BÖLÜM 1: KAHRAMANMARAŞ MERKEZ İLÇESİNİN GENEL ÖZELLİKLERİÖZELLİKLERİ
1.11. Daha Önce Yapılmış Ağız Araştırmalarında Bölgenin Yeri
Anadolu ağızları üzerindeki çalışmaların başlangıcının 1867 yıllarına kadar uzandığını belirten Korkmaz, araştırmalarda 1940 yılına kadar geçen süreyi “yabancı araştırıcılar” dönemi olarak adlandırmıştır. Anadolu ağızları üzerindeki araştırmaların daha verimli olan dönemi 1940 yılından sonra başlar. Bu dönem başlangıç döneminin aksine ‘yerli araştırıcılar dönemi’ diye adlandırılabilir (bk. Korkmaz, 1976:143-144). Günümüze kadar geçen ağız araştırmaları devresi de göz önüne alınacak olursa, ağız araştırmalarının yaklaşık 150 yıllık bir geçmişi bulunmaktadır. “XIX. Yüzyıl ortalarından bugüne kadar derleme, inceleme, karşılaştırma ve sınıflandırma niteliği taşıyan birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar, makale, kitap ve basılmamış tezler olarak konuyla ilgili bibliyografyalarda yerlerini almışlardır” (KARAHAN, 1999: 24). Ağız araştırmalarının Kahramanmaraş ayağına bakıldığında Kahramanmaraş ile alakalı akademik düzeydeki çalışmaların kısır kaldığı görülmektedir. Kahramanmaraş’ta kültür
ϯϲ
ve edebiyat sahasında yapılan çalışmalar sayıca çok olmasına rağmen, dil alanında yapılan incelemeler sınırlı sayıdadır. Kahramanmaraş ağızları ile alakalı görülen ilk çalışma, Türkiye’de derleme faaliyetlerinin önde gelen ismi Ahmet Caferoğlu’nun “Güneydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar” adlı çalışmasıdır. Caferoğlu çalışmasının ‘Maraş Vilayeti Ağzı’ başlıklı bölümünde, Kahramanmaraş’a ait halk destanı, türkü ve tekerlemelere örnek teşkil eden derleme kayıtlarını vermiştir.
Eldeki çalışmaların birçoğunun lisans düzeyinde olduğu görülmekle birlikte, Kahramanmaraş Merkez hakkında, yüksek lisans seviyesinde bir tane çalışma olduğu görülmektedir. Yine çeşitli yayın organlarında yayınlanan ağız makalelerini de bu tezlerle birlikte vermek gerekir. Bunların yanı sıra, bireysel araştırmacıların yaptığı, bölge ağzından derlenen sözcüklerden oluşturulmuş birkaç sözlük çalışması bulunmaktadır. Kahramanmaraş’ta folklorik malzemeye dayalı bazı tezleri de, ağızlarla dolaylı ilgisinden ötürü bunlara eklemek gerekmektedir (bk. Alkaya, 2003; Polat, 2009). Bu çalışmaları şu şekilde listelemek mümkündür:
Kitaplar
CAFEROĞLU, Ahmet (1995), Güneydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (Malatya, Elazığ, Tunceli, Gaziantep ve Maraş Vilayetleri Ağızları), TDK Yay., Ankara.
Yüksek Lisans Tezleri
KILIÇ, Mine (2008), Kahramanmaraş Merkez Ağzı, Ukde Yay., Kahramanmaraş. YAPALAK, Ali (1985), Yapalak-Ekinözü Ağzı (Ses ve Şekil Bilgisi), Hacettepe Üniversitesi Türk Dili Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Mezuniyet Tezleri
ÖZDEMİR, Yaşar (1960), Afşin Ağzı, Ankara Üniversitesi DTCF Türk Dili Mez. Tezi, Ankara.
BAHÇE, Mesut (1972), Elbistan Ağzı, Atatürk Üniversitesi Türk Dili Mez. Tezi, Erzurum.
