Cemal PaĢa‟nın Türk –Afgan ĠliĢkilerine Etkisi

Eski Dördüncü Ordu Komutanı ve Bahriye Nazırı Cemal PaĢa, Türkler ile Afganistanlılar arasındaki dostluğun geliĢmesinde büyük rol oynamıĢtır. Cemal PaĢa 1920-1921 yıllarında Afganistan‟da faaliyet göstermiĢtir. Cemal PaĢa, Birinci Dünya SavaĢı sonunda, Almanya üzerinden Rusya‟ya geçtiğinde Türkler ile Sovyetlerin ortak düĢmanı olan Ġngiltere‟ye karĢı savaĢmak istediğini söylemiĢ, Rus liderlerinden izin

54

B. ġimĢir, Atatürk ve Afganistan, s. 100-105.

55 _{ġerifoğlu, a.g.e. , s. 7.}

56 _{Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Ġnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1959, s. 291.} 57 _{Anıl Çeçen, Atatürk ve Avrasya, Cumhuriyet Kitapları Kulübü, Ankara, 1999, s. 173.}

alarak Türkistan yolu ile 1920 yazında Kabil‟e gelmiĢtir. Afgan Kralı Emanullah Han tarafından gayet iyi karĢılanan Cemal PaĢa, Afgan Kralının isteği ile bir örnek Alay (Kıt‟ayı Numune) kurma iĢine giriĢmiĢ ve çok kısa bir zamanda Afgan ordusuna modern bir hava getirmiĢtir.

Cemal PaĢa Afganistan‟a geldiği andan itibaren bir Rus-Afgan antlaĢmasına büyük önem vermiĢtir. Bunun yanında Ġngilizlere karĢı da sürekli ve Ģiddetle cephe alıyordu.58 _{Cemal PaĢa‟nın Hindistan planını gerçekleĢtirmek için Türkistan Türklerini}

de Afgan ordusunun çatısı altında toplamaya yönelik çabalarının olduğunu Zeki Velidi Togan‟ın „Hatıralar‟ isimli eserinde görmek mümkün.59

Cemal PaĢa elindeki olanaklarla Ziya PaĢa60

vasıtasıyla bir Numune Alayı kurmayı baĢarsa da, özellikle de siyasi konularda ülkenin önde gelen kiĢileriyle sorun yaĢadığı anlaĢılmaktadır.

Cemal PaĢa, Avrupa ülkelerinin özellikle Almanya ve Fransa‟nın Afganistan‟ı tanıması hususunda giriĢimlerde bulunmuĢ ve bunu sağlamıĢtır. Cemal PaĢa, Avrupa ülkelerinden yardım sağlamak maksadıyla 1921 yılı Eylül ayı içinde Afganistan‟dan ayrılarak Ekim ayında Moskova‟ya varmıĢtır.61

Ġlk giriĢimlerini de Moskova‟da Ruslarla yapacaktır. Cemal PaĢa Sovyet DıĢiĢleri Bakanı Çiçerin‟e verdiği ve bir suretini Mustafa Kemal PaĢa ve Emanullah Han‟a da gönderdiği uzun yazılı bir açıklamasında; Afganistan‟daki faaliyeti için ihtiyaç duyduğu silah ve mühimmatı ayrıntılı olarak belirtip BolĢeviklerden istemiĢtir.62

Zaten yeni imzalanan ve onaylanan Afgan-Rus AntlaĢmasının maddelerinde de askerî yardım sözü verilmiĢ bulunuyordu.63 Ancak ilerleyen zamanda Rusların bu konuda çok da istekli davranmadıkları açıkça görülecektir.64

58 _{M. Saray, Afganistan ve Türkler (2. Baskı), s. 167.}

59 _{Bu konuda Togan‟ın Cemal PaĢa‟ya yazdığı bir mektup için bknz: Zeki Velidi Togan, Hatıralar, Tan}

Matbaası, Ġstanbul, 1969, s. 378-379.

