1947-48 yıllarında Havana‟da toplanan 50 kadar ülkenin temsilcisi Uluslararası Ticaret Örgütü (ITO) adlı bir örgütün kuruluĢ yasasını hazırladılar. Ancak baĢta ABD olmak üzere bazı sanayileĢmiĢ ülkeler tarafından onaylanmamıĢtır. O nedenle ITO hiçbir zaman kurulup faaliyete geçemedi. Onun amaçlarını gerçekleĢtirme görevi GATT tarafından devralındı. GATT önceleri geçici bir anlaĢma Ģeklinde ortaya çıktı. Ancak ITO sözleĢmesinin onaylanmaması üzerine de onun amaçlarını devralan sürekli bir kurum haline gelmiĢtir.90
GATT kuralları ve tamamlayıcı anlaĢmaları, 1986 ile 1994 yılları arasında gerçekleĢtirilen Uruguay Round Ticaret Müzakerelerinde dünya ticaretinin değiĢen koĢullarına uyum sağlamak maksadıyla güncelleĢtirilmiĢtir. Uruguay Round‟dan önce gerçekleĢen yedi müzakere turunda gümrük vergilerinin azaltılması hedeflenirken Uruguay Round‟da bu hedefin yanı sıra dünya ticaretindeki kural ve disiplinlerin güçlendirilmesine yönelik ve tüm ülkelerin taraf olduğu 29 anlaĢma, bir paket halinde kabul edilmiĢtir. GATT metninin yanı sıra süreç içerisinde alınan kararlar ve Uruguay Round'da geliĢtirilen bazı mutabakatlar (Understanding), GATT 1947 olarak bilinmektedir.15 Nisan 1994 tarihli Nihai Senet (Final Act) ile Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmuĢ ve GATT'ın yerini almıĢtır. Uruguay Round'un tamamlanmasıyla dünya ekonomisi ileriye doğru çok önemli bir atılım gerçekleĢtirmiĢtir. Dünya Ticaret Örgütü'nün amacı, üye ülkelerin ticaret ve ekonomi alanındaki iliĢkilerini geliĢtirmek, hayat standartlarını yükseltmek, tam istihdamı sağlamak, reel gelir ve talep hacminde istikrarlı bir artıĢ sağlamak, dünya kaynaklarının sürdürülebilir kalkınma hedefine uygun bir Ģekilde kullanımını sağlamak ve çevreyi koruyacak ve farklı geliĢme seviyelerindeki ülkelerin ihtiyaç ve endiĢelerine cevap verecek Ģekilde mevcut kaynakları geliĢtirmektir. Bu amaçların gerçekleĢebilmesi için uluslararası ticareti kısıtlayan her türlü engelin ve farklı muamelenin kaldırılması gerekmektedir. Ticareti kısıtlayan engellerin kaldırılması, ithalat ve ihracata uygulanan her türlü tarife dıĢı engeli tarifeye dönüĢtürerek ortadan kaldırılması anlamına gelmektedir. Farklı muamelelerin kaldırılması maksadıyla iki önemli kural geliĢtirilmiĢtir. “En Çok Kayrılan Ülke Kuralı”na göre, bir ülkeye sağlanan kolaylık ya da verilen taviz ayrım yapılmaksızın tüm diğer ülkelere de sağlanacaktır. Ġkinci kural olan 'Milli Muamele Kuralı' ise yurt içinde uygulanan vergi ve muamelelerde yerli ve yabancı ayrımı yapılmaksızın her türlü mal ve hizmete eĢit muamele uygulanmasını öngörmektedir.91
Uruguay Turu sonrasında yeniden oluĢturulan Dünya Ticaret Örgütü üç temel anlaĢmaya dayanmaktadır. Bunlar; Gümrük Tarifeleri Genel AnlaĢması (GATT), Hizmetler Ticareti Genel AnlaĢması (GATS) ve Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları AnlaĢması‟dır (TRIPS). Yeni sistemde 1948 yılında kurulan GATT, ayrı bir örgüt olarak kalmamıĢ ve DTÖ sistemine dahil edilmiĢtir. Örgüt ayrıca mal ticareti ve hizmet ürünlerinde ticaretin daha ileri seviyede serbestleĢtirilmesi için ülkeler arasındaki müzakereler için bir “forum” olma görevini üstlenmiĢtir.92
Dünya Ticaret Örgütü‟nün kuruluĢ fikri çeĢitli ihtiyaç ve öneriler sonucunda ortaya çıkmıĢtır ve kuruluĢunda çeĢitli isimler önerilmiĢtir. Tur görüĢmelerinin içinde yapılan 15 görüĢmenin neticesinde ilk önce „GATT sisteminin fonksiyonelleĢmesi‟ Functioning of the GATT system‟ (FOGS) adında kurulması düĢünüldü. Ancak daha sonra getirilen yeni öneriler neticesinde World Trade Organization (WTO) olarak kararlaĢtırılmıĢtır.93
90 Uğur Özgöker, Uluslararası Siyasi, Askeri ve Ekonomik Örgütler, Ġstanbul: Der Yayınları, 2006, s.133. 91 Nil Karaca, s.87.
92
Karluk, Uluslararası Ekonomi, s.319.
DTÖ‟ye üyelik yaklaĢımına yönelik değiĢime hangi unsurların neden olduğu ve ülkelerin Uruguay Round‟dan kaynaklanan kurala dayalı sisteme neden daha fazla ilgi gösterdikleri önemli bir sorudur. Bu soruların ortaya çıkıĢında birçok neden bulunmasına karĢın, üç tanesinin belirtilmesi önem taĢımaktadır.
Ġlk neden, uluslararası ticaret ve doğrudan yabancı sermaye akıĢı aracılığıyla dünya ekonomisinin küreselleĢme hızına iliĢkindir.
Ġkinci neden, ülkelerin uluslararası ticarete bağlılıklarını artıran söz konusu küreselleĢme sürecinin, birçok ülkenin ekonomi ve ticaret politikalarındaki belirgin değiĢikliklerle daha da hızlandırılmıĢ olmasıdır.
Üçüncü neden ise, söz konusu serbest ve açık ticaret politikaları ve ülkelerin doğrudan yabancı sermayeyi teĢvik etmek için aldıkları önlemlerin, çok uluslu Ģirketleri girdi ve ara malları maliyeti daha düĢük olan ülkelerden temin etmeye ve üretim tesislerini bu ülkelerde kurmaya teĢvik etmesidir.94
Dünya Ticaret Örgütü‟nün yapısı; En az iki yılda bir toplanan ve tüm ülkelerin temsilcilerinden oluĢan bir Bakanlar Konferansı vardır. GATT'ın Genel Kurul'una denktir. Bakanlar Konferansı, bir üyenin talebi üzerine ve AnlaĢma ile ilgili Çok taraflı Ticaret anlaĢmasının karar alma konusundaki Özel hükümlerine uygun olarak AnlaĢma kapsamına giren konulardan herhangi birinde karar almaya yetkilidir.
Ġlk toplantı, 9-13 Aralık 1996'da 128 ülkenin bakan seviyesinde kanunuyla Singapur'da yapılmıĢtır. Seattle‟da 30 Kasım – 3 Aralık 1999 tarihleri arasında yapılan ve baĢarısızlıkla sonuçlanan Üçüncü Konferansın ardından Dördüncü Bakanlar Konferansı, 9-13 Kasım 2001 tarihlerinde Katar'ın baĢkenti Doha'da, 95
V.‟si 2003 yılında Meksika Cancun‟da, VI.‟sı 2005 yılında Hong Kong‟da yapılmıĢtır. Son toplantı olan Yedinci Bakanlar Konferansı 30 Kasım – 02 Aralık tarihlerinde Ġsviçre‟nin Cenova kentinde toplanacaktır. Toplantının gündemi “ Çok Taraflı Ticaret Sistemi ve Güncel Küresel Ekonomik Durum” olarak belirlenmiĢtir.
Ayrıca, DTÖ‟nün daha sık toplanan ve tüm üye ülke temsilcilerinden oluĢan bir Genel Konsey‟i vardır. Bu konseye bağlı, Mal Ticareti Konseyi, Hizmet Ticareti konseyi gibi konseyler vardır. DTÖ‟nün sekretaryasını yürüten bir Genel Direktör vardır. DTÖ anlaĢmazlıkları önleme mekanizması, anlaĢmazlığa taraf olanların herbirine temyiz yoluna gitme imkanı tanımaktadır. Temyiz baĢvuruları AnlaĢmazlıkların Çözümü Organı (DSB) tarafından kurulan bir daimi Temyiz Organı tarafından cevaplandırılmaktadır. Bu Temyiz Organı DTÖ üyelerini temsil eden yedi kiĢiden oluĢmaktadır ve dört yıl görevde kalmaktadır. Bu kiĢilerin, herhangi bir hükümete bağlı olmamaları, hukuk ve uluslararası ticaret alanında tanınan, bilgili kiĢiler olmaları gerekmektedir. DTÖ‟nün Ģu anda 153 üyesi bulunmaktadır.(*) DTÖ bütçesi 83 milyon ABD $‟dır ve ülkelerin katkıları ticarette aldıkları paya göre belirlenmektedir. DTÖ bütçesinin bir kısmı Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC)‟ne gitmektedir. 96
94 International Trade Centre, ĠĢletmeler Ġçin Dünya Ticaret Sistemi Rehberi, 2. Baskı, Londra – Ġngiltere,
Ġktisadi Kalkınma Vakfı (çev.), 1999. s.7.
95 Karluk, Uluslararası Siyasal ve Ekonomik KuruluĢlar, s.162.
(*) Üyeler için Bknz: http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm
96
DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı, Dünya Ticaret Örgütü, 22.06.2006,