ϯϳ
MIHÇI, A. İhsan (1967), Elbistan Ağzı, Ankara Üniversitesi DTCF Türk Dili Mez. Tezi, Ankara.
GÜNAL, İskender (1972), Göksun Ağzı, Ankara Üniversitesi DTCF Türk Dili Mez. Tezi, Ankara.
SÜMEN, H. İpek (1989), Pazarcık (Kahramanmaraş) ve Yöresi Ağızları, Fırat Üniversitesi Türk Dili Mez. Tezi, Elazığ.
ÖZGÜL, Ali (1981), Kahramanmaraş Merkez Ağzı, Selçuk Üniversitesi Fen-Edb. Fak., Türk Dili Mez. Tezi, Konya.
AKBEN, Mesut (1987), Kahramanmaraş El Sanatları Dili, Atatürk Üniversitesi Mez. Tezi, Erzurum.
KOÇAK Saadet (1987), Kahramanmaraş Yöresinin Yemeklerinin Dili ve Terimleri, Atatürk Üniversitesi, Mez. Tezi, Erzurum.
Makale ve Bildiriler
BOZ, Erdoğan ve Kahraman Mutlu (2005), “Kahramanmaraş Ağızları Üzerine Tespitler, I. Kahramanmaraş Sempozyumu Cilt I, 6-8 Mayıs 2004, Kahramanmaraş Belediyesi Yay., Kahramanmaraş, s. 913-918.
ERDEM, Mehmet Dursun, Esra Kirik, Sibel Üst ve Güner Dağdelen (2009), “Türkoğlu Ağzı (Kahramanmaraş Ağızları-I)”, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/8 Fall 2009, s. 2522-2565.
ERDEM, Mehmet Dursun ve Esra Kirik (2011), “Elbistan Ağzı”, I. Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu Bildirileri, 29 Nisan- 1 Mayıs 2011, Kahramanmaraş. GÜLTEKİN, Mevlüt (2005), “ Kahramanmaraş Ağzına İlişkin Bazı Gözlemler”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu Cilt I, 6-8 Mayıs 2004, Kahramanmaraş Belediyesi Yay., Kahramanmaraş, s. 905-912.
ϯϴ
Sözlükler
İNAN, Müşfike (1933), Maraş’ta Derlenmiş Sözler, halk Bilgisi Haberleri II/20, S. 162-164.
ZİYA (1934), Andırın Kelimeleri, Halk Bilgisi Haberleri IV/44, s. 174-175. BİLGİN, Arif (2006), Elbistanca, Pınar Giyim Yay., Elbistan.
ÖZALP, Abdulvahap (2008), Elbistan Ağzı Çiçek Köyü Örneği, (Haz. Ömer Hakan Özalp), Özgü Yay., İstanbul.
ÖZTURAN, Hacı Ali (2009), Maraş Merkez Ağzı, Ukde Yay., Kahramanmaraş. Folklorik Tezler
AKBABA, Mehmet Fatih (2002), Kahramanmaraş Türküleri Üzerine Bir İnceleme, Gazi Üniversitesi, Ankara.
GÜVENÇ, Saadet (1996), Kahramanmaraş İl Sınırları İçinde Tespit Edilen Türk Halk Müziği Eserlerinin İncelenmesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
TEMİZ, Mehmet (2005), Kahramanmaraş’tan Derlenen Ağıtlar (İnceleme-Metin), Fırat Üniversitesi, Elazığ.
Folklorik Tezler ve Makaleler
GÜLTEKİN, Zülfiye (1993), Kahramanmaraş Folkloru, Atatürk Üniversitesi Türk Dili Mez. Tezi, Erzurum.
ERTENLİCE, Nurcan (2000), Kahramanmaraş Yöresel Kadın Kıyafetleri, Atatürk Üniversitesi, Türk Dili Mez. Tezi, Erzurum.
