1889 tarihli nizamname ile birlikte damızlık depoları Ziraat Nezareti’nin temel ıslah ve üretim kurumları olarak ortaya çıkmıştır. Böylece mülki cephedeki ıslah ve üretim etkinliklerinin organizasyonunda takip edilecek yetiştiricilik hattı da yasal bir dayanağa kavuşturulmuştur. Buna karşılık, söz konusu işletmelerin kurulumuna yönelik gelişmelerin ancak 1908 ve sonrasında gerçekleşebildiği anlaşılmaktadır. Üstelik nizamnamade bu yeni şekillenmenin öncelikle Hüdavendigar, Sivas ve Konya vilayetlerinde hayata geçirilmesi öngörüldüğü halde, uygulama ilk kez Rumeli’de başlatılmıştır.
Arşiv kayıtları damızlık depolarının ilk uygulamasının Rumeli vilayetlerinde yapılmasında, Rumeli Müfettişliği tarafından sarf edilen çabanın önemli bir etkisinin olduğunu göstermektedir. Zira Müfettişlik 1900’lü yılların başlarından itibaren tarım ve hayvancılık alanlarını kapsayan köklü bir reformun ön hazırlıklarına girişmiştir. Osmanlı hükümetinin Rumeli için tasarladığı reform projelerinin ilk örneklerinden olan bu ıslahat kapsamında bir yandan yapılacak düzenlemeler belirlenirken, diğer taraftan bunun uygulanmasına olanak sağlayacak maddi kaynağın bulunmasına çalışılmıştır. Reform projesinin ana maddelerinden biri de at cinsinin ıslahıdır. Rumeli Müfettişliği bu amaçla 1901 yılında Ziraat Bankası gelirlerinden yaklaşık 120.000 kuruşluk bir ödenek talebinde bulunmuştur. Ancak Ziraat Nezareti kanalıyla Babıâli’ye aktarılan bu talebin Şurayı Devlet’in onayından geçemediği görülmektedir. 1903 yılında ise Banka gelirinden ancak cüzi bir ödenek elde edilebilmiştir.278
Buna rağmen talepten vazgeçilmemiştir.279 1907 yılına ait bir irade kaydı280, Ziraat Nezareti
tarafından muhtelif tarihlerde yinelenen ödenek talebine binaen Banka gelirinin sarfı konusunda önemli bir düzenlemeye gidildiğini göstermektedir. 12 Ocak 1907 tarihli bu irade ile Ziraat Bankası’nın yıllık gelirinin üçte ikisi ziraatın geliştirilmesine ve hayvan ıslahı için
277 BOA.BEO. 316/23640.
278 BOA.ŞD. 1220/50
279 1905 yılına ait bir arşiv kaydından anlaşıldığı kadarıyla Şurayı Devlet öngörülen ıslahatı gerekli bulduğundan bu tarihte Ziraat Nezareti’ne gerekli mali düzenlemelerin yapılması bildirilmiştir. BOA.BEO. 2510/188238. 280 BOA.İ.HUS. 149/84. Söz konusu ödenek hakkında Şurayı Devlet, Ticaret ve Nafia, Orman Maadin ve Ziraat Nezaretleri ile Rumeli Müfettişliği arasında geçen yazışmaları gösteren arşiv kayıtları şunlardır; BOA.BEO. 2111/158318, BOA.BEO. 2496/187139, BOA.BEO. 2510/188238, BOA.BEO. 3182/238639.
yapılacak uygulamalara ayrılmıştır. Ödeneğin sarfında da “vilayet-i selase” olarak tabir edilen Kosova, Manastır ve Selanik vilayetlerine öncelik tanınmıştır.
