Düşünce Kuruluşları Tipolojileri

Düşünce kuruluşlarının kurumsal ve işlevsel açıdan gösterdiği farklılaşma ve çeşitlilik, bu kuruluşların sınıflandırılma ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Oldukça yakın özellik gösteren düşünce kuruluşlarının belirli çatılar altında toplanması, bu kuruluşların incelenmesini kolaylaştırması ve fonksiyonlarının daha iyi anlaşılması bakımından önemlidir.

Literatürde farklı yazarlar tarafından farklı tipolojiler geliştirilmiştir. Bu tipolojiler arasında en önemlilerinin Kent Weaver, James McGann ve Diane Stone tarafından geliştirildiği söylenebilir. Düşünce kuruluşlarının tipolojileri bağlamında ortaya atılan her düşünce, benzer özellik gösteren kuruluşların belirli bir sınıf içerisine alınması üzerinedir.

Öncelikle Weaver (1989), Amerikan düşünce kuruluşları üzerine araştırmalarında üç farklı tip ortaya koymuştur. Bu tipleri ise öğrencisiz üniversiteler (univeristy without students), anlaşmalı araştırma kuruluşları (the contract research organization) ve son olarak tarafgir kuruluşlar (advocacy tanks) olarak ifade etmektedir. Öğrencisiz üniversiteler, ağırlıklı olarak öğretimden ziyade akademik araştırma temeline otururlar. Bu kuruluşlar özel sektör kaynaklı gelirlerle faaliyet göstermektedirler. Sağladıkları fonlar dernekler, şirketler yahut kişiler tarafından bağışlanan mali kaynaklardan oluşmaktadır. Öğrencisiz üniversitelerin temel çıktıları kitap niteliğindeki kapsamlı çalışmalardan meydana gelmektedir (Weaver, 1989: 564). Fakat bu kuruluşların adlandırılmasından da anlaşılacağı gibi söz konusu çalışmaların hedef kitlesi öğrenicilerden ziyade politika yapıcılardır. ABD’deki en büyük düşünce kuruluşlarından The Brookings Institution ve Hoover Institution bu tür kuruluşlara örnek olarak gösterilebilir (Abelson, 2002: 19).

İkinci tip olan anlaşmalı araştırma kuruluşları ise hükümet ve devlet kurumları için akademik nitelikte kitap gibi çalışmalardan ziyade rapor tarzında yayınlar çıkarmayı hedefleyen bir düşünce kuruluşu türüdür. Anlaşmalı araştırma kuruluşlarının araştırma gündemi, ilişkili olduğu kurum tarafından belirlenmektedir. Bu kuruluşlardan birçoğunun belirli kurumlarla çok yakın bağlantıları bulunmaktadır. Örneğin önceki kısımlarda bahsi geçen ve ABD’nin en büyük düşünce kuruluşlarından biri olan RAND Corperation, Amerikan Savunma Bakanlığı’na bağlı bir anlaşmalı araştırma

53

kuruluşudur. Bu kuruluşlar, çıkardıkları yayınların niteliğine ek olarak gelirlerinin bağlı oldukları kuruluşlara dayanması bakımından da öğrencisiz üniversitelerden farklılaşmaktadırlar (Weaver, 1989: 566; Abelson, 2002: 19).

Weaver’ın üçlü tipolojisinde son tipi tarafgir kuruluşlar oluşturmaktadır. Tarafgir kuruluşlar belirli bir politikayı güçlü ideolojik ve partizan unsurları kullanarak ve yazarın deyimiyle “girişken bir tüccar” tarzıyla politika yapım sürecini etkilemeye çalışan düşünce kuruluşu tipidir. Bu tip düşünce kuruluşları bilgi, fikir ve tavsiye üretmekten ziyade mevcut olan fikirleri “yeniden üretip” pazarlamaya çalışmaktadırlar. Taraftgir kuruluşlar, bu uzmanlık eksiğini ise, politika yapıcılarla kurdukları yakın ağlarla kapatmaktadırlar. Temel çıktıları da anlaşmalı araştırma kuruluşlarına benzer olarak kısa raporlar şeklindedir. Bu tarz düşünce kuruluşları, çoğunlukla katı partizan ve ideolojik ya da belirli bir çıkar grubuna bağlı bir yapı arz etmektedir. ABD’de Heritage Foundation, Economic Policy Institute gibi düşünce kuruluşları bu tipin içerisine dahil edilebilir (Weaver, 1989: 567).

