Düşünceleri açıklama ve yayma özgürlüğü, özgür ifade oluşumunda son aşamadır. Kişinin iç aleminde kalan açıklanmayan ya da açıklanamayan düşünce özgür değildir. Ancak düşüncelerin dış dünyaya yansıtılması ile gerçek anlamda ifade özgürlüğü oluşmaktadır. Çünkü sadece bilgi edinme ve tercih yapabilme yetmemektedir. Fikirlerin serbestçe açıklanabilmesi gerekmektedir. Bu durum hem kişisel gelişim açısından hem de toplumsal gelişim açısından önemlidir. Fikirlerin açıklanması imkanı, kişilerin ve toplumların ilerlemesinin temel şartı olarak değerlendirilmektedir.102 Tanımlama bölümünde de belirttiğimiz gibi sarmal teori gereği açıklama özgürlüğü kısıtlandığında bilgi akışı da durmaktadır. Toplumsal ilerleme durur ve kargaşa ortamı oluşur. Sosyal çevrede yaşayan insanın, istek ve ihtiyaçlarına kendi fikir ve inançları doğrultusunda çözüm araması en doğal hakkıdır. Düşüncelerin açıklanması ve yayılması faaliyetleri çeşitli şekillerde gerçekleşmektedir. Kişisel düşüncelerini ifade kapsamında, dile getirme, savunma, anlatma, tanıtma, ilan etme, yaratma, eleştirme, reddetme, çağrıda bulunma, karşı çağrıda bulunma, ikna etme, açıklama, yayma, yayımlama, benimsetmeye çalışma, propaganda ve bir düşünce için mücadele yapma şeklinde belirtilebilir. Araçlar söz, yazı, resim, müzik, sinema, ticari reklamlar ve ilanlar, sembolik ifadeler denen
102 İHAM Kararı, Oberschlick v. Avusturya, 23.5.1991, http://aihm.anadolu.edu.tr., erişim tarihi: 5.5.2006.
eylemler, giyim, gösteri, radyo, televizyon, internet… vb her türlü araç kullanılabilir. Ayrıca kullanılan dil de anlatım özgürlüğünün ayrılmaz parçasıdır.103 Kişilerin ifade için seçtikleri dilin niteliği önemli değildir. Çünkü asıl olan ifadedir. Hangi dilin kullanıldığı demokratik ve çağdaş toplumlarda sorun yaratmamalıdır. Bazen de ifade için seçilen dil ifadeyi tanımlamak ya da daha etkili hale getirmek amacıyla kullanılır ki bu da düşünceleri açıklama özgürlüğü kapsamında yer alır. Çünkü düşüncenin toplumda etki yaratması asıldır. Hatta dil konusunda uluslararası alanda dillerin korunması ve standartların belirlenmesi amacıyla Avrupa Dil Şartı belgesi akdedilmiştir. Dil Şartı eğitim, adalet, kamu hizmeti, kitle iletişim araçları, kültürel, ekonomik ve sosyal faaliyetlerde yöresel ya da azınlık dillerinin kullanılması konu edilmiştir.104
Düşüncelerin açıklanması özgürlüğü kendi fikirlerini açıklama, beğenmediği düşünceleri eleştirme, fikir ve inançlarına uygun davranabilmeyi gerektirdiği gibi bunun yanında fikirlerini başkalarına kabul ettirme imkanlarını da vermektedir. Fikre taraftar kazanmayı ve bireylerin tutumları üzerinde kontrol kurmayı hedefleyen propaganda faaliyetleri de fikirlerin açıklanması ve yayılması özgürlüğü içerisinde yer almaktadır. Ancak sınır şiddet ve zor kullanım olmalıdır. Çünkü suç alanına girmiş olur. Yani düşünceleri açıklama ve yayma özgürlüğü şiddet içermeyen propagandayı da kapsamına almaktadır.105
Düşünceleri açıklama ve yayma özgürlüğü kullanıldığı araçlara göre çeşitli özgürlüklere kaynaklık etmektedir. Özellikle kullanılan araçlar kitle iletişim araçları olduğu takdirde kitle iletişim özgürlüğü adını almaktadır. Bu özgürlük araçlar farklılaştıkça başka özgürlüklere vücut vermektedir. Öncelikle ilki klasik yazılı, süreli ve süresiz basın ve yayın faaliyetleri ile bilgi ve düşünce aktarımlarını içeren basın-yayın özgürlüğüdür. İkincisi televizyon, radyo, video, müzik, sinema gibi araçlarla yapılan ifade aktarımları görsel-işitsel iletişim özgürlüğü olarak adlandırılmaktadır. Üçüncüsü ise daha çok sanatsal ifadeleri kullanmaları nedeniyle ve akademik çalışmalar nedeniyle bilim ve sanat özgürlükleri olmaktadır. Bu