60

Z. Sarıhan, KurtuluĢ SavaĢımızda Türk – Afgan ĠliĢkileri, s. 82-83.

61 _{Z. Sarıhan, KurtuluĢ SavaĢımızda Türk – Afgan ĠliĢkileri, s. 92; Bal, a.g.e. , s. 255.}

62 _{Ayrıntılı inceleme için bknz: Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatıraları, Vatan NeĢriyat, Ġstanbul,}

1955, s. 289-296.

63

M. Saray, Afganistan ve Türkler (2. Baskı), s. 158.

64 _{BolĢevik Rejimi, Afganistan‟a silah yardımı yapılırsa eğer bu silahların Ġngilizlerin bir kıĢkırtmasıyla}

kendi üzerine çevrilmesinden endiĢe etmiĢ de olabilir. Bkz: Yusuf Hikmet Bayur, XX. Yüzyılda

Afganistan‟daki Türk nüfuzunun derinliği, Emanullah Han ile Cemal PaĢa‟nın, Mustafa Kemal PaĢa‟ya yazdıkları mektuplardan anlamaktayız. Cemal PaĢa, Afganistan‟da yaptığı ve yapmak istediği iĢler hakkında devamlı olarak Mustafa Kemal PaĢa‟ya bilgi vermiĢtir. Cemal PaĢa, 16 Haziran 1920 tarihli Moskova‟dan Mustafa Kemal PaĢa‟ya yazdığı uzun mektubunda ; “ KardeĢim Mustafa Kemal PaĢa,“… Benim Türkistan, Afganistan ve Hindistan dâhilinde faaliyet göstermekliğim, Rusya hükümeti tarafından kabul olundu, ben o taraflarda, Halil PaĢa da Ġran taraflarında faaliyet göstererek asırlardan beri zulüm ve istimdat altında yaĢamakta olan Ģark kavimlerini kurtarmaya çalıĢacağız…” demiĢtir.65

Cemal PaĢa, Herat‟tan 29 Eylül 1920‟de Mustafa Kemal‟e yazdığı “Ġslam‟ın tarih yıldızı Doğu‟dan doğmak üzeredir.” diye baĢlayan mektubunda “Afganistan‟a geliĢinin Han tarafından iyi karĢılandığını, Kabil‟e davet edildiğini, Afgan gazetelerinin onun geliĢine önem vererek geliĢini birinci sayfadan haber yaptıklarını” belirtmiĢtir.66

Cemal PaĢa, gönderdiği mektuplarda Mustafa Kemal PaĢa‟dan Afganistan ordusu için askeri yardım istemiĢ ve isteklerini sıralamıĢtır. Bu husus Cemal PaĢa‟nın daha sonraki mektuplarında da ısrarla tekrarlanacaktır.67

Mustafa Kemal PaĢa, 27 Ekim 1920 tarihli mektubunda Cemal PaĢa‟nın faaliyetlerini takdir etmekle beraber Afganistan‟da yeterli derecede askeri kuvvet meydana getirebilecek ciddi bir teĢkilatın lüzumunun kendisi tarafından da takdir edildiğini belirtmiĢtir. Bunun için her türlü yardımın yapılmasını canı gönülden istediğini; ancak dört tarafı düĢmanla sarılan anavatanın savunulmasının her Ģeyden üstün olduğunu vurgulamıĢtır. Anadolu‟ya geçen subayların ihtiyacı ancak karĢılayabilmeleri sebebiyle Ģimdilik subay isteğini karĢılamanın mümkün olamayacağını ifade etmiĢ, Afganistan ve Hindistan‟daki faaliyetlerinin de Ankara‟nın bilgisi ve talimatı doğrultusunda olması gerektiğini vurgulamıĢtır.68

Cemal PaĢa‟nın Afganistan‟daki çalıĢmalarının Türk-Ġslam dünyası için faydalı olacağına inanan Mustafa Kemal PaĢa, Cemal PaĢa‟ya olumsuz yanıt vermekle birlikte

65 _{B. ġimĢir, Atatürk ve Afganistan, s. 44.}

66 _{Z. Sarıhan, KurtuluĢ SavaĢımızda Türk – Afgan ĠliĢkileri, s. 77.}

67 _{Salim Çöhçe, “Atatürk Döneminde Türk-Afgan Münasebetleri”, Atatürk 4. Uluslar Arası Kongresi} Bildirileri, C. 2, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları,

25-29 Ekim 1999, Türkistan-Kazakistan, Ankara, 2000, s. 1136.

