Dönüştürüm (Verwandeln)

Dönüştürüm tekniği formal bir çeviri işlemidir. Genellikle dil bilgisel bir yaklaşım olup kaynak dildeki bir çatıyı hedef dile farklı bir çatı ile aktarmaktır. Örneğin hedef dilde pasif yapıda olan bir cümleyi ve söz kalıbını hedef dile aktif yapı olarak çevirme işlemidir. Bunun tam tersi de söz konusudur. Örneğin;

Dt. Die Zeitung wurde gestern Abend von Umut gelesen.

Yukarıdaki cümlenin tam karşılığı Gazete dün akşam Umut tarafından okundu olup pasif yapıda oluşturulmuştur. Bu cümle hedef metne Umut dün akşam gazeteyi okudu şeklinde çatısı değiştirilip aktif olarak çevrilirse dönüştürüm tekniğine bir örnek oluşturur.

5.5.6. Eşdeğerlik (Gleichwertigkeit)

Eşdeğerlik tekniği kaynak dildeki bir durumu hedef dile farklı bir üslup ve yapıyla aktarma (Yalçın, 2015: 99) işlemidir. Bu teknik sıklıkla deyim ve atasözlerinin çevirisinde kullanılmaktadır. Deyim ve atasözlerini sözcüğü sözcüğüne çevirmek hedef dilde anlaşılmazlığa sebep olabilmektedir. Bu yüzden kaynak dildeki deyim veya atasözünün hedef dildeki eşdeğeri aranır ve kullanılır.

Zengin (2016: 114) eşdeğerlilik kavramını bir dildeki bir ifadenin yabancı bir dildeki karşılığıdır, diğer bir değişle bir şeyin aynısı değil, onun eşdeğeri olarak ifade etmektedir. Eşdeğerlilik tekniğine örnek olarak Zengin Almancadaki Wie geht es Ihnen? cümlesini göstermektedir. Bu cümleyi Türkçeye birebir çevirdiğimizde O size nasıl gidiyor? şeklinde bir cümle ortaya çıkar. Ama cümlenin asıl eşdeğeri Nasılsınız? ifadesidir (age.114). Dolayısıyla bir cümlenin eşdeğeri sözcüklerin birebir çevirisi değildir.

Eşdeğerlilik stratejisine yönelik örnekler çoğaltılabilir. Örneğin; • Mit einer Klappe zwei Fliegen schlagen!

Almancada sıkça kullanılan bu deyim ele aldığımız sekiz adet çeviri stratejisinden sadece eşdeğerlilik çeviri stratejisine uygundur. Diğer çeviri stratejilerine göre çevrildiğinde çok farklı anlamlar ya da anlamsızlıklar ortaya çıkacaktır: Bir sinek öldürücüyle iki sinek öldürmek gibi. Bu tür çevirinin Türkçede anlamsal karşılığı yoktur. Aynı Almanca deyimi eşdeğerlilik stratejisine göre çevirirsek bir taşla iki kuş vurmak Türkçe deyimini elde ederiz.

• Dieser Raum wird kamera-überwacht!

Bu örneğin Türkçe eşdeğeri Bu iş yeri 24 saat kamera ile gözetlenmektedir şeklindedir. Almanca cümlede olmamasına rağmen Türkçe çevirisinde iş yeri ve 24 saat sözcüklerinin oturtulması eşdeğer arayışının bir sonucudur.

• Wir warten draußen.

Yukarıdaki örneği Türkçeye Dışarda bekliyoruz! şeklinde çevirirsek anlam karmaşası ortaya çıkar. Oysaki bunun Türkçe eşdeğeri Köpek giremez! ifadesidir.

• In diesem Raum ist nur die Unterstellung von Kraftfahrzeugen mit Benzin-oder Dieselkraftstoffantrieb zugelassen.

Bu uzun cümlenin Türkçe eşdeğeri LPG’li araçlar giremez! şeklindedir. Almancasında ise benzin ve dizel motorlar dışında kalan araçların binaya alınamayacağı açıklanmaktadır.

5.5.7. Açımlama (Erklärung)

Açımlama yoluyla çeviri çevirmenin kaynak metinde geçen ve hedef dilde karşılığı olmayan bir sözcüğü dipnot veya ara sözcük (Dt. Apposition) ile açıklanmasıdır. Buna bazı kaynaklarda ekleme yoluyla çeviri veya açıklama (Aksoy, 2002: 92) adı da verilmektedir.

5.5.8. Uyarlama (Adaptation)

Kaynak kültürde var olan bir durumun hedef kültürde bulunmaması durumunda kullanılan bir yöntemdir. Bu tür çeviri tekniğine bazı kaynaklarda yerelleştirme, yerlileştirme veya yeniden yazma (Yazıcı, 2007: 36) adı da verilmektedir. Bu çeviri tekniğinde kaynak metindeki herhangi bir kültürel özellik hedef kültürdeki bir benzeriyle karşılanır (Aksoy, 2002: 91). Bu yöntemin uygulanması durumunda kaynak metin özgünlüğünü yitirir, yazarın biçemi değiştirilerek verilir, bu da çeviride sakınılan bir durumdur.

Amerikan filmlerinde Amerikalı askerlerin cephede düşman üzerine saldırırken Allah Allah (Aslan ve Aksöz, 2002: 337) şeklinde bağırmaları uyarlamaya bir örnektir. Aynı şekilde He-Man adlı çizgi filmde He-Man’ın kılıcını kınından çıkarırken Le havle vela kuvvet (age, 337) şeklinde bağırması da uyarlamaya bir örnektir. Bu örnekler kültür farklılığından kaynaklanan çeviri sorunlarını örneklemektedir. Amerikan yapımı olup da Türkçeye çevrilen bu filmlerde verilen örneklerin Amerikan kültüründeki karşılıkları verildiğinde hedef kitle tarafından anlaşılmama ihtimali yüksektir. Fakat bu tarz bir çeviri de kültürel çatışmaya sebep verdiği için komik bir durum yaratmaktadır.

Uyarlama tekniğine yönelik diğer örneklere bakacak olursak; En. Romeo and Julliette → Tr. Leyla ile Mecnun / Ferhat ile Şirin İt. Pizza → Tr. lahmacun / pide

Dt. kirchliche Trauung → Tr. İmam nikahı Dt. Beichstuhl → Tr. Mimber

Yukarıdaki dört örnek de öz kültürel değerler taşımaktadır. Türkçeye uyarlanarak çevrildiklerinde kaynak kültürde olmayan kültürel öğelerin monte edilmesi gerekecektir. Dolayısıyla eksik, kaynak kültürü karşılamayan hatta bazı noktalarda komik çeviriler ortaya çıkmaktadır.

6. ÇALIŞMANIN AMACI

Emine Sevgi Özdamar’ın edebi eserlerindeki dil kullanımını ele alan çeşitli akademik çalışmalar yürütülmüştür (Bölüm 4, S.24). Yaptığımız araştırma sonucunda bu çalışmaların genel anlamda yazarın biçem yaklaşımını, eserlerdeki kültürlerarası izleri, öz kültürel öğelerin diller arası aktarımını, yazarın Almanya macerasını ele aldıkları tespit edilmiştir. Özdamar’ın eserlerinde kullandığı deyim ve atasözlerinin kültürlerarasılık ve çeviri sorunsalı açısından kısmen ele alındığı da gözlemlenmiştir. Fakat bu araştırmalar ağırlıklı olarak Das Leben ist ein Karawansarei adlı eseri üzerine yoğunlaşmışlardır. Bahsettiğimiz çalışmalardan farklı olarak, çalışmamızda yazarın Mutterzunge adlı eseri örneklem eser olarak ele alınacaktır. Bu bilgilerden hareketle, çalışmamızın temel amacı Emine Sevgi Özdamar’ın Mutterzunge adlı eserindeki kalıp ifade, deyim, atasözü gibi dilsel kullanımların karşı dile hangi çeviri teknikleri bağlamında aktarıldığını irdelemek ve kullanılan çeviri tekniğinin ilgili çeviri açısından uygunluğunu tartışmaktır. Bundan dolayı, çalışmamızda öncelikli olarak Mutterzunge adlı eserde kullanılan bütün kalıp ifadeler tespit edilecek, Türkçe karşılıklarıyla birlikte listelenecek ve her bir kullanımın hangi çeviri tekniğine göre karşı dile aktarıldığı tespit edilecektir. Böylece Emine Sevgi Özdamar’ın eserinde kullandığı kalıp ifadelerin çevirmenler tarafından en çok hangi çeviri tekniğine göre karşı dile aktarıldığı, tercih edilen çeviri tekniğinin uygunluğu ve alternatif çeviri tekniği önerileri çalışmamızda ele alınacaktır.

Özdamar’ın kalıp ifade kullanımını ele alan çalışmalar kültürlerarasılık üzerine yoğunlaşan içerik analizine dayandırılmıştır. Bu çalışmada ise çeviri teknikleri ve tercihleri üzerine odaklanılmış olup, Mutterzunge adlı eser bağlamında çeviri tekniği odaklı kalıp ifade analizini ele alan çalışmaya rastlanmamıştır.

7. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ

Nitel araştırma yönteminin kullanıldığı çalışmamızda veriler betimsel analiz tekniğiyle ele alınmıştır. Betimsel analizde hipotez, gözlem ve yorumlama aşamaları bulunmaktadır (Arslanoğlu, 2016: 72). Bu aşamalar ışığında çalışmamızın öncelikli olarak çerçevesi oluşturulmuş, oluşturulan çerçeveye göre veriler işlenmiş, elde edilen bulgular tanımlanmış ve yorumlanmıştır (Yıldırım & Şimşek, 2013: 256). Araştırma konumuzu betimsel analiz tekniği bağlamında düşünecek olursak; konumuzun çerçevesi belirlenmiş, bu çerçeveye Özdamar’ın Mutterzunge adlı eserindeki kalıp ifade, deyim ve atasözleri dahil edilmiş olup bunlar çalışmamızın verilerini oluşturmuştur. Bu üç dilsel kullanım dışında kalan tüm ifade ve yaklaşımlar çalışmamızın dışında tutulmuştur. İkinci aşamada, Mutterzunge adlı Almanca eserdeki kalıp ifade, deyim ve atasözleri ile bunların aynı eserin Türkçe çevirisindeki karşılıkları tarama yöntemine göre tespit edilmiş ve tablolaştırılmıştır. Elde edilen veriler, uygulanan çeviri teknikleri bağlamında teker teker analiz edilmiş ve analiz sonuçları son aşamada yorumlanmıştır.

Çalışmamızın evrenini Emine Sevgi Özdamar’ın edebi eserleri, örneklemini ise Mutterzunge adlı eseri oluşturmuştur. Örneklem üzerinde yapılacak araştırma ve analizler sonucunda Özdamar’ın kalıp ifade, deyim ve atasözü kullanımı ile bu kullanımların hangi çeviri tekniğine göre hedef dile aktarıldığı konusunda genel yargılara ulaşılabilecektir.

8. EMİNE SEVGİ ÖZDAMAR’IN MUTTERZUNGE ADLI ESERİNDEKİ KALIP