Afganistan‟ın Genel Tarihi ve Bağımsızlık Süreci

Afgan adının kökeni, M.Ö. Üçüncü yüzyılda Sasanilerce kullanılan “Abgan” sözcüğüne değin uzanır. Müslüman kaynaklarda Afganlardan ilk kez M.S. 982‟de söz edilir. Bugün Afganistan diye adlandırılan toprak parçası binlerce yıl Ortadoğu, Orta Asya, Güney Asya ve Uzakdoğu kültürlerinin buluĢma alanı olmuĢtur.1

Asya kıtasının istila yollarının üzerinde bulunması nedeniyle Afganistan, eski çağlardan bu yana çeĢitli orduların gelip geçtiği bir yer olmuĢtur. Bu durum Afganistan‟a günümüze kadar sürecek olan stratejik bir önem yüklemiĢtir.2

Afganistan‟ın bu stratejik durumundan ilk istifade edenler eski Ġranlılar olmuĢtur. M.Ö. V. yüzyılda Ġran hükümdarı Dara‟nın orduları bu ülkeyi iĢgal etmiĢlerdir. Afganistan‟da ortaya çıkan ilk Türk devleti MÖ II. yüzyılda yaĢayan Sakalardır. Sakalardan sonra MS 40‟larda KuĢaniler bütün Afganistan ve hatta Hint topraklarını ele geçirmeyi baĢarmıĢlardır.3

KuĢanilerin egemenliği, diğer bir Türk kabilesi olan Akhunların ortaya çıkıĢı ile MS 425 yılında yıkılmıĢtır. Akhunlar MS 480‟den itibaren Belh, Taharistan, Kabil, Gazne, Zabul ve Kandahar‟ı içine alan muazzam Afganistan Akhun Eftalit Devletini kurmuĢlardır.4

1_{Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, s. 121.}

2_{Mehmet Saray, “Afganistan”, Ġslam Ansiklopedisi (Cilt I), Türkiye Diyanet Vakfı, Ġstanbul, 1988,}

s. 404; W. K. Fraser-Tytler, Afghanistan: A Study of Political Developments in Central Asia, Oxford University Press, London, 1950 s. 15-22; Encyclopedia Britannica, s. 172-174.

3_{Kıyameddin Barlas, “Afgan Kabilelerinin Türklük ile Alakaları, Abdalılar Eftalitler (Akhunlar)‟in}

Torunları mı?”, Türk Kültürü Dergisi, S. 278, Y. 24, s. 363; Erdoğan Merçil, “Afganistan Türkleri”,

Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1976 s. 1154; Sadri Maksudi, Türk Tarihinin Ana Hatları, (1- Ġskitler – Sakalar), 1933, s. 42.

4_{Maksudi, a.g.e. s. 42; A. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine GiriĢ En Eski Devirlerden} 16’ıncı Asra Kadar, C. 1, Ġstanbul Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1970,

VII. yüzyılın sonlarına doğru, Afganistan toprakları Arap ordularının istilasına uğramıĢ ve kısa süre içinde Ġslamiyet Afganistan‟da yayılmıĢtır.5

640‟dan itibaren Arap Valileri egemenliklerini Herat, Zemindevar ve Bakteria‟da sürekli yaygınlaĢtırmıĢlardı. Arapların memlekette uzun zaman kalmamalarına rağmen Ġslamiyet Afganistan sakinleri arasında hızla yayılmaya devam etmiĢtir. Arap istilasından sonra ülkede büyük bir kuvvetin hâkimiyetini kuramadığını, ahalinin kendilerine “ġah” unvanı veren kabile reisleri tarafınsan idare edildiğini görmekteyiz.6

Bu dağınık durum, Ġran‟da kurulan Samani Devleti‟nin IX. yüzyılın ikinci yarısında Afganistan‟ın büyük kısmını iĢgal etmesine kadar sürmüĢtür.7 _{Afganistan‟da, X. yüzyılın sonlarına doğru Samanilerin}

zayıflaması sonucu ordunun önemli kısmını teĢkil eden Türkler, Gazne ġehri merkez olmak üzere Sebük Tegin önderliğinde Gazneli Devleti‟ni