RüĢdiyelerin artması sonrası artan öğretmen ihtiyacını karĢılamak için “Dârulmuallimin “ ismiyle okulların açılması, 1848‟de Ġstanbul Fatih Dârulmuallimin‟le baĢlar. Açılan mekteplerde okutulacak öğrencilerin Tanzimat reformuna uygun yetiĢtirecek öğretmen yetiĢtirme düĢüncesiyle oluĢturulmuĢtur. Akabinde 1869 yılı Türk eğitim tarihi açısından önemli bir noktadır. Söz konusu tarihte, Türk eğitim sisteminin ilkokuldan üniversiteye kadar bütün öğretim kademelerindeki eğitim- öğretimi, dersleri, kayıt Ģartlarını, eğitim kurumlarının nasıl idare edileceğini, hizmetli ve öğretmenlerin aylık maaĢları gibi konuları düzenleyen Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlanmıĢtır. Darülmualliminler hakkında bu nizamnameye göre, mekteplerin her seviyesi için (ilk, orta, lise) için mükemmel muallimler yetiĢtirmek amacı ile büyük bir Darülmuallimin kurulması öngörülmüĢtür. Bu Darülmuallimin, RüĢtiye, Ġdadiye ve Sultaniye olmak üzere üç Ģubeden oluĢacak, her Ģubenin de Edebiyat ve Fen olmak üzere iki bölümü bulunacaktı. Ayrıca bu nizamname ile Darülmuallimat adıyla bir kadın öğretmen yetiĢtirme okulu kurulmasına da karar verilmiĢtir. 300
ĠĢte söz konu düzenlemelerin yapıldığı bu dönemde Diyarbakır‟da da bir Darülmuallimin mektebi açılmıĢtır. Bu mektep ile ilgili ilk bilgiyi Maarif-i Umumiye Nizamnamesi‟nde bulmaktayız. Daha sonraki dönemlerde ise salnamelerde okul ile
296 T.C.BaĢvekalet Ġstatistik Umum Müdürlüğü, Maarif İstatistikleri Meslek,Teknik ve Yüksek Öğretim
1950-1951, No: 348, Biricik Matbaası, Ankara, s. 340, 341.
297 T.C. BĠUM, Maarif İstatistiği 1950-1951, s. 174. 298
T.C. BİUM, Maarif İstatistiği 1950-1951, s. 219. 299 T.C. BİUM, Maarif İstatistiği 1950-1951, s. 242, 243.
300 Umut Kaya, “Darülmuallimin Ġle Ġlgili Bir Nizamname Layihası ve Darülmuallimin‟e GiriĢ Sürecinde Bir Ġmtihan”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, S. 5, Ekim 2012- Mart 2013, s. 36.
ilgili teknik bilgi verilmektedir. 1878 yılında faaliyet göstermeye baĢlayan okul, 1882 senesinden itibaren Darülmualliminin Ġptidaisi ġubesi olarak varlık gösterir.301 Bu mektep Vali Semih PaĢa tarafından Ģehir merkezinde açılmıĢtır.302
1882 yılında açılan Diyarbekir Darulmuallimin Ġptidaisinde 3 yıl sonra yani 1885 yılında 6 öğrencisinin bulunduğu bilgisine ulaĢmaktayız. 1905 yılına gelindiğinde okulun öğrenci sayısı 9‟dur.303
Okul öğrenci sayısının yıllar geçmiĢ olmasına rağmen artıĢ göstermemiĢ olması dikkat çekicidir.
