DüĢünme Stili

Bireylerin bir iĢi yaparken, düĢünürken, bilgi ve becerisini uygularken, yete- neklerini kullanırken tercih ettikleri yol olarak tanımlanan stil, yetenek ve kiĢilik arasındaki bağlantı olarak ifade edilmiĢtir. Yetenek de bireyin yapabildiği beceri ya

da beceri bileĢimleri olarak tanımlanmıĢtır (Sternberg, 1997; Zhang, 2000; Zhang&Sternberg, 2000; Akt. Fer, 2005a: 5).

Riding ve Rayner (1998: 6; Akt. Merdin, 2010: 9), stili belirli bir süre boyunca sahip olunan ve sürdürülen bireysel özellik, etkinlik veya davranıĢlar bütünü; yetenek ile kiĢilik arasında bir bağlantı, bireyin yeteneklerini kullanmadaki tercihi, bilgi ve becerisini uygularken kullanmayı tercih ettiği yol olarak ifade etmiĢlerdir.

Stilin bir düĢünme Ģekli olduğunu, kiĢinin sahip olduğu yetenekleri kullanmak için tercih ettiği yol olduğunu söyleyen Sternberg (2009: 16), stil ile yeteneği ayırt etmenin önemine dikkat çekmiĢ, yeteneğin bir insanın bir Ģeyi ne kadar iyi yapabil- diğini gösterdiğini, stilin ise insanın bir Ģeyi nasıl yapmaktan hoĢlandığını ifade etti- ğini dile getirmiĢtir.

Sternberg ve Grigorenko (1993: 122-131), düĢünme stillerinin düĢünme yete- nekleri anlamına gelmediğini; yetenekler karĢılaĢtırıldığında birbirine göre iyi veya kötü gibi kıyaslamalara gidilebildiğini oysa stillerde birinin diğerinden iyi ya da kötü olmasının söz konusu olmadığını, bazı görevler için belirli düĢünme stillerinin uygun olduğunu, bunun stillerin birbiriyle kıyaslanması anlamına gelmediğini dile getirmiĢ- lerdir (Akt. Mert, 2003: 54).

Riding ve Rayner (1998: 109; Akt. Dinçer, 2009: 19), yeteneğin performans seviyesiyle, stilin ise performansın biçimiyle ilgili olduğunu; yeteneğin tek yönlü, stilin ise çift yönlü olduğunu; yeteneğin stilden daha az uygulanabilir bir konumda olduğunu belirtmiĢlerdir.

Zhang (2002: 179:197; Akt. Mert: 2003: 54), yeteneğin bireyin yapabileceği Ģeyi gösterdiğini, stilin ise bireyin yeteneklerinin nasıl kullanılacağına yönelik tercih- lerinin bir ifadesi olduğunu vurgulamıĢtır.

Stilin bir insanın belirli bir görevi tamamlama yolculuğunda izlemeyi tercih et- tiği yol olduğunu söyleyen Schmeck (1988: 317), eğitimde bir öğrencinin stilinin bilinmesi halinde o öğrencinin algısının, sonradan gelecek olan davranıĢlarının, yan- lıĢ anlamalarının tahmin edileceğini, güçlü yönlerinden yararlanılarak, zayıf yönle- rinden kaçınabileceğini ifade etmiĢtir (Akt. Kaya, 2009: 36).

Stil kavramının yakın geçmiĢten bu yana özellikle eğitim psikologları tarafın- dan önemli ölçüde ilgi gördüğünü ve birbirinden farklı anlamda birçok kavram üre- tildiğini ifade eden BuluĢ (2005: 3) bunların içinde en sık kullanılanların biliĢsel stil- ler, öğrenme stilleri ve düĢünme stilleri olduğunu ifade etmiĢtir. Ayrıca stille iliĢkili kavramların farklı olmasına rağmen becerilerinden farklı olma ortak özelliğine sahip olduklarını vurgulamıĢtır.