Böylece bölgedeki at mevcudunun ıslahına yönlendirilmiş önemli bir maddi kaynak temin eden Ziraat Nezareti, 1908 yılı Temmuz ayında yayımladığı bir talimatnameyle281 bahsi geçen üç vilayette (Kosova, Selanik, Manastır) hayvan cinslerinin ıslahı konusunda takip edilecek usul ve yöntemleri belirlemiştir. Toplam dört fasıldan oluşan talimatnamenin üçüncü fasılını, Ziraat Nezareti’nin ıslah faaliyetlerinin takibinde temel dayanağı haline getirmeyi planladığı damızlık depolarının kurulması konusu oluşturmuştur. Depoların kurulum ve işleyişine dair esasları düzenleyen hükümlerden anlaşıldığı kadarıyla Nezaret uygulamada seleksiyon yöntemini seçmiştir. Bu nedenle damızlık depolarına yerli hayvanların döl verimi yüksek iyi numunelerinin konması istenmiş, yalnız Selanik’e mahsus olmak üzere yabancı ırklardan damızlıkların da yer aldığı küçük çaplı bir hara açılması öngörülmüştür.282
Talimatnamede depolarla haranın damızlık kadrolarının ne şekilde olacağı ayrıntılı olarak gösterilmiştir. İlgili hükümlerden anlaşıldığı kadarıyla koyun ve sığır cinsinden diğer damızlıklarla birlikte Kosova ve Manastır depolarında 6’şar adet Arap aygırın (Suriye kökenli), istihdamı kararlaştırılmıştır. Selanik’te kurulması tasarlanan harada ise 6’şar Arap aygır ve kısrağı ile birlikte birer adet Percheron cinsinden aygır ve kısrak ve birer adet Orlof cinsi aygır ve kısrak döl hizmeti verecektir.283
Talimatnamede ayrıca depolarla haranın kurulum ve daimi masrafları da belirlenmiştir.
İpitidai masraf kalemini meydana getiren kurulum masrafları (inşa ve aygır bedeli); Selanik
harası için 5370 lira, depoların her biri için 875 liradır. Aylık ve yıllık giderleri temsil eden
daimi masrafları ise Selanik harası için 232.620 kuruş, Kosova ve Manastır depolarının her biri
için 46.580 kuruştur.284
Bu esaslar üzerine inşası tasarlanan depolarla hara, Ziraat Nezareti’nin Rumeli’de at cinsinin ıslahı konusunda öncelik verdiği bir uygulama olmuştur. Talimatnamede bu takdîmü’l
281 Rumeli Müfettişliği bölgede gerçekleştirilecek reform için biri tarımı konu alıp tohum cinslerinin ıslahında uyulacak kuralları gösteren, diğeri ise yerli hayvanların ıslahı için takip edilecek usul ve yöntemleri belirleyen iki talimatname hazırlamıştır. BOA.BEO. 3360/251941. Burada söz konusu edilen talimatname, yerli hayvanların ıslahı hakkındaki ikinci talimatnamedir. BOA.TFR.I.M. 25/2421, BOA.TFR.I.UM. 25A/2494, BOA.TFR.I.UM. 23/2201. Ayrıca bkz. “Islâh-ı Hayvanât Nizâmnâmesi”, Mecmua-i Fünûn-ı Baytariyye, 1. Sene, 1 Eylül 1324, No.1, s. 3-21; “Dört Mıntıkada Küşâd Edilecek Hayvanât Depoları”, Mecmua-i Fünûn-ı Baytariyye, 1. Sene, 15 Teşrinisani 1324, No.6, s.171.
282 BOA.TFR.I.M. 25/2421.
283 BOA.TFR.I.M. 25/2421. Kosova ve Manastır depolarında müdür, katip (istatistik ve hesap memuru), nalbant, üç adet seyis ve ambar görevlisinden oluşan yedişer kişilik personelin görevlendirilmesi kararlaştırılmıştır. Buna göre Selanik harası da hara müdürü maiyetindeki muhasebe katibi, istatistik memuru, mirahor inekhane memuru, ağıl memuru, nalbant, ambar görevlisi, seyis (dokuz adet), inekçi (üç adet), çoban ve bir adet hademeden oluşan yirmi altı kişilik bir personelle hizmet verecektir.
