2.2. Ġlk Mektepler
2.2.1. Cumhuriyet Döneminde Ġlk Mekteplerde Müfredat Durumu
AĢağıda umumi müfredata dair malumat verilmiĢtir. 1923-1950 yılları arası Türkiye‟de hazırlanan müfredat ve programlar Diyarbakır‟da da aynen uygulanmıĢtır. Bu kanıya varmamızın temel nedeni ise o dönemde açık ilkokulların günümüze ulaĢan arĢivlerinde bulunan kütüklerine ulaĢılarak tarafımızca incelenip teyit edilmiĢ, küçük çaplı farklılıklar tespit edilerek düzeltmeler yapılmıĢtır.
72 Korkusuz, a. g. m., s. 141, 142.
73Komisyon, 1967 Diyarbakır İl Yıllığı, ĠĢ Matbaacılık ve Ticaret, Ankara, 1967, s. 244. 74 Komisyon, 2000’e 5 Kala Diyarbakır, (Diyarbakır Valiliği Yayını), Diyarbakır, 1995, s. 182.
Ġlk mekteplerle ile ilgili program geliĢtirme çabaları Cumhuriyet‟ten hemen önce baĢlamıĢtır. TBMM‟nin kurulmasından hemen sonra ilkokullara bir çeki düzen verme hareketi baĢlamıĢtır. Milli Eğitim iĢlerini bir programa bağlamak için „Türkiye Öğretmenler Kurultayı‟ 16-21 Temmuz 1921 tarihleri arasında Ankara‟da toplanmıĢtır. M. K. Atatürk buradaki toplantıda: "... güçlerimizin kaynaklarını, ulusal sınırlarımız
içindeki yurt parçalarına yayılmış olan düşmanlara karşı kullanmak zorunda olduğumuz için, eğitim işlerimize ayırabildiklerimiz, gelecekteki ulusal eğitimimizin dayanacağı temeli atmaya yetmez. Gene de, geniş ve yeterli koşullara ve araçlara kavuşuncaya değin geçecek savaş günlerinde de tam bir dikkat ve özenle işlenip çizilmiş bir ulusal eğitim programı yapmak ve eldeki eğitim örgütlerimizi bugünden, verimli bir çalışmaya yöneltecek ilkeleri hazırlamak için çalışmalıyız” ifadelerini kullanmıĢtır.75
Program üzerinde düĢünülen reform düĢüncelerinin izleri kurtuluĢ savaĢı yıllarına denk düĢmektedir.
Atatürk‟ün, 1 Mart 1922 tarihinde Meclis I. dönem 3. toplantısı baĢında yaptığı açılıĢ konuĢmasında, onun gene çetin sorunlar arasında ilkokul programına zaman ayırabilmiĢ olması dikkate değer. Orada programın özü hakkında söyledikleri ise önemlidir: Örneklenecek olunursa, Atatürk: “Ülkenin sahibi ve sosyal kuruluşların
temel öğesi olan köylülerimizin eğitimden yoksun bırakıldıklarını...” " İzleyeceğimiz siyasada eğitim programının temelinin cahilliği yok etmek, köylülerimize okuma yazma öğretmek ona vatanım, ulusunu, dinini, dünyasını tanıtacak kadar coğrafî, tarihî, dini ve ahlakla ilgili bilgiler vermek ve dört işlemi öğretmek olacaktır” ifadelerini
kullanmıĢtır.76
Aslında bu sözler eğitimin ilk kademesine iliĢkin ilk öneri olarak da telakki edilebilir.
KurtuluĢ savaĢı baĢarıya ulaĢtıktan sonra artık yeni devlet rejimine denk sistemin kurulması zaruri hal almıĢtır. Nitekim Cumhuriyet Dönemi‟nde ilköğretim konusunda dikkati çeken iki önemli uygulama vardır. Birincisi 1924 Anayasası ile Türk vatandaĢları için zorunlu ve devlet okullarında parasız olduğu tekrarlanan ilköğrenimin 1931‟den itibaren ancak Türk okullarında yapılabileceği hükmü getirilmiĢtir. Böylelikle tüm yabancı okullar Milli Eğitim Bakanlığı‟na bağlanmıĢ olacaktı. Ġkinci uygulama ise, 1926‟da her düzeydeki öğretimden her türlü ücret alınması kaldırılmıĢ fakat 1948‟e
75
M. Hüsnü Cızırtı, İlköğretim, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, MEB Devlet Kitapları, Ġstanbul, 1983, s. 270.