Literatürde genel olarak biliĢsel stiller, öğrenme stilleri ve düĢünme stilleri ol- mak üzere üç çeĢit stilden söz edildiğini ifade eden Duru (2002: 182) ise biliĢsel bilgi iĢleme yollarını karakterize etmede biliĢsel stillerin kullanıldığını, bireyin bir konuyu nasıl öğrenmeyi tercih ettiğini karakterize etmede öğrenme stillerinin kullanıldığını, bir konu üzerinde bireyin nasıl düĢünmeyi tercih ettiğini karakterize etmede ise dü- Ģünme stillerinin kullanıldığını ifade etmiĢtir.

DüĢünme stillerini bireylerin karĢılaĢtıkları çeĢitli problemlere, olaylara, olgu- lara ve değiĢkenlere karĢı zihinsel süreçler sonucu sergilediği yaklaĢımlar ve eğilim- ler Ģeklinde tanımlayan Sünbül (2004: 2), düĢünme stillerinin bireyin bilgiyi nasıl aldığı ve iĢlediğiyle yakından ilgili olduğunu, bireylerde her bir stilin farklı miktar- larda görülebileceğini, ancak sadece bir stile bağlı olmadıklarını ifade etmiĢ, düĢün- me stillerinin farklı görev ve durumlara uyum sağlamak amacıyla değiĢiklik göstere- bileceğini belirtmiĢtir.

Parlette ve Rae (1993) düĢünme stilini, bireyin dünya ile iliĢkisinde, dünyayı algılamasında, amaçlarına ulaĢmasında veya problem çözme sürecinde bilinçli ya da bilinçsiz olarak geliĢtirdiği bilgi iĢleme yöntemi olarak tanımlamıĢtır (Akt: ÇatalbaĢ, 2006: 9).

Sternberg’in kuramına dayalı olan düĢünme stilleri bireylerin zihin ve bilgileri- ni kullanmak için seçtikleri ve düĢünmeyi tercih ettikleri yol olarak tanımlanmıĢ, düĢünme stilinin zekâ veya yetenek olarak açıklanamayacağı, zekâ veya yeteneğin kullanılma biçimi olduğu ifade edilmiĢtir (Akt: Fer, 2005a: 6).

Cano Hewitt (2000: 413-431) ise düĢünme stillerinin kiĢinin tercihlerini ve ya- parken zevk aldığı iĢleri gösterdiğini, bunun yanında zekâyı değil ancak zekâdan

faydalanma gücünü yani onu maksimize etmeyi de gösterdiğini ifade etmiĢtir (Akt. Mert, 2003: 54).

BalgalmıĢ (2007: 8) bireylerin hangi düĢünme stilini daha yoğun kullandığını bilmesi, etkili olmayan düĢünme stillerini zamanla daha etkili olanlarla değiĢtirmesi, düĢünme stillerini duruma göre esnek olarak kullanabilmesi sonucunda bireylerin üretkenliklerinin, verimlerinin ve uyumlarının arttırılabileceğini, bunun da daha etkili ve kaliteli bir yönetim anlayıĢının geliĢtirilebilmesi için gerekli ortam oluĢturulma- sında önemli olduğunu ifade etmiĢtir.

Sünbül (2004: 2), öğrencilerin ve kiĢilerin düĢünme stilleri açısından genelde farklılık gösterdiğini, birbirinden farklı Ģekillerde düĢündüklerini, düĢünürken farklı yollardan gittiklerini, ancak düĢünme stilleri ile ilgili sınıflamaların “ya o ya da öbü- rü” mantığıyla değil bu özellikler açısından yüksek veya düĢük ele alınmasının yay- gın olduğunu; yani bireylerin bir probleme yönelik olarak birçok düĢünme biçimine sahip olduğunu fakat özel durumlara göre bunlardan bazılarını ağırlıklı olarak kul- landığını, dolayısıyla da düĢünme ile ilgili sınıflamalarda ele alınan düĢünme boyu- tunda kiĢilerin yüksek veya düĢük düzeyler elde edebileceğini vurgulamıĢtır.

Cano ve Hewitt (2000: 413-431), düĢünme stilleri üzerine ilk çalıĢmayı Torrance’ın 1977’de sağ ve sol beyin ayrımı yaparak ortaya koyduğunu, sol beynin analitik, sağ beynin ise sentezci olarak nitelendirildiğini; Zalewski’nin ise 1992’de sağ ve sol beyin ayrımının bu kadar net olamayacağını, karıĢık olduğunu ortaya koy- duğunu söylemiĢtir. (Akt. Mert, 2003: 54).