21 Aralık 1920‟de Milli Müdafaa Vekili Fevzi PaĢa (Çakmak)‟ya Cemal PaĢa‟dan gelen bir mektubu da ekleyerek verdiği yazılı talimatta, Afganistan‟a yardım yapılmasını istemiĢtir. Mustafa Kemal PaĢa, bu talimatta Ģöyle demiĢtir: “Müdafaa ve Maliyemiz icabati ile mümkün olduğu takdirde Afgan ordusunu teĢrik etmek için bir heyet ile zabıtanın nizamını çok önemli ve elzem görmekteyim.”

Mustafa Kemal PaĢa talimatında “Orta Asya‟da kuvvetli bir orduya sahip olmanın Anadolu için çok önemli olduğunu, Orta Asya‟daki o ordu sayesinde Hindistan‟daki Ġngilizlerin oyalanıp Anadolu‟dan uzakta tutulabileceğini” açıkça ifade etmiĢtir. Mustafa Kemal PaĢa ayrıca, Afganistan‟a gönderilecek Türk subaylarının görevlerini ve dikkat etmeleri gereken hususları Ģu Ģekilde sıralamıĢtır:

Bu heyetin hiçbir Ģekilde katiyen siyasetle uğraĢmayarak yalnız askeri görevini yerine getirmesi ve kendisini gerek Afgan, gerek Türkistan ve Buhara halkı ve askerlerine fevkalade sevdirmesi,

Giden subayların görünüĢte Afgan hükümetinin adamları olmuĢ gibi görünmekle beraber daima ve her durumda Türk hükümetinin bütün emirlerine bağlı olacak ahlak ve dayanıklılığa sahip olmaları ve bunu bir dereceye kadar sağlamak için Afganistan hizmetinde bulundukları müddetten terfi ve baĢka konularda Türk ordusu kadrosunda bulundurulmaları,

Bu heyetle telli veya telsiz telgraf haberleĢmesinin kurulmasına çalıĢılması, Afganistan yetkilileri ve yöneticileri yabancı entrikalar sayesinde Ġslamiyet ve Türklüğün menfaatine aykırı bir surette hareket etmeye hazırlandıkları takdirde, bizim heyetimizin, mahalli Özbek ve Türkmen grupları ile ittifak ederek bu suretle hareketlerine mani olabilecek ve Türk çıkarlarına uygun bir Afgan partisini iktidara getirebilecek kadar kuvvetli bir mevki edilmesi.”69

Cemal PaĢa, Afganistan‟a maddi yardım sağlama çabası altında, Avrupa‟daki çalıĢmalarını tamamlayarak Moskova‟ya harekete sırasında, 21 Temmuz 1922 günü yanında yaverleri Nusret ve Süreyya Bey‟le birlikte, Tiflis‟te bir sokak ortasında silahla

69 _{Atatürk’ün Milli DıĢ Politikası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981, s. 218-219; Z.}

Sarıhan, KurtuluĢ SavaĢımızda Türk – Afgan ĠliĢkileri, s. 112-113; Çöhçe, a.g.e. , s. 1137; Bal, a.g.e. , s. 253-254.

vurularak öldürülmüĢtür.70 _{Cemal PaĢa‟yı kimin ne için vurduğu konusunda hâlâ daha}

net bir bilgi olmamasına karsın, BolĢeviklerin öldürttüğüne dair yorumlar ağırlık kazanmaktadır.71 _{Çünkü Neticede Cemal PaĢa Sovyetler adına artık görev ve}

fonksiyonunu tamamlamıĢtır. Çünkü Sovyet Rusya 1921 yılı içinde hem Ġngilizlerle hem de Afganlılarla birer antlaĢma yaparak istediklerini bir nebze de olsa almıĢtır Dolayısıyla Enver PaĢa ile zaten meĢgul olan Sovyet Rusya‟nın, bir de Cemal PaĢa‟nın Enver PaĢa tarafına geçme riskiyle uğraĢmaya hiç niyeti yoktur.