ehemm ale’l-mühim kâidesine tevfîkan ifadeleriyle açıkça beyan edilmektedir.285 Ancak
uygulamaya verilen bu öneme karşın inşaatın başlamasını takiben çeşitli sıkıntılar gün yüzüne çıkmıştır. Depoların kurulum sürecinde yaşanan en önemli güçlüğü de bütçenin yetersizliği dolayısıyla meydana gelen gecikmeler meydana getirmiştir. Örneğin Manastır’da inşası tasarlanan depo için Nafia Mühendisliği tarafından hazırlanan keşif raporunda, uygun nitelikte bir arazinin satın alınması ve bu arazi üzerine ahır vb. binalar kondurulmasının belirlenen ödenekle tamamlanamayacağı gösterilmiştir. Bunun üzerine Ziraat Nezareti (Orman Maadin ve Ziraat) Manastır deposu için sarfı onaylanan ödeneğe 1750 liralık bir meblağın daha eklenmesi talebinde bulunmuştur. Fakat Şurayı Devlet’e havale olunan bu talep, Muvazenei-i Umumiye Kanunu’na aykırı olacağı gerekçesiyle reddedilmiştir. Deponun inşaatının bu nedenle 1909 yılı sonlarına kadar uzadığı görülmektedir. 286
Depolarda istihdam edilecek aygır temini de benzer sebeplerle zaman zaman aksamıştır. Örneğin Kosova valiliği 1912 yılı başlarında deponun damızlık kadrosuna eklenti yapmak için 2 adet daha aygır tedarik etmek istemiştir. Fakat valiliğin gerek Babıâli gerekse Meclis-i Mebusan ve Maliye Nezareti nezdindeki mükerrer başvurularından olumlu bir sonuç elde edilememiştir.287
Rumeli depolarının inşası ve buna ilişkin gelişmeler sürerken Orman Maadin ve Ziraat Nezareti depolar projesininin Anadolu, Irak ve Suriye coğrafyalarında yaygınlaştırmasını gündeme taşımıştır. Bu çerçevede 1910 yılında Bağdat, Musul ve Trablusgarp, Diyarbakır, Sivas, Kastamonu, Aydın ve Edirne vilayetleri ile Kala-i Sultaniye(Çanakkale) sancağında yeni depoların açılması karara bağlanmıştır. Uygulamaya standart kazandırmak için de depoların 25- 30 aygır kapasiteli olmaları, eskilerinin de bu seviyeye yükseltilmeleri öngörülmüştür.288
Nezaret masrafları Ziraat Bankası gelirinden temin edilmeye çalışılan bu projeyi desteklemek amacıyla ayrıca, II. Meşrutiyet’in ilanını takiben Maliye Nezareti idaresine geçirilen askerî çiftliklerin damızlık kadrolarının kurum menfaatine tahsisini talep etmiştir. Ancak bilindiği üzere aynı tarihlerde askeri çiftlikler üzerinde Harbiye Nezareti’nin de talepleri söz konusudur. Ordu bunları kendi hesabına yürüteceği üretim faaliyetleri için önemli bir kaynak olarak değerlendirmektedir. Bu nedenle Sadaret’le ilgili nezaretler arasındaki yazışmalar uzun müddet devam etmiştir. Ziraat Nezareti’nin bu süreçte depolar uygulamasının özellikle Çifteler’in damızlık kadrosuyla desteklenmesi yönünde büyük bir çabasının olduğu görülmektedir.
285 BOA.TFR.I.M. 25/2421.
286 BOA.BEO. 3591/269274, Manastır deposunun kurulum süreci hakkındaki yazışmalar için bkz.; BOA.ŞD.ML. 1227/35, BOA.BEO. 3548/266081, BOA.BEO. 3591/269274, BOA.BEO. 3605/270344, BOA.TFR.I.A. 40/3968, BOA.BEO. 3626/271880, BOA.BEO. 3641/273015.