Duru (2002: 180)’nun Armstrong (2000)’dan aktardığına göre düĢünme stille- riyle beyin hemisferinin bir fonksiyonu olarak ilk ilgilenen Torrance vd.(1977) olup, bu bilim adamlarına göre sol beyin hemisferi analitik olarak bilgi iĢleme süreciyle iliĢkiliyken sağ beyin hemisferi sentezci ve doğrudan bilgi iĢleme stiliyle iliĢkilidir.

DüĢünme stilleriyle ilgili pek çok stilin önerildiğini Holland (1973), Renzulli ve Smith (1978) örnekleriyle ifade eden Sünbül (2004: 2), bunların hepsinin de in- sanların nasıl düĢündüğünü tarif etmek için yapılan giriĢimler olduğunu Sternberg (1994)’den aktarmıĢtır. Bu düĢünme stillerinden birinin de Hudson’a ait olduğunu ifade eden Sünbül (2004: 2), Hudson’un kiĢilerin yakınsak (converger) ve ıraksak

(diverger) düĢünme özellikleri açısından değerlendirilebileceği görüĢünde olduğunu, bireyler karĢı karĢıya kaldıklarında konuları zihinsel olarak iĢleme açısından da bir takım farklılıklar taĢıdığını dile getirmiĢtir.

Pask’ın sınıflamasına göre ise bireyler holistik (bütüncül) ve serial (sıralamacı) olmak üzere iki farklı düĢünme eğilimine sahip olup, birinci grup bireyler olayı, ko- nuyu bütün olarak görmekte ve düĢünceler arasında bağlantı kurmakta; sıralamacı düĢünme yaklaĢımına sahip olanlar ise bilgilere birim olarak odaklanmakta, dikkatli ve ardıĢık adımları izleyen iĢlemlerle ilgilenmekten hoĢlanmaktadırlar (Akt. Sünbül, 2004: 2)

Zhang (2001: 547:562), 1950’lerin sonu ve 1970’lerin baĢında düĢünme stilleri üzerine birçok teori ve model geliĢtirildiğini; Riding ve Cheema’nın 1991’de 30 stil belirlediğini, bu stillerin içinde birbirine benzer, farklı ve ters olanların dikkat çekti- ğini; son 10 yıldan bu yana bu konudaki çalıĢmaları kavramsal bütünleme ve deney- sel araĢtırma Ģeklinde ikiye ayırmanın mümkün olduğunu, Sternberg’in üçlü ayrımı olan biliĢ, kiĢilik ve faaliyet merkezli ayrımın ise kavramsal bütünlemede en son ve kapsamlı olarak ortaya konan çalıĢma olduğunu söylemiĢtir (Akt. Mert, 2003: 54).

DüĢünme stilleri üzerine yapılmıĢ kapsama yönelik çalıĢmalardan üç tanesinin dikkat çekici olduğunu söyleyen Zhang (2000: 271-284; Akt. Mert, 2003: 55) bunları Ģöyle sıralamıĢtır:

1. 1983’te Curry’nin ortaya koyduğu üç katmanlı soğan modeli stil ölçütü,

2. 1991’deki Riding ve Cheemanın iki boyutlu stil modeli ve öğrenme stra-

tejileri ailesi,

3. Sternberg’in üçlü zihni kiĢisel yönetim teorisi.

Ayrıca Miller’in (1987) biliĢsel iĢleme ve stiller modeli de dikkat çekici çalıĢ- malar arasında sayılmaktadır (Zhang, 2000a, 2003; Akt. BuluĢ, 2005: 3).

Zhang (2000: 272; Akt. Merdin, 2010: 10); Curry (1983)’nin tüm stillerin so- ğan modelindeki gibi 3 sınıfta toplanabileceğini düĢündüğünü, en dıĢtaki boyutun bireyin içinde öğrendiği çevresel tercihleri nitelediğini, ortadaki katmanın bireyin bilgiyi iĢleme sürecini değerlendiren stil ölçümlerini içerdiğini, en içteki katmanın

ise bireyin bir bilgiyi kavrayıp özümsemesi yaklaĢımını içeren biliĢsel kiĢiliksel ya- pısını değerlendiren stil ölçümlerini içerdiğini ifade etmiĢtir.