76 T. C. Maarif Vekilliği, Atatürk’ün Maarife Ait Direktifleri, Ana Programa Hazırlıklar, Seri: A, No: 1, Maarif Matbaası, Ġstanbul, 1939, s. 6.
kadar ilköğretim giderleri ve ilkokul öğretmenlerinin maaĢları il özel idareleri bütçelerinden karĢılanmıĢtır. Bu idareler, cılız bütçeleriyle bu çok önemli kamu hizmetinin giderlerini tatmin edici biçimde karĢılayamamıĢtır. Dolayısıyla okullar, araç- gereçsiz, öğretmenler de aylarca maaĢsız kalmıĢtır. Bu durum ilköğretimin, bütün çabalara rağmen istenilen seviyeye çekilememesinin ana sebebini teĢkil etmiĢtir.77
Bu sıkıntılar içerisinde sürdürülen eğitim reformunun bir ayağı olan I. Heyeti Ġlmiye‟nin 15 Temmuz - 15 Ağustos 1923 tarihleri arasındaki toplantısında ilkokul programlarında değiĢiklikler öngörülmüĢ, akabinde ikinci Heyeti Ġlmiye‟nin 1924 yılındaki toplantısında ilkokul süresinin 6 yıldan 5 yıla indirilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Bilindiği gibi, 3 Mart 1924 tarih 430 sayılı Tevhidi Tedrisat (Eğitim Birliği) yasasıyla da ġeriye ve Evkaf Nezareti ile özel vakıfların tüm okulları Millî Eğitim Bakanlığına devredilmiĢtir.78
Tablo 3. 1924 tarihli erkek ilk mekteplerinin haftalık ders cetveli.79
Dersler 1. Sınıf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf 5.Sınıf Alfabe 12 - - - - Kıraat - 4 3 2 2 Ġmla - 2 2 1 1 Tahrir - 1 - 2 2 Sarf - - - 1 1 Yazı (Sülüs ve Rik‟a) - 2 1 1 1
Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri - 2 2 2 2
Hesap 2 3 3 3 2
Hendese - - - 1 2
Tarih - - 1 2 2
Coğrafya - - 1 2 2
Tabiat Tetkiki, Ziraat, Hıfzısıhha 3 3 2 2 2
Müsahabat-ı Ahlakiye, Malumatı Vataniye 1 1 1 1 1
Resim 2 2 2 2 2 El ĠĢleri 2 2 2 2 - Musiki 2 2 2 1 1 Terbiye-i Bedeniye 2 2 2 1 1 77
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982’ye), A. Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları: 114, Ankara, 1982, s. 217.
78Cızırtı, a. g. m., s. 270.
Ancak 1924 yılı ders programı pek uygulanmamıĢ, bu programın yerine 1926 yılı müfredatı uygulanmaya alınmıĢtır. Hazırlanan 1926 müfredatında John Dewey‟in üzerinde durduğu “Hayat Bilgisi, Toplu Tedris ve ĠĢ Okulu” kavramlarına da yer verilmiĢ, 1925-1926 öğretim yılında bazı pilot okullarda denenmiĢ, 1927 senesinde de uygulanmaya baĢlanmıĢtır.80
Cumhuriyet yönetimi daha sonra 1935 yılında uygulanmasına baĢlanan “Ġlk Mektepler Müfredatı”nda gerekli değiĢiklikleri yaparak, 1936‟dan itibaren “Yeni Ġlkokul Müfredatı”nı yürürlüğe koymuĢtur. Ġlk defa milli eğitimin amaçlarına geniĢ kapsamlı olarak bu müfredatta yer verilmiĢtir. Ayrıca 1936 yılında Köy Okulları için ayrı bir program yapılmıĢtır. Bu programda, müfredatın yanında derslerin uygulanıĢ biçimi de vurgulanmıĢtır. Buna göre her gün derslerden 15 dakika önce temizlik yapılacaktır. Her ders 40 dakika olup, ziraat iĢleri 1 saat olarak belirlenmiĢtir. Ders baĢlangıç saatleri baĢöğretmen müfettiĢleri ile beraber tayin edilmiĢtir.81
1936 programı ve köy okulları program projesi günün ihtiyaçlarına göre yeniden dizayn edilmiĢtir. 1937- 1938 müfredatı ise bir yıl denendikten sonra, 1939 yılında 11 yıl uygulanacak olan müfredat hazırlanmıĢ, bu müfredatta ders saati 34‟ten 9‟a indirilmiĢ, Fen Bilgisi dersi tekrar kaldırılarak Fizik, Kimya ve Tabiat Bilgisi Ģeklinde değiĢtirilmiĢtir. Biyoloji, Hıfzısıhha ve Tabi Ġlimler dersleri kaldırılmıĢ, bu iki ders Tabiat Bilgisi dersi adı altında toplanmıĢtır. “Serbest ÇalıĢmalar” dersi kaldırılmıĢ, “Ev Ġdaresi” dersi sadece kızlara mahsus olmak üzere “Biçki DikiĢ” adını almıĢtır. Söz konusu bu program 1949‟a kadar uygulanmıĢtır. 1948 tarihinde ilkokul için hazırlanan program ise, Cumhuriyet tarihinin en uzun yürürlükte kalan müfredatı özelliğini kazanmıĢtır.82
