Cumhuriyet Sonrası Dönemde Maliye Teşkilatı ve Vergi Denetimi

Türkiye Cumhuriyeti, birçok açıdan olduğu gibi mali yapısını da toplumsal, ekonomik ve siyasal gelişmelere paralel olarak zamanla değiştirmiştir. Türkiye Cumhuriyeti kurulur kurulmaz yeni bir vergi sistemi ve maliye teşkilatı oluşturulmamış değişiklikler gerçekleşinceye kadar Osmanlıda var olan sistem devam ettirilmiştir (Gürdal, 2016: 4). Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun ilk dönemlerinde Osmanlıdan kalan toprak ve tarım sistemine dayalı vergi sistemine bağımlı kalınmış vergi sistemi sonraki yıllarda birtakım değişikliklere uğramış ancak asıl köklü değişiklikler 1950 ve sonrasında meydana gelmiştir (Gürdal, 2016: 6). Bu bağlamda vergi idaresinin yapılanmasına yönelik çalışmalar da II. Dünya Savaşı sonrası ivme kazanmıştır (Arslan, 2011: 1). Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra TBMM’nin ilk çıkardığı kanun 24.4.1920 tarihli 1 sayılı Ağnam Resmi Kanunu olmuş 1926 yılına kadar Osmanlının son dönemlerinde uygulanan bir tür gelir vergisi olan Temettü vergisi alınmaya devam etmiş bu vergi tahrir ve karineye dayandığından o dönemlerde vergi denetimine ihtiyaç duyulmamıştır (Sarılı, 2003a: 104).

Temettü vergisi kaldırılarak yerine 1926 tarihli Kazanç Vergisi Kanunu uygulanmaya başlanmış ve vergi beyannamelerinin incelenmesinde görevli “Tahakkuk Teftiş Memurluğu” adıyla, Maliye Müfettişleri dışında ilk defa inceleme elemanı olarak, denetim kadroları ihdas edilmiştir (Tuncer, 2001: 1). Ancak çeşitli nedenlerle başarılı olamayan tahakkuk teftiş memurluğu müessesesi kaldırılmıştır. 1934’e kadar denetim işlerinde serbest muhasebecilerden yararlanılmıştır (Merter, 2004: 69).

Maliye Bakanlığı 1923 yılında kurulmuş ancak teşkilat ve görevlerine ilişkin kanun olan “Maliye Vekaleti Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun” 29.05.1936 tarihinde kabul edilmiştir. Gelir idaresi yapılanmasında ilk köklü düzenleme olan bu kanunla; Maliye Bakanlığı merkez ve taşra teşkilatlarının görevleri tespit edilmiş ve ayrıca Maliye Tetkik Kurulu, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Genel Müdürlük Kontrolörleri ve Defterdarlık Kontrol Memurları (Denetmenler), Zat İşleri Müdürlüğü birimleri kurulmuş (Maliye Bakanlığı, 2016: 5) ayrıca 18.05.1929 tarih ve 1452 sayılı Devlet Memurları Maaşatının Tevhit ve Teadülüne Dair Kanun ile oluşturulan Maliye Bakanlığı merkez teşkilatı içinde yer alan müfettiş, pul tahakkuk müfettişi ve tahsilat müfettişi gibi unvanlar kaldırılmış bu unvanlar yerine “Varidat Kontrolörlüğü” kadrosu ihdas edilmiştir (Binbirkaya, 2006: 8–9).

1936 yılında kurulan “Varidat Umum Müdürlüğü” (Gelir İdaresi) 1942 yılında kaldırılarak “Vasıtalı ve Vasıtasız Vergiler Umum Müdürlükleri” olarak ikili bir yapı oluşturulmuştur (Konukcu Önal, 2011: 183). 10.08.1942 tarih ve 4286 sayılı kanunla 2996 sayılı kanunda değişiklik yapılarak “Varidat Kontrolörlüğü” kadrosuna ilave olarak “Tahsilat Kontrolörlüğü” kadroları oluşturulmuştur (Sarılı, 2003b: 202).

Beyana dayalı vergi sistemine geçiş sürecinde başlatılan vergide reform girişiminin başarılı bir şekilde gerçekleşmesi ve ülke çapında vergi denetiminin etkin bir şekilde ele alınması ve organize edilmesi için 28.03.1945 tarih ve 4709 sayılı kanunla Maliye Bakanı’na bağlı Hesap Uzmanları Kurulu (HUK) kurulmuştur (Binbirkaya, 2006: 9). Arslan (2011: 2)’a göre Hesap Uzmanları Kurulu’nun kurulmasında etkili olan Alman akademisyen Prof. Fritz Neumark ve arkadaşları II. Dünya Savaşında Nazi Almanyasının zulmünden kaçan Hegelci felsefenin etkisinde organik bürokratik devlet anlayışını benimseyen (totaliter devlet anlayaşında olan) kimseler olup bilimsellik veya etkinlikten ziyade kendi devlet yönetimlerinin bir yansımasını ülkemize aktararak HUK’un kurulmasında öncü olmuşlardır.

1946’da Maliye Vekaleti, Maliye Bakanlığı şeklinde değiştirilmiştir. Aynı yıl Vasıtasız Vergiler ve Vasıtalı Vergiler Genel Müdürlükleri kaldırılmış ve Gelirler Genel Müdürlüğü kurulmuştur (Maliye Bakanlığı, 2016: 6). 1936’da kurulan Zat İşleri Müdürlüğü 1946 yılında Özlük İşleri Müdürlüğü’ne dönüştürülmüş (Maliye Bakanlığı,

2016: 6) ve 29.05.1946 tarih ve 4910 sayılı kanunla “Gelirler Kontrolörü” kadroları ihdas edilmiştir (Binbirkaya, 2006: 9).

24.03.1950 tarih ve 5655 sayılı kanunla Tahsilat Genel Müdürlüğü, Gelirler Genel Müdürlüğü’nün merkez ve taşra teşkilatı ile birleştirilmiş ayrıca il merkezleri ile büyük illerde Vergi Dairesi Müdürlükleri kurulmuş (Maliye Bakanlığı, 2016: 6) ayrıca varidat ve tahsilat kontrolörleri gelirler kontrolörü kadrolarına aktarılmıştır.

Özlük İşleri Müdürlüğü, 1978’de Personel ve İdari İşler Genel Müdürlüğü’ne, 1983’te Personel Genel Müdürlüğü’ne dönüştürülmüş, 1984 yılında Basın ve Halka İlişkiler Müşavirliği ve Tasfiye İşleri ve Döner Sermaye İşletmeleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur (Maliye Bakanlığı, 2016: 7).

Vergi idaresinde ilk köklü değişiklik 14.02.1983 tarihinde yürürlüğe giren 178 sayılı KHK ile yapılmış, bugünkü anlamda Maliye Bakanlığı kurulmuş, görev ve yetkileri, teşkilat yapısı düzenlenmiştir (Tezcan, 2003: 134).

1993’te Gümrük Teşkilatı Maliye Bakanlığı’ndan ayrılmış, 19.06.1994 tarih 543 sayılı KHK ile gelir idaresinin taşra teşkilatında Gelirler Bölge Müdürlükleri ve Vergi Dairesi Başkanlıkları kurulmuş, 24.06.1994 tarihinde Gelirler Genel Müdürlüğü’nün görevleri yeniden belirlenmiş olup ilk defa görev tanımında vergi denetimi ifadesi yer almıştır (Aydın 2006d:8). 1996 yılında Mali Suçları Araştırma Kurulu, 2002’de Kamu İhale Kurumu kurulmuştur (Maliye Bakanlığı, 2016: 7).

2004 yılında Maliye Bakanlığı’na bağlı İç Denetim Koordinasyon Kurulu, 2005 yılında Gelirler Genel Müdürlüğü kaldırılarak yerine Maliye Bakanlığı’na bağlı olarak 5345 sayılı Sayılı Gelir İdaresi Başkanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ile Gelir İdaresi Başkanlığı kurulmuştur (Maliye Bakanlığı, 2016: 8). 5345 sayılı Kanun ile bu tarihe kadar sadece Maliye Bakanlığı tarafından yerine getirilen vergi denetimi bu kanunun yürürlüğe girmesiyle Maliye Bakanlığı’na bağlı Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından da yerine getirilmeye başlanmıştır (Binbirkaya, 2006: 25).

2006 yılında Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı ve Gelir Politikaları Genel Müdürlüğü kurulmuş (Maliye Bakanlığı, 2016: 8), 2007 yılında Maliye Bakanlığı’nda iç denetim birimi kurularak iç denetçi atamaları yapılmıştır (Maliye Bakanlığı, 2016: 8).

1 Ağustos 2010 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmış 6009 sayılı Kanunla, Maliye Bakanlığı içerisinde Vergi İnceleme ve Denetim Koordinasyon Kurulu oluşturulmuştur. 10.07.2011 tarih 646 sayılı KHK ile Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı kurulmuş ve böylece Maliye Bakanlığı’nın üç merkezi inceleme birimi (Maliye Teftiş Kurulu, Hesap Uzmanları Kurulu, Gelirler Kontrolörleri Daire Başkanlığı) ile taşrada Vergi Dairesi Başkanlıkları bünyesinde inceleme yapan Vergi Denetmenleri, Maliye Bakanlığı bünyesinde Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı altında “Vergi Müfettişi” unvanı ile tek çatıda toplanmıştır.