KARAOĞLAN, Hamza (2008), “Göksun ve Çevresinde Yaşayan Halk İnanışları”, Kahramanmaraş Sütçü-İmam Üniversitesi, Göksun Meslek Yüksekokulu, 100. Yılında Göksun Sempozyumu, Kahramanmaraş 23-24 Ağustos.
ϯϵ
KARAOĞLAN, Hamza (2005), “Kahramanmaraş ve Çevresinde Yaşayan Halk İnanışları”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, C. II, s. 1015-1018.
ϰϬ
ϰϭ
ϰϮ
ϰϯ
ϰϰ
BÖLÜM 2: SES BİLGİSİ
BÖLÜM 2: SES BİLGİSİ
BÖLÜM 2: SES BİLGİSİ
BÖLÜM 2: SES BİLGİSİ
2.1.ÜNLÜLER 2.1.ÜNLÜLER 2.1.ÜNLÜLER 2.1.ÜNLÜLER 2.1.1.Ünlü Çeşitleri 2.1.1.Ünlü Çeşitleri 2.1.1.Ünlü Çeşitleri 2.1.1.Ünlü ÇeşitleriKahramanmaraş Merkez ağzında sesleri incelerken, sesleri öncelikle ünlüler bakımından ele almak gerekir. “Ünlüler, ses organlarında herhangi bir engelle karşılaşmadan çıkarılan sesler olarak tanımlanır” (Karaağaç, 2010: 41). “Türkçede ünlüler sekizdir. a, e, ı, i, o, ö, u, ü . Bunlar tek başlarına okunur ve hece olurlar” (Gencan, 1971: 35). Kahramanmaraş Merkez ağzında, yazı dilinde kullanılan bu temel ünlülerin dışında, konuşma dilinde dil, dudak ve çenenin aldığı şekle göre oluşan başka ünlüler de kullanılmaktadır. Kahramanmaraş Merkez ağzında boğumlanma noktasının değişmesi sonucu görülen görülen diğer on altı ünlü şöyle gösterilebilir: [á], [H], [å], [ä], [K], [é], [M], [í], [O], [P], [ó], [R], [S], [ú], [a]U, [õ]. Buna bakılarak, sekiz ana ünlü ile birlikte bölge ağzında toplam yirmi dört ünlü bulunmaktadır.
[[[[aaaa] ] ] ] ünlüsü ve çeşitleri ünlüsü ve çeşitleri ünlüsü ve çeşitleri ünlüsü ve çeşitleri ( [( [( [( [áááá]]]], , , , [[[[HHHH]]]], , , , [[[[åååå]]]], , , , [[[[ãããã] ):] ):] ):] ):
[á]:[á]: [á]:
[á]: /a/ ile /e/ arasında, orta damakta boğumalanan yarı önlüleşmiş bir sestir. Bu ses, dilin hafifçe geriye çekilmesi ve dilin ön kısmının kabarması sonucu oluşmaktadır. Bu ses bölge ağzının tamamında sistemli olarak tespit edilmiştir. /a/>[á] ve /e/>[á] değişimi, bir örnekte de /i/>[á] değişimi şeklinde kendini gösterir. /y/, /ç/, /c/, /ş/, /d/, /r/, /z/, /s/, /k/, /Z/, /n/, /h/, /[/ gibi birçok ünsüzün artlılaştırıcı ve önlüleştirici tesiriyle ortaya çıkmaktadır. /y/ ünsüzü ve diş sesleri yanında görülen örneklerine sıkça rastlanmaktadır. /a/>[á]: yá\a]]ar 6/25, yáyma 7/7, yárdımcısı 8/12, yá^]aşmış 66/9, yábanda 21/35, çápíyé 10/3, perişánidik 6/14, çá]ı]ardan 21/15, çá]^am 21/19, çámaşırını 14/22, sáfahat 66/15, hátma 18/4, m†ydándá 6/24, ráşid 50/32, oynállerdi 6/25, se[án 7/30, cánım 4/141, s`yácáZsıa 4/123.