287 BOA.DH.İD. 100/5. 288 BOA.BEO. 3875/290553.
Çifteler kadrosundan seçilip ayrılacak 25 aygırla Hüdavendigar ile buna yakın vilayetlerdeki depoların damızlık yönünden takviyesi istenmiştir.289
Hükümet ıslah konusuna büyük önem verdiğinden, Ziraat Nezareti’nin uygulamanın yaygınlaştırılması konusundaki kararlarına olumlu bir yaklaşım sergilemiştir. Nezaret’in projeye destek amacıyla talep ettiği 50.000 liralık ödenek de 1912 yılı bütçesinin tanziminde değerlendirilmek üzere sıraya alınmıştır.290 Ancak Ziraat Nezareti’nin tüm bu girişimlerine
karşın, damızlık depolarının yaygınlaştırılması yerel yönetimlerce gerçekleştirilen bir gelişme olmuştur. Zira depolar açma yetkisi 1912 yılında İdare-i Umumiye-i Vilayat Kanunu’na binaen vilayetlere bırakılmıştır.
1911 yılı başlarına ait bir rapor291, bu tarihe kadar Ziraat Nezareti’nin çabalarıyla açılan
veya inşaatına başlanan damızlık deposu miktarını -Rumeli depoları da dâhil olduğu halde- toplam on bir olarak göstermektedir.292 Bu; Kosova, Yanya, Manastır depolarıyla Selanik harası çıkarıldığında, 1910 yılı sonuna kadar olan süreçte Anadolu ile Suriye-Irak coğrafyasında yedi ayrı damızlık deposunun açıldığı anlamını taşımaktadır. Söz konusu veriler, 1910 yılı sonlarına ait başka bir raporla293 da teyit edilmektedir. Yurt genelindeki damızlık depolarının durumu hakkında önemli bilgiler sunan bu rapora göre 1910 yılı sonlarında Selanik harası, Kosova ve Manastır depoları tamamlanmış ve bir seneye yakın bir süredir döl hizmeti verir vaziyettedir. Yanya deposunun inşaatı çatı kısmına kadar ulaşmıştır. Anadolu’da inşası tasarlanan depolardan Ankara vilayetinde bulunanın temelleri atılmış, istihdam edilecek damızlıkları temin edilmiştir. Erzurum deposunun inşaatı bir aya kadar tamamlanacak hale getirilmiştir. Burada istihdam edilmek üzere Bağdat vilayetinden aygır sipariş edilmiştir. Hüdavendigar vilayetinde ise numune tarlası dâhilinde bulunan bir ahırın depo haline dönüştürülmesine karar verilmiş olduğundan restorasyonu başlatılmıştır. Adana deposu için kullanılacak ahırlar düzenlenmiştir. Konya deposunun inşaatı ise kısa sürede tamamlanacak hale gelmiştir. Halep’te açılmasına karar verilen deponun da arazisi temin edilmiş olup inşaatına başlanmıştır.
289 BOA.BEO. 3692/276888.
290 BOA.BEO. 3883/291218, BOA.BEO. 3884/291241.
291 BOA.BEO. 3875/290553. Bu bilgiler Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Komisyonu tarafından hazırlanan bir rapordan alınmıştır.
292 Rapordan anlaşıldığı kadarıyla Kosova ve Manastır’dan sonra Rumeli bölgesindeki üçüncü deponun inşası Yanya’da başlatılmıştır.
293 “Aygır Depoları”, Orman ve Maadin ve Ziraat ve Baytar Mecmuası, C.1, S.3, 30 Teşrinisani 1326, s.287, 288. Ayrıca bkz. “Teksîr ve Islâh-ı Hayvanât”, Musavver Mecmua-i Baytariyye ve Zirâiyye, 1. Sene, 15 Temmuz 1328, No.3, s.34.
2.5. Damızlık Depolarının Yaygınlaştırılması: Vilayet Özel İdarelerince Açılan Damızlık