James McGann tarafından ortaya konulan tipolojiler bazı yönleriyle Weaver’in tipolojilerine benzerlik gösterse de bazı yönlerden ayrışmaktadır. İlk olarak, McGann düşünce kuruluşlarını iki ana kategoriye ayırmayı tercih etmiştir. Bu çerçevede, birinci kategori “bağımsız düşünce kuruluşlarını”, ikinci kategori ise “bağımsız olmayan ve çeşitli kurum ve kuruluşlar ile ilişki içerisinde olan düşünce kuruluşlarını” ifade etmektedir ve bu kategoriler kendi içlerinde bölümlere ayrılmaktadır. Bağımsız düşünce kuruluşları akademik olarak farklı alanlarla ilgilenen (academic diversified) ve akademik olarak belirli bir alanda uzmanlaşmış (academic specialized) kuruluşlar; anlaşmalı araştırma kuruluşları (contract research); tarafgir kuruluşlar (advocacy) ve politika girişimcisi kuruluşlar (policy enterprise) olarak kendi içerisinde bölümlere ayrılmaktadır. Buna karşın bağımsız olmayan düşünce kuruluşları ise parti bağımlı kuruluşlar (party-affiliated); devlet kaynaklı kuruluşlar (government sponsored), kar amacı güden özel kuruluşlar (private, for-profit) ve üniversite tabanlı kuruluşlar (university-based) olarak ayrılmaktadır (McGann, 2007: 13-19).

Akademik olarak farklı alanlarla ilgilen ve belirli alanlarda uzmanlaşmış kuruluşlar, genel itibariyle Weaver’ın öğrencisiz üniversitelerine benzemektedir. Farklı alanlarla ilgilenen kuruluşların temel özelliği ise ekonomi, dış politika ve çevre gibi konuların

54

yanında çok çeşitli alanlarda faaliyet gösteren kuruluşlar olmalarıdır. Belirli bir alanda uzmanlaşmış düşünce kuruluşları daha dar bir araştırma gündemine sahip ve sadece belirlenen konularda uzmanlaşma üzerine bina edilmiş düşünce kuruluşlarıdır. Anlaşmalı araştırma kuruluşları ve tarafgir kuruluşlar daha önce yer verilen Weaver’ın tipolojisindeki aynı isimle yer alan kuruluş türlerine çok benzer özellikler göstermektedir. Politika girişimcisi kuruluşlar ise politika yapım sürecine girişimci bir yaklaşım ile hareket eden tiptir. Bu tür düşünce kuruluşları, piyasa sistemindeki bir şirket gibi örgütlenmekte ve tavsiye verecekleri politika yapıcılara belirli tercih ve ihtiyaçları olan bir müşteri gözüyle bakmaktadırlar. Dolayısıyla çeşitli yönetim ve pazarlama teknikleri uygulamaktadırlar. Bu durum, tam da politika girişimcisi kuruluşların taraftar kuruluşlardan ayrıldıkları noktadır.

Bağımsız olmayan kuruluşlar grubunda ise ilk olarak parti bağımlı kuruluşlar karşımıza çıkmaktadır. Bu kuruluşlar resmi olarak bir siyasal partiye bağlı faaliyet göstermektedirler. Siyasal partilerin çoğunlukla uzman, araştırmacı ve analistlerden oluşan bir çalışma grubu vardır ve bu grubun temel amacı partilerin uygulayacakları programa ilişkin veya parti iktidara geldiğinde yapılacaklara ilişkin politika ve program alternatifleri bağlamında bilgi ve fikir üretmektir. Bu tür parti bağımlı kuruluşlar, Avrupa’da yaygın olarak bulunmaktadır. Devlet kaynaklı kuruluşlar ise devletin çeşitli kademelerine bağlı olarak kurulmuş, yasama ve yürütme organlarına istikrarlı bilgi, analiz ve tavsiye üreten düşünce kuruluşlarıdır. Kar amacı güden özel yapılı düşünce kuruşları ise politika yapım süreci içerisinde belirli bir ücret karşılığında analiz ve tavsiye üreten organizasyonlardır. Bu tip kuruluşları kar amacı gütmeyen kuruluşlardan ayıran temel husus, kar amacı gütmeyen kuruluşların bağımsız yönetime sahip olması ve kamusal olarak destek almalarıdır. Kar amacıyla hareket eden düşünce kuruluşlarının ana gelir kaynağı, ürettikleri her türlü fikirden mali kazanç sağlamalarıdır. Son olarak üniversite tabanlı düşünce kuruluşları, herhangi bir üniversite ile resmi bir bağ içerisinde olan ve genellikle merkez ya da enstitü şeklinde kurulan kuruluşlardır.