Ġlk yıllara göre Darulmuallimin‟de görevli öğretmen, öğrenci ve hademe sayısı Ģu Ģekildedir:304
1901- Muallim Osman Efendi, 9 Öğrenci, 1 Hademe 1902- Muallim Osman Efendi, 9 Öğrenci, 1 Hademe 1903- Muallim Osman Efendi, 9 Öğrenci, 1 Hademe 1905- Abdullah Vehbi Efendi, 10 Öğrenci, 1 Hademe
Söz konusu okulun ilk dönemlerde öğrenim süresi 2 yıldır. 1905‟te bu süre 4 yıla çıkarılmıĢtır. 1910 yılında yeniden teĢkilatlandırılıp öğrenim süresi 6 yıla çıkarılmıĢtır. Ġlk üç yılı iptidaiye, son üç yılı da RüĢtiye kısmı Ģeklindeydi. Darülmuallimin talebesinin muallimlik pratiğini geliĢtirmek üzere aynı yıl bir uygulama okulunun da açılması tasarlanmıĢtır. Bu çerçevede Diyarbekir Vilayetine gönderilen 24 Ağustos 1910 (7 ġaban 1328/11 Ağustos 1326) tarihli yazıda; darülmuallimine bitiĢik, rüĢdiye ve ibtidaiye sınıflarından oluĢan bir uygulama okulunun açılacağı belirtilmiĢ; bunun darülmualliminin içinde, eğer mümkün değil ise civarında bir ev kiralanarak açılması istenmiĢtir. 1918 yılına ait bir belgede uygulama (tatbikat) öğretmenlerinin kaydına rastlandığı halde, bu okulun ne zaman ve nerede açıldığı tespit edilememektedir. Büyük hazırlıklar yapılmak suretiyle eğitime baĢlayan Darülmualliminin rüĢdiye kısmı, iki sene boyunca vilayet dahilindeki ibtidai ve rüĢdi mekteplere epeyce muallim yetiĢtirmiĢtir. Ancak, 1912 Ağustos/ Eylül‟ünde (1330 Ramazan), darülmualliminin rüĢdiye kısmı lağvedilmiĢtir.305
MeĢrutiyet Dönemi‟nde nitelikli ve çok sayıda erkek ve kadın öğretmen yetiĢtirilmesi fikri önem kazanmıĢ ve bazı uygulamalara gidilmiĢse de, gerek ihtiyaç,
301 Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, Ġstanbul, 1997, s. 147.
302Yıldız, a. g. e., s. 231; Hatip Yıldız, “Diyarbakır Darülmuallimini‟nin Tarihçesi”, Dicle Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 4, S. 8, Kasım, 2012, s. 133.
303 D.V.S., C. V, s. 349. 304 ġimĢek, a. g. e., s. 70. 305 Yıldız, a. g. e., s. 138.
gerek kayırma, mesleğin öneminin yeterince anlaĢılamaması nedeniyle, meslek okulları dıĢından bir çok kimse ( kapıcılar, kahveci çırakları vs…) mesleğe alınmıĢtır. Dönemin Maarif Nazırı Emrullah Efendi, 1910‟da gazetelerde yayınlattığı bir ilanla, yalnızca okuma yazma bilenlere bile muallimlik ehliyeti verileceğini, bunların muallim olarak atanacaklarını” duyurmuĢtur.306
Örnekten de anlaĢılacağı üzere hazırlanan reformlar Diyarbakır‟da pek etkili olamamıĢtır.
Tablo 22. Diyarbakır Darülmuallimin Mektebi‟nin 1915 ders yılı ders programı.307
Dersler 1.Sınıf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf Malumatı Dinniye 3 2 1 1 Türkçe 7 6 5 1 Hat 2 2 1 1 Lisanı Ecnebi 3 2 1 - Hesap - - - 2 Cebir 1 2 2 2
Hendese, Fenni Mesaha - - - 1
Kozmoğrafya - - - 1 Usul-i Defteri 2 2 1 1 Coğrafya 2 2 2 1 Tarih 1 2 1 1 Fizik 1 1 1 - Kimya 2 - - - Hayvanat - 2 - - Nebatat - - 1 - Tabakat - - 1 1
TeĢrih ve Fizyoloji-i BeĢer ve Hıfzısıha - - - 1
Hıfzısıha-i Mekatip - - 3 3
Ziraat - - 3 3
Fenni-i Terbiye 2 2 2 -
Musiki ve Gına 2 2 2 2
El ĠĢleri ve Terbiye-i Bedeniye 2 2 2 -
Resim 2 2 2 1
Ahlak,Malumat-ı medeniye ve hukukiye - 1 1 1
Tatbikat - - - 9
Toplam 32 32 32 33
306 Akyüz, a. g. e., s. 183.
Bu okul 1913 yılında kabul edilen “Tedrisat-ı Ġptidaiye Kanununun Muvakatı” uyarınca tekrar 4 yıllık öğrenim statüsüne kavuĢturulmuĢtur. 1918‟de bu okul kapatılır.308
Darülmuallimin binası, I. Dünya SavaĢı sırasında bir süre askeriye tarafından hastane olarak kullanılmıĢtır. 1921 yılında yeniden açılır. 1922 Ağustos Eylülünde ise buraya çok sayıda öğretmen ve idareci atanmıĢtır.309
Yukarıda mevzubahis ettiğimiz yaklaĢımlar eĢliğinde bu okul 1910-1930 seneleri arasında Diyarbekir Erkek Sanat Mektebi binasında hizmet vermiĢtir. Günümüzde halen ayakta olan bu mektebin giriĢ kapısının üzerinde “Darülmuallimin” yazmaktadır.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulduktan sonra Mustafa Kemal Atatürk‟ün öncelikli konusu eğitim ve eğitimin olmazsa olmaz unsuru öğretmenlerdir. Bu mülahazaya Atatürk‟ün o dönemlerde sarf etmiĢ olduğu Ģu sözlerden anlamaktayız: “Milletleri kurtaranlar yalnız ve ancak muallimlerdir.”310
Hatta bu okullar için Tevfik Fikret bir marĢ bile yazmıĢtır.