/e/>[á]: Kşşá^ 29/55, dKyzáa 10/13, yerZán 5/108, báazinb 6/31, KrkáZ 43/77, dáaize 7/49, gKrácá 45/19, heykáca 46/7, ^arnáa 7/42 < karnen, mKyvá 46/48, záhmátım 47/20, sKkisán 6/3, ziyábzecilig 8/30, sávinirdi 7/21.
ϰϱ
[H]: [H]: [H]:
[H]: /a/ ile /ı/ arasında boğumlanan, yarı dar bir ünlüdür. Boğumlanma noktası /a/ sesinin boğumlandığı noktaya çok yakındır. Genellikle ikinci hecelerde ortaya çıkar. Bölge ağzında, çoğunlukla /^/ düşmesi sonucu yan yana gelen ünlülerde görülmektedir. İlerleyici ve gerileyici ünlü benzeşmeleri sesin oluşumunda etkilidir. Sesin değişimi /a/>[e], /ı/>[e], /i/>[e], /o/>[e] yönlerinde olmuştur. En çok rastlanan değişim ise /a/>[e] değişimidir.
/a/>[e]: sucenını 1/38, bfecı 1/59, ^ahremanmaraş]gm 39/42, an^eraya 47/7, ar\esından 62/9, zeman 67/58.
/ı/>[e]: d`cenı 7/65, gáre 32/33, a]]acem 38/74, hayerlisini 63/37, acer]ardan 49/56. /i/>[e]: ^abı]]eca 21/29, ^uT]ard`ce 21/70.
/o/>[e] : sace] 63/15. [å]:
[å]: [å]:
[å]: /a/ ile /o/ arası, yuvarlaklaşmış, yarı geniş bir art damak ünlüsüdür. /a/ sesinin oluşumuna göre dudaklar biraz daha yuvarlaklaşmıştır. Bu ünlünün oluşumunda dudak ünsüzlerinin ve yuvarlak ünlülerin etkisi vardır. Bölge ağzında dudak ünsüzlerinin yanında sistemli olarak bulunmaktadır. Ayrıca ünlü karşılaşmalarında /o/>[å] değişiminde bu ara ünlünün oluştuğu örnekler de hayli fazladır.
/o/>[å]: bfåv 68/17, båcazında 65/33, `bfåv 65/44, ^ayímbåcamıa 19/145, båcaz]anır 37/56, å]ur 6/260, åau 22/1, sacå] 67/65, yå]`hım 66/11, biliyåa 5/156.
/u/>[å]: måcacirleri 28/21, pambfå 66/19.
/a/>[å]: å∫car]aa 1/55, yu∫år]ja 1/90, du∫å^ 2/87, båbası 68/73.
[[[[ãããã]: ]: ]: ]: Damak n’si a’nin yanında görülen genizsileşmiş a ünlüsüdür. “Türkçede dilin arka tarafının yumuşak damağa teması ile genizden söylenen bir l sesi vardır ki, biz buna nazal n adını vermekteyiz. Yazı dilimizde kaybolduğu halde, hemen hemen bütün Türkiye Türkçesi ağızlarında yaşayan nazal n’ler hece kaynaşması ve ünsüz düşmesi gibi durumlarda kaybolurlarken, fonksiyonlarını yanlarındaki ünlülere yükleterek, bunlara genizellik özelliği kazandırırlar. İşte bu nitelikteki ünlülere geniz ünlüleri adı verilir” (Gülensoy, 1988: 28-29). Nazal n’yi damak n’si olarak nitelendirmek de mümkündür. Yalnızca birinci ve ikinci teklik şahısları ‘ben, sen’in, yönelme hâli ekini
ϰϲ
alması sırasında, kelime ortasında kalan n’nin damaksıllığını kendinden önce gelen a ünlüsüne bırakması sonucu ortaya çıkar. Yöre ağzında sadece “baUca 1/23” örneğinde tespit edilmiştir.