Düşünce kuruluşları üzerine birçok araştırması olan Diane Stone’un belirttiği gibi özellikle 1970’lerden sonra düşünce kuruluşlarının sayısındaki patlama düşünce kuruluşlarının yapısındaki dönüşümü de beraberinde getirmiştir. Stone, düşünce kuruluşlarını sınıflandırırken bu tarihsel kırılma noktasını temel almış ve 1970’lerden

55

önce ve sonra kurulan düşünce kuruluşlarının farklılıkları üzerine durmuştur. Stone, bu bağlamda 1970’ler öncesinde kurulan düşünce kuruluşlarını “eski nizam düşünce kuruluşları” (the old guard intitutes) ve bu tarihten sonra kurulan kuruluşları ise “yeni partizan düşünce kuruluşları” (new partizans) olarak adlandırmıştır. Eski nizam düşünce kuruluşları apolitik ve sonra kurulanlara nazaran daha akademik bir yapı arz ederken yeni partizan kuruluşlar belirli alanlarda uzmanlaşmış daha girişimci ve araştırmalarında politika odaklı faaliyet gösteren partizan yapılar olarak ifade edilmektedir (Stone, 1996: 18-24).

Düşünce kuruluşlarının sınıflandırılması ekseninde belirtilmesi gereken diğer bir husus ise her kuruluşun fonksiyonları itibariyle birden fazla tipin özelliklerini bünyesinde barındırabileceği olgusudur. McGann, bu durumu melez düşünce kuruluşları (the hybrids) (2007: 19) olarak açıklamıştır. Ancak yazar bunu yaparken aslında yine ayrı bir düşünce kuruluşu tipini ifade etmektedir. Hâlbuki ayrı bir tipten ziyade, çoğu düşünce kuruluşu içine girdiği bir kategorinin dışında diğer tiplerin özelliklerinden bazılarını sergileyebilir. Örneğin, genellikle kitap niteliğinde kapsamlı yayınlar temelinde faaliyet gösteren akademik bir düşünce kuruluşu, aynı zamanda belirli konular hakkında kısa raporlar yayınlayarak başka bir tipin fonksiyonunu da görebilir. Dolayısıyla tüm bu sınıflandırmaları düşünce kuruluşlarını sınırları keskin ve net bir biçimde birbirinden ayrıştıran bir yaklaşım olarak görmemek faydalı olacaktır.

Görüldüğü gibi alan ile ilgilenen çeşitli yazarların ortaya koyduğu tipolojiler, belirli oranlarda benzerlik ve farklılık göstermektedir. Weaver’ın ortaya koyduğu tipoloji basit ve anlaşılır olması bakımından önemlidir. Ancak McGann, daha ayrıntılı bir tipoloji ortaya koyarak her tipin daha kesin ve sınırları belli bir tablosunu ortaya çıkarma gayretindedir. Örneğin birçok üniversitenin bünyesinde faaliyet gösteren araştırma merkezleri ve enstitüleri Weaver’ın tipolojisinde herhangi bir tipin (örn. öğrencisiz üniversiteler) içerisine alınamazken, McGann’ın tipolojisinde bu kuruluşlar üniversite tabanlı düşünce kuruluşları tipine uygun düşmektedir. Stone ise parti tiplerini ortaya koyarken düşünce kuruluşlarının tarihsel süreç içerisinde yaşadıkları kırılma dönemlerinden hareketle bir yaklaşım geliştirmiştir. Bu yaklaşımın da düşünce kuruluşlarının yapı ve işleyişlerinde, kuruldukları zaman dilimi ve tarihsel şartların etkisinin vurgulanması açısından önemli olduğu söylenebilir.

56

2.1.3. Düşünce Kuruluşlarının Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Dönüşümü: Olumlu ve