Zhang (2000: 272; Akt. Merdin, 2010: 10), Riding ve Cheema (1991)’nın iki boyutlu stil çalıĢmalarının birincisinin bireyin bütünü veya parçaları kavradığı ile ilgilenen bütüncül analitik stiller olduğunu, ikincisinin ise bireyin sözlerle mi yoksa resimlerle mi düĢündüğü noktasında sözsel ve betimsel stiller olduğunu belirtmiĢtir.

Grigorenko ve Sterrnberg (1997: 705; Akt. Yıldız, 2010: 20) düĢünme ve öğ- renme stillerini tanımlamak için üç genel yaklaĢımın kullanıldığını, birinci yaklaĢı- mın biliĢsel merkezli olduğunu ve biliĢsel stillerle tanımlandığını, ikinci yaklaĢımın kiĢilik merkezli olduğunu ve kiĢilik özellikleriyle birlikte tanımlandığını, üçüncü yaklaĢımın ise etkinlik merkezli olduğunu ifade etmiĢlerdir.

Kavramsal olarak birbirinden farklı olan bu üç grubun ortak yanları bireylerin yeteneklerini kullanmada ve bilgiyi iĢlemede tercih ettikleri yollara odaklanmalarıdır. BiliĢsel stillerle bireyin belirli bir bilgiyi nasıl biliĢe geçirdiği ile ilgili olan biliĢsel merkezli yaklaĢımlar bireyin algısal ve zihinsel yeteneklerini içerir ve Witkin’in alan bağımlı ve alan bağımsız modeli gibi bilgi iĢleme üstüne odaklanmaktadır. KiĢilik merkezli yaklaĢımlar, Myers-Briggs modeli gibi bireysel kiĢilik özelliklerini temel alır. Etkinlik merkezli olarak veya öğrenme merkezli olarak ifade edilen yaklaĢımlar ise Kolb modeli gibi bireylerin konuları nasıl öğrenmeyi tercih ettiğine odaklanmak- tadır (Bernardo, Zhang & Callueng, 2002; Cano Garcia &Hughes, 2000; Grigorenko & Sternberg, 1997; Sternberg & Grigorenko, 1997; Zhang, 2000, 2001a; Akt. Fer, 2005a: 5).

Yıldız (2010: 21), Sternberg’in (1988) Zihinsel Özyönetim Kuramı’na dayalı olarak Sternberg ve Wagner tarafından geliĢtirilen, bireyin konu hakkında nasıl dü- Ģünmeyi tercih ettiği ile ilgili olan düĢünme stillerinin yukarıda sayılan üç grubu da içeren oldukça kapsamlı ve çok boyutlu bir model olduğunu belirtmiĢtir.

Bilimsel olarak ise düĢünme stillerini temellendirmeyi baĢaran Stenberg (1993, 1994, 1997)’dir (Duru, 2002: 181). Alanyazın içinde doğrudan sınıf içi durumlara, öğrenme-öğretme ve değerlendirme süreçlerine iliĢkin en kapsamlı kavramsallaĢtır- manın Sternberg’in (1997) Zihinsel Özyönetim Kuramı ile yapıldığını ifade eden

BuluĢ (2005: 4), bu kuramın bir düĢünme stilleri kuramı olduğunu, kuram temelinde- ki araĢtırmaların özellikle Amerika BirleĢik Devletleri’nde Robert Sternberg ve arka- daĢları ile Hong Kong’da Li Fang Zhang tarafından yapıldığını belirtmiĢtir.

Moutsios (2005: 7; Akt. Kaya, 2009: 52), Duffin ve Simpson (2002)’un Sternberg’in Zihinsel Özyönetim Kuramı’nın tutarlı ve mantıklı, açık ve net bir Ģe- kilde yapılandırılmıĢ olduğunu vurguladığını ifade etmiĢtir.

Yukarıda ifade edilen nedenlerle bu çalıĢmanın kuramsal alt yapısını Sternberg’in Zihinsel Özyönetim Kuramı oluĢturmaktadır.