM) kıwı: Boş, süreksiz, kısa 668, 1045, 1332 (KB)

tükel buldı ay toldı ârzû tilek

kıwı kut karıp yıktı arka yölek (1045 KBM)

kıyık kişi: Sürekli sözünde durmayan insan 518/417 (DLT)

95 kız: Pahalı 164/142 (DLT); 564, 565, 866 (KB)

Bu a.t kız aldım (164/142 DLT)

kızgut: İbret olsun diye cezalandırılıp rezil edilen 227/197 (DLT) kızgutlug: Azapla cezalandıran, cezasını veren 26/51b3=4:84 (KT)

Ol Taŋrı ḳatıġraḳ ḳınlıġdın, ḳatıġraḳ ḳızġutluġdın yan (26/51b3=4:84 KT) kız kişi: Argu lehçesinde cimri insan 164/142 (DLT)

Kız kişi sāwı yōrıglı bolma.s (164/142 DLT)

kirtüç: Kıskanç, saldırgan huylu 229/198 (DLT); 194 (KB) kirtüç kişi (229/198 DLT)

koltguçı: Muhtaç 2093, 2613 (KB) oyunka awınsa ajun tutğuçı

ilin buzdı boldı özi koltğuçı (2093 KBM) komıtgan: Özleten (şey, kimse) 257/225 (DLT)

ogul meni ewke komıtga.n ol (257/225 DLT) kor kıldaçı: Hüsrana uğrayan 30/90b1=16:109 (KT)

Séziksiz anlar kim kiḍinki içinde, olar ḳor ḳıldaçılar ol (30/90b1=16:109 KT) korklık: Korkan ve korkak (adam) 625/521 (DLT); 1986, 2292 (KB)

korklık er (625/521 DLT)

korkmış: Bir şeyden korkan, korkmuş olan 430/336, 498/399 (DLT)

Saçıratgu.dın korkmış kuş kırk yı.l aḍrı yıga.ç üze konma.s (430/336 DLT) korkunçlug: Korkulan, bilinmeyen 37/87b3=51:25 (KT)

Aydılar selām, aydı selām ḳorḳunçluġ boḍunlar (37/87b3=51:25 KT) korkunçsuz: Güvenli 32/37a1=28:57, 37/46b3=48:27 (KT)

96 Ḳorḳunçsuz térlür aŋar ḳamuġ nerseniŋ mýveleri, rūzý biziŋ üskümizdin (32/37a1=28:57 KT)

kotkı er: Mütevazı, alçakgönüllü 215/185 (DLT) kowı er: Talihsiz adam 545/445 (DLT)

Kowı er kuḍugka kirse yil alı.r (545/445 DLT) köḍrüm: Yüksek, seçkin 279, 1963, 2187 (KB)

bodunka begi artuk üdrüm kerek

köñül til köni kılkı ködrüm kerek (1963 KBM) köndi: Oğuzca rezil 211/181 (DLT)

Ol köndi kişi ol (211/181 DLT) köni: Güvenilir (kişi) 549/449 (DLT)

köni er (549/449 DLT)

köŋüllüg: Akıllı, kalbi uyanık olan 44/30, 604/496 (DLT) köŋüllüg er (604/496 DLT)

közlüg: Gönül gözü olan, basiretli 38/18b2=59:2 (KT) 'İbret alıŋlar ey közlügler iḍisi (38/18b2=59:2 KT)

kulsıg: Huyu kölelerin huyuna benzeyen 234/203, 499/400 (DLT) kulsıg er (234/203 DLT)

kunuk: Dolandırıcı 1737 (KB)

kayu oğrı tevlig karakçı kunuk

kayusı basımçı ölütçi kıruk (1737 KBM)

kurgu: Hafif ve zevzek adam, çok taşkın ve hafif (kimse) 13/7, 214/184 (DLT);

1997, 5219 (KB)

kurgu er (214/184 DLT)

97 kutlug: Mübarek, uğurlu 54/39, 208/178, 233/202 (DLT); 34/59a1=38:29 (KT)

Bitig indürdümiz saŋa ḳutluġ (34/59a1=38:29 KT) kuyug: Titiz 2900 (KB)

idişçi başı ked koyuğ er kerek

köni tutsa ötrü köñül ög yürek (2900 KBM) küçegüçi: Cabbar, zorlayıcı 37/82b1=50:45 (KT)

