Değer Öğretiminde Kullanılan Yaklaşımlar

Okullarda değer öğretiminin etkili hale getirilmesi konusunda farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Okullarda bazı değerler telkin yoluyla öğretilirken, bazılarının öğretiminde bilimsel problem çözme yöntemi kullanılabilir. Bazı durumlarda ise öğrenciler, kendi değerlerinin farkına varmasını sağlayıcı etkinliklere katılabilirler. Değer öğretiminde kullanılan belli başlı yaklaşımlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Değeri Telkin Etmek, Aşılamak: İnsanlar, çocukların ve gençlerin davranışlarına

yön vermek amacıyla telkin ve öğüt yöntemini kullanmışlardır. Bu yaklaşımda “Yeterince söyler ve gösterirseniz, insanlar sonunda sizin istediğiniz gibi davranacaktır” varsayımı vardır (Welton ve Mallan, 1999). Telkin yaklaşımında, yetişkinlerin tarihsel süreç ve deneyimler sonucu elde ettiği inanç, değer ve tutumları öğrencilere aşılaması vardır (Kirschenboum, 2002).

Veliler gibi öğretmenler de bazı inanç, değer ve tutumları öğrencilerine aşılar. Okullarda bazı hikâyelerle, tarihi olaylarla ve törenlerle karşı karşıya getirilen öğrencilere ulusal değerler aşılanır. Değerlerin aşılanmasında ödüllendirme, pekiştirme ve etkinliğe katma gibi farklı yöntemler kullanılır. Telkin yaklaşımının aile, okul ve diğer toplumsal alanlarda kullanılmasında güçlü bir disiplin olgusu öne çıkar. Bu yaklaşım bayrağa saygı, vatan sevgisi ve demokrasi değerlerini geliştirmede etkili bir yoldur (Seefeldt, 2004).

Bu yaklaşım, eğitim kurumlarına ek olarak ordu, izcilik ve dini kurumlar tarafından da kullanılır. Telkin yönteminde sıkça kullanılan tekniklerden biri, ahlâki yönü bulunan tarihsel veya kurgusal hikâyeleri kullanmaktır. Bu öykülerin anlatılması bireyleri davranışların ahlâki sorumluluğu konusunda düşünmeye sevk eder. Öykülemeler yoluyla öğrencilerin, örnek ahlâki davranışlar ve çatışmalar hakkında

deneyim sahibi olması mümkündür (Leming, 1996). Aşılama yoluyla öğrenmede çocuklar, değerlere ilişkin açıklama, analiz ve eleştiri yapmak yerine, telkin edilen değerleri sorgulamadan takip ederler (Seefeldt, 2004).

Telkin etme ve öğüt verme yoluyla değerleri aşılamak daha çok aile ve toplumu ilgilendiren bir konudur denilebilir. Eğitim süreçlerinde ise daha çok değerlerin içerisinde yer aldığı öykü ve metinler bireylere kazandırılır. Anlatılan bu hikâyeler ister nesilden nesile aktarılsın ister eğitim-öğretim süreçlerinde verilsin, bireylerin bu sayede ahlâki sorumluluk kazanmaları beklenmektedir.

Değer Açıklamak: Bu yaklaşım değerlerin bireysel olarak seçimini, pekiştirilmesini

ve bu değerlere göre hareket etmeyi içerir. Öğretmenler, ders planlarında öğrencilerin duygularını, tepkilerini ve değerlerini açıklamalarını sağlamak için onlara güvenilir bir atmosfer sunarlar. Öğrenciler problemlerle karşı karşıya gelir ve çeşitli kararlar alır. İnsanlar karar alırken inançları, değerleri ve tutumlarını kullanırlar. Bu nedenle bireyin değerlerini açıklayabilmesi, problemlerin çözümünü ve karar almayı kolaylaştırır. Simon ve arkadaşlarına (1972) göre, gençler o dönemde veli ve öğretmenlerinin dışında, akran gruplarından, televizyondan, yazılı basından, sinemadan, sanat dünyasının yıldızlarından da etkilenmektedirler. Genç insanın kendisine örnek alacağı insan sayısı artmıştır. Alternatiflerin çok olması onları karmaşaya itmektedir.

Bu yaklaşım, öğrencilere kendi değerlerinin farkına varmaları için yardımda bulunmaktadır (Welton ve Mallan, 1999). Değer açıklama yaklaşımı öğrencilere yardım ederek kendi değer sistemlerini kurmalarına yardımcı olur. Bu yaklaşımı benimseyen öğretmenler grupla çalışmaya önem verirler. Uygulama sırasında her düşünceye önem verirler. Uygulama sırasında her düşünceye saygı gösterir ve belli değerleri dayatmadan öğrencileri kendi değerlerini açığa vurmalarına teşvik ederler (Bacanlı, 20005). Öğrencilerin değerlerini tam olarak anlayabilmek için etkinlikler planlanır, onlara sorular sorularak değerlerini açık bir dilde ifade etmeleri sağlanır. Öğretmen bu süreçte öğrencilerin ideallerini, sorularını ve cevaplarını yargılamadan dinler.

Bu yaklaşımda değerler, empoze edilmeden ve zorlama yapılmadan aşağıdaki basamaklar kullanılarak kazandırılır:

Seçme: Bu basamakta ilk olarak öğrencilerin değerleri özgürce seçmeleri için fırsat

verilir. Mevcut seçeneklerden hareketle alternatifler oluşturulur ve her alternatifin olası sonuçları düşünülerek değerlendirme yapılır. Değerlendirme sonunda seçim yapılır.

Ödüllendirme: Bu basamakta öğrencinin, seçtiği değerden tatmin olması ve seçtiği

değeri açıkça çevresine iletebilmesi gerekir.

Hareket: Bu basamakta bireyin seçtiği değere uygun davranması beklenir. Bu

hareket, yaşamın tümünde tutarlı bir şekilde devam edebilmelidir.

Her yaş ve okul seviyesinde kullanılabilen değer açıklama yaklaşımında, öğretmenin öğrencileri özgürce seçim yapmaya cesaretlendirmesi, alternatifleri gözden geçirmesi için yeni fırsatlar vermesi, seçimlerini ödüllendirme ve içselleştirme için yol göstermesi, öğrencilerinin inanç ve değerlerine göre davranmaları için fırsatlar vermesi gerekir. Bu süreçte öğretmenler açıklamalar yaparken kendi doğru cevabını önermemeli, değerlendirmemeli ve ahlâki hale dönüştürmemelidir (Welton ve Mallan, 1999).

Sonuç olarak öğretmen sınıf içinde ve dışında öğrencilerin kendi seçim ve değerlendirmelerini bilinçli olarak geliştirmeleri için fırsatlar sunmalıdır.

Milli Eğitim Bakanlığı Değerler Eğitimi Projesi kapsamında okullarda her bir değerin ay ay sınıf seviyelerine göre etkinliğe dönüştürülmesi planlanmıştır. Bu durumu hareket ilkesine göre ifade edecek olursak, sınıf içerisinde öğrencilerin hoşgörülü olma, yardımseverlik, saygı vb. değerlerinden birisini seçebilmesine fırsat verilmelidir. Seçimini yapan öğrenci seçtiği bu değeri sınıf içerisinde ve dışında gösterebilmeli bu durumda öğretmen tarafından desteklenip ödüllendirilmelidir.

Ahlâki Muhakeme: Bu yaklaşımda öğretmenin rolü öğrencilerin kendi çıkmazlarını

çözmelerine yardım etmektir. Öğretmen bunu yaparken her öğrenciyi ahlâki ikilemle karşılaştırır ve diğer öğrencilerin verilen örnek olayla ilgili söylediklerini duyma fırsatı verir. Bu yaklaşımda amaç, öğrencilerin zihnine seçilmiş değerleri yerleştirmek değildir (Leming, 1996).

Öğretmen uygulama sırasında sınıfı gruplara böler ve örnek olayda yapılacak en iyi davranışın ne olduğunu sorar. Her grup bu soru etrafında tartışır. Çıkmazlar öğrencilerin deneyim ve gelişim seviyesine göre çözülür (Ryan ve Bohlin, 1999). Bu yaklaşımı kullanırken, ahlâki davranışın ahlâki gelişim basamağıyla ilişkili olduğu, ahlâki çıkmazlar üzerinde çalışma gerekliliği, işbirlikçi çalışma ihtiyacı ve ahlâki çıkmazlarda sınıf kararlarına katılmayı teşvik gibi temel ilkeler göz önünde bulundurulmalıdır (Scott, 1991).

Bu yöntemde temel amaç, öğrencilerin davranışlarına rehberlik edecek ahlâki ilkeler geliştirmelerine yardım etmektir. Öğrenci değerlendirme yaparken kullandığı dayanaklar, bireyin ahlâki gelişimi hakkında bilgi verir. Burada öğrencinin çözümü değil, çözüme ulaşma yolu önemlidir.

Değer Analizi: Değer analizi, öğrencilerin mantıklı ve rasyonel ahlâki kararlar alma

becerisini geliştirmede kullanılır. Değer analizi yaklaşımında, değer sorunları üzerinde duygusal olmadan, akılcı, mantıklı ve sistematik bir analiz yapılır.

Değer analizi yaklaşımı, gerçek ya da yapay olsun, bir problemle karşılaşıldığı zaman uygulanan bir yaklaşımdır. Örneğin, öğrencilerin oyun sahası dışında oyun oynamalarına neden izin verilmediği veya bulunan bir cüzdanın niçin sahibine iade edilmesi gerektiği analiz edilebilir. Bu tür tartışma ve analizler “Başkalarının eşyalarını almamalıyız” türünden öğütler verilmesinden daha etkilidir.

Değer analizi yaklaşımında temel görevler şu şekildedir, öğrencilere ilk olarak sosyal problem içeren yaşanmış bir olay ya da hikâye verilerek olayı tanımlamaları sağlanır. İkinci basamakta seçenekler ortaya konarak, benzerlikler ve farklılıklar kıyaslanır. Bu aşamada öğretmen, öğrencilere benzer durumlarla karşılaştıklarında nasıl davranmaları gerektiğine ilişkin açıklamalar için soru sorar. Diğer basamaklarda öğrencilerin seçeneklere ilişkin deneyimlerini ve duygularını açıklamalarını, diğer

öğrencilerin değerlerine ilişkin empati/duygudaşlık kurmaları sağlanır. Ayrıca öğrencilerden verdikleri kararın doğruluğu veya yanlışlığına ilişkin yargılama yapmaları ve kanıt ileri sürmeleri istenir. Son basamakta, düşünülen ve üretilen alternatiflerden en iyiyi seçmesi, yeni durumlara ilişkin karar alması beklenir.

Verilen aşamalar, öğrenciler bütün yeterlilikleri kazanana kadar uygulanır. Öğrenciler anlaşmazlık, müzakere, belirsizlik, tartışma ve değişkenlik içeren olaylarla meşgul olarak sosyal deneyim kazanırlar. Ancak uygulama sonunda temel değerlerde uyum ve anlaşma olmalıdır. Bu yaklaşım, ilköğretim, lise ve üniversite seviyesinde kullanılabilir.