Bu düĢünceler ekseninde Cumhuriyet yönetimi, ilk yıllarında öğretmenliği bir meslek haline getirmek için yasal çaba harcamıĢtır. Örneğin, 13 Mart 1924 tarihli Orta Tedrisat Muallimleri Kanununun 1. maddesine göre, “muallimlik devletin umumi hizmetlerinden talim ve terbiye vazifesi üzerine alan, müstakil sınıf ve derecelere ayrılan bir meslektir.” 22 Mart 1926 tarihli ve 789 sayılı Maarif TeĢkilatına Dair Kanuna göre de (md 12) “maarif hizmetlerinde asıl olan muallimliktir”311
denmektedir. Cumhuriyet Dönemi‟nde öğretmen yetiĢtirme sorunu da oldukça karmaĢık bir konudur. 1924-1925 öğretim yılından itibaren Darülmuallimin adı Muallim Mektebi ve 1935‟lerden itibaren de Öğretmen Okulu haline çevrilmiĢtir.312
Bu değiĢim aĢamaları Diyarbekir Darulmuallimin‟de de aynen gerçekleĢmiĢtir.
1927-1928 öğretim yılında bu okulda toplam 91 öğrenci vardır. Bu öğrencilerden 46‟sı 1.sınıfa, 26‟sı 2 sınıfa ve 19‟u da üçüncü sınıfa kayıtlıdır. 2 tanesi hariç 89‟u yatılı öğrencidir.313
308 67 İl Yıllığı, s. 244.
309Yıldız, a. g. e., s. 233.
310 Maarif Vekaleti, Armağan 1957- 1958, Maarif Basımevi, Ġstanbul 1958, s. 115.
Söz konusu marĢ için bkz. Maarif Vekaleti, a. g. e., s. 101.
311 Akyüz, a. g. e., s. 241. 312Akyüz, a. g . e., s. 242.
1927 senesinde 16 öğrenci 4.sınıftan 5.sınıfa geçmiĢtir. Yine aynı yıl 11 öğrenci mezun olup Ģehadetname alırken, 1 öğrenci ikmale bırakılmıĢ sonraki dönemde Ģehadetnamesine kavuĢmuĢtur.314
Söz konusu yılda 13 asil muallim ile 6 memur görev yapmıĢtır. Bu görevlilere toplamda yıllık 32,415 lira maaĢ ödeneği verilmiĢtir. ĠnĢaat tamiratı ve diğer masraflar için ayrılan tutar ise 29,930 liradır.315
1928-1929 eğitim ve öğretim döneminde ise toplam 146 öğrenci mevcuttur. 81 öğrenci 1.sınıfta, 37 öğrenci 3.sınıfta, 28 öğrenci 3.sınıfta eğitim almıĢtır. Tamamı yatılı öğrencidir.316
1930‟a kadar devam eden okul, 3803 ve 4274 Sayılı kanun gereğince Ergani‟de altı sınıflı Dicle Öğretmen Okulu‟nun açılmasıyla kapanmıĢtır. 4 Aralık 1949 yılında erkek öğretmen okulu yeniden açıldı. Kapandığı sene zarfında yerine Darü‟l Muallimat ( Kız Öğretmen Okulu) bugünkü Ziya Gökalp ilkokulu binasında faaliyete geçmiĢtir.317
Okul, günümüzde Ergani öğretmen Anadolu Lisesi adını almıĢtır.318
Öğretmen Okulu, 4 Aralık 1949 Tarihinde Diyarbakır‟ da merkez Orta Okul‟a dayalı olarak üç yıllık öğrenim süresiyle üçüncü kez açılmıĢ, 1949 tarihinden 1962‟ye kadar 10.200 Öğretmen yetiĢtirmiĢtir. 1978‟e kadar devam eden bu üçüncü dönem Eğitim Enstitüsü‟nün 1 Kasım 1962‟de açılmasıyla bu sınıfını kaybetmiĢ, 1978‟e kadar Diyarbakır Öğretmen Okulu olarak devam etmiĢ, 1978‟den sonra bina Cumhuriyet Fen Lisesi olarak kullanılmıĢtır. Fen Lisesi‟nin yapı değiĢtirmesiyle Ali Gaffar Okan Anadolu Lisesi‟ne dönüĢmüĢtür.319