Ermez sen anlar üze küçegüçi, pend bérgil Ḳur'ān birle (37/82b1=50:45 KT) küçemçi: Zulmeden, zalim 495/397 (DLT); 816 (KB)

bu kaşım tügüki bu körksüzlüküm

küçemçi kelirke bu yüzsüzlüküm (816 KBM) küçkey: Zalim, zorba 814, 2030, 2031 (KB)

bu küçkey kişi kendü beglik yémez

bu küçkey küçini bodun kötrümez (2030 KBM)

küçlüg: Zalim, zorba 27/34b3=5:22, 32/18a1=28:26, 35/35a3=40:22 (KT) Anıŋ içinde boḍun küçlügler (27/34b3=5:22 KT)

külüg: Şöhret sahibi, ünlü 538/439 (DLT) kǖlüg bilge (538/439 DLT)

külük: Ünlü, sanlı 857, 5130, 5283 (KB) ağırla sen edgüg tegür edgülük

bodun edgü bolğay tüzü ay külüg (5383 KBM) külünç: Gülünç 2442, 2409 (KB)

közi tok kişi işte almaz orunç

orunç alsa hâcib bolur beg külünç (2442 KBM)

98 külüt: İnsanlar arasında gülünecek kişi 180/153 (DLT)

kür: Azimli, yürekli, korkusuz, gururlu olan 163/142 (DLT); 57, 283, 409 (KB) kim kür bolsa küwe.z bolu.r (163/142 DLT)

kürek: Kaçak 5710, 1118 (KB)

kürek men idimdin küremiş otun

kamuğ öz yazukka kömüldi bütün (5710 (KBM) küstah: Küstah 348 (AH)

kiçiglerni küstaḫ ḳılur bil yạḳin (348 AH) küsüş: Aziz, değerli, nâdir 44, 160, 199 (KB)

biliglig idi az biligsiz üküş

ukuşsuz üküş bil ukuşluğ küsüş (199 KBM) küwengen: Övünen 26/14b1=4:36 (KT)

Ol Taŋrı sewmez kim kim bolsa ḳıwanġan küwengen (26/14b1=4:36 KT) küwez: Kibir, kibirli 131/115, 163/142, 207/177 (DLT); 409, 1125, 1706 (KB)

erdem tile ögrenipen bolma küwe.z

erdemsizin ögünse eŋmegüde eŋe.r (131/115 DLT) malum: Belli A11 (KB)

-rur bu kitâbnı okığlı bu beyitlerni ma‘lûm kılığlı kitâbı- (A11 KBM) melametlıg: Kınanmayı hak eden 34/38b2=37:142 (KT)

Yuttı anı balıḳ, ol melāmetlıġ, eger bolmasa ol tesbýḥ aytıġlılardın (34/38b2=37:142 KT)

melun: Melun, lanetlenmiş 33/22a3=33:61, 31/88b2=20:116, 31/67a1=20:96 (KT) Mel'ūnlar ḳayda ma bulnurlar, tutlurlar, öldrülürler (33/22a3=33:61 KT)

99 meŋzeg: Benzer, eş 17, 16, 3603 (KB)

kiçig oğlan özlüg et öz meñzegi

boğuz todsa yügrür tiler öz tiki (3603 KBM) mihriban: Seven, dost, şefkatli 325 (AH)

mụsụlmanḳa müşfiḳ bolup mịhrịban (325 AH) muhalif: İsyan eden 31/17b2=19:44 (KT)

Bütünlükin yek, erür rūzý bérgenke muḫālif (31/17b2=19:44 KT) muhalif: İnatçı, bozguncu 37/75a3=50:24 (KT)

Kemişiŋler ol ikini tamuġḳa ḳamuġ nū-sipās muḫālif (37/75a3=50:24 KT) mukır: İkrar eden, söyleyen 4780 (KB), 10 (AH)

ikinç bar ḳılur sen mụḳir men muŋa (10 AH)

munduz: Ebleh (aptal) insan 230/200 (DLT); 963, 6394, 2099 (KB) Neçe munduz erse ýş eḍgü neçe egri erse yōl eḍgü (230/200 DLT) mungak: Geveze (adam) 239/207 (DLT)

munga.k kişi (239/207 DLT) mungan: Geveze 221/190 (DLT)

munga.n kişi (221/190 DLT) munka: Serkeş 1313 (KB)

bodun munka bolsa yırak tur seçe

kara bulğakıña katılma kaç a (1313 KBM)

kara bulğakıña katılma kaç a (1313 KBM)

Belgede Karahanlı Türkçesinin söz varlığı (sayfa 93-145)