103 SELÇUK, a.g.e., s.141.
104 Şinasi Özgür MUMCU, “Düşünce Özgürlüğü ve Onun Uzantısı olan Hak ve Özgürlüklere İlişkin 2001 Anayasa Değişiklikleri”, Yıldızhan YAYLA’ya Armağan, İstanbul: Galatasaray Üniversitesi Yayını, (ty), s.632.
özgürlüklerin spesifik bir şekilde ifade özgürlüğünün alt birimleri ya da ondan türeyenler olduklarını söyleyebiliriz.106
Düşünceleri açıklama ve yayma özgürlüğü insanın doğası gereği başkaları ile paylaşıldıkça vardır. Ayrıca kişiler bu özgürlüğü başka kişilerle birlikte kullanabilmektedirler. Bu kullanımlar toplu olduğu zaman kolektif özgürlükleri gündeme getirir. İfade özgürlüğünün etkin kullanım biçimi olması açısından hayati önem taşımaktadır. Ayrıca demokrasinin ve çoğulculuğun zenginleşmesinde büyük rol oynar. Kolektif özgürlüklerin kullanıldığı somut mekan ve topluluklar derneklere örnek; vakıflar, toplantı ve gösteri, meslek kuruluşları ve sendikalar, siyasal partiler… vb gösterilebilir. Bu araçların kullanımına göre çeşitli özgürlükler ortaya çıkmaktadır. Örnek toplantı ve gösteri yürüyüşleri özgürlüğü olabilir.107
Bilgilenme hakkı, kanaat özgürlüğü ve devam eden süreçte düşünceleri açıklama özgürlüğü olmadan özgür ifade oluşmamaktadır. İfade özgürlüğü bu üç aşama neticesinde meydana gelmektedir. İfade özgürlüğü öncelikle insan saygınlığı, kişisel gelişim açısından daha sonra da demokratik toplumun gerçekleşmesi açısından önemlidir.
V. İFADE ÖZGÜRLÜĞÜNÜN KAPSAMI
Hangi ifadelerin ifade özgürlüğü kapsamında olduğu ve bu ifadelerin sınırlarının ne olduğu konusu ifadelerin nitelikleri dikkate alınarak ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Çünkü ifade özgürlüğü hususu farklı kültürlere ait yargı makamlarında çeşitli hükümlere neden olmuştur. Özellikle siyasi ifadeler ve eylemsel ifadeler konusunda İHAM kararları ve ABD Yüksek Mahkemesi kararları farklılık arz etmektedir.
İfade özgürlüğünün kapsamına müstehcen ifadelerin ve nefret ifadelerlinin de girip girmediği incelenmesi gereken bir husustur. Ticari ifadeler de kamu düzeni ve genel sağlık açısından sınırlı olmakla birlikte bilgilenme hakkı kapsamında değerlendirilerek ifade özgürlüğü boyutu alt başlık halinde irdelenmelidir.
106 SEZER, a.g.e., s.4.