80 Kırpık, a. g. m., s. 25.
81 Kırpık, a. g. m., s. 25. 82 Kırpık, a. g. m., s. 25.
Tablo 4. 1948 yılı ilk kademe haftalık ders cetveli Dersler
Birinci Devre Ġkinci Devre
1.Sınıf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf 5.Sınıf Hayat Bilgisi 5 6 7 - - Türkçe 10 7 7 6 6 Tarih - - - 2 2 Coğrafya - - - 2 2 YurttaĢlık - - - 2 1 Tabiat Bilgisi - - - 3 3 Matematik 4 4 4 4 5 Aile Bilgisi - - - 2 2 Resim ĠĢ 4 4 4 2 2 Yazı - 2 1 1 1 Beden Eğitimi 2 2 2 1 1 Toplam 26 26 26 26 26
Köy okullarında ise vaziyet, kent okul müfredatından farklıdır. Temmuz 1939‟da toplanan “Birinci Maarif ġurası”nda köylerde ilk tahsilin verimini artırmaya dönük kararlar alınmıĢtır. Buna göre üç sınıflı tek öğretmenli köy okullarının beĢ sınıflı okullar haline getirilmesine karar verilmiĢtir. 1939-1940 yılı baĢından itibaren üç sınıflı ve tek öğretmenli köy okullarında 4. ve 1940-41‟den itibaren de 5. Sınıf oluĢturma kararları alınmıĢtır. Tek öğretmenli ve üç sınıflı köy okullarımızın beĢ sınıfa çıkarılması, köy ilk okul müfredat programlarının yeniden tetkik ve yenilenmesini de zaruri kılmıĢtır.83
Tablo 5. Müfredat tadili sonrası oluĢan köy okullarındaki ders grafiği
Dersler Birinci Devre Ġkinci Devre
1.Sınıf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf 5.Sınıf Hayat Bilgisi 3 3 4 - - Türkçe 10 9 8 5 5 Tarih - - - 2 2 Coğrafya - - - 2 2 Yurt bilgisi - - - 1 1 Tabiat Bilgisi - - - 2 2 Aile bilgisi - - - 1 1 Aritmetik (Geometri) 4 4 4 3 3 Resim 1 1 1 1 1 Yazı - 1 1 1 1 Toplam 18 18 18 18 18
Yukarıda genel köy okulları ders cetvelini görmekteyiz. Diyarbakır vilayetindeki köy okullarında bu müfredatın uygulanıp uygulanmadığı tarafımızca kontrol edilmiĢtir. Silvan ilçesi sınırları içerisinde yer alan Silvan Gazi Ġlkokulu arĢivinde 1931-1943 dönemleri arası öğrenci Ģehadetnameleri84
incelenmiĢ ve yukarıda belirtilen müfredatın aynısı ile ek olarak tabloda belirtilmemiĢ olan Jimnastik dersi iĢlenmiĢtir. Dolayısıyla genel ders programlarının Diyarbakır vilayeti için kullanılan ders programı olarak adledilmesi yanlıĢ olmayacaktır.
1948 yılına gelindiğinde köy ilköğretim programında Müzik ve Beden Eğitimi dersleri için ayrıca bir saat ayrılmamıĢtır. Bu dersler için derslerden önce 20 dakikalık bir zaman dilimi uygun görülmüĢtür. Köy okullarında haftada 26 saat ders iĢlenmiĢtir. Bunun 6 saati „Tarım-ĠĢ‟ çalıĢmalarına, 20 saati ise diğer derslere ayrılmıĢtır.85
Türkiye geneli uygulanan bu müfredatın Diyarbakır vilayeti ilkokullarında da aynen uygulandığını, dönemin ilkokullarının arĢivlerine gerçekleĢtirilen ziyaret esnasında öğrenci kütük defterlerinde görülmüĢtür. Bu husus ile ilgili belgeler kayıt
84Silvan Gazi Ġlkokulu ArĢivi, Talebe Şehadetname Defteri (1931-1932). (Söz konusu defter tarafımızca arĢivde görüntülü olarak kayıt altına alınmıĢtır.)
altına alınmıĢ olup bazı ilgili nüshalar tezimizin ekler bölümünde istifadeye sunulmuĢtur.
Yukarıda verdiğimiz müfredata uygun faaliyet içerisinde olan, Cumhuriyet dönemi Ģehir merkezinde bulunan ilkokulların tarihsel geliĢim, öğrenci ve eğitim durumları sonraki baĢlıkta iĢlenmiĢtir.
2.2.2. Diyarbakır Merkezinde Bulunan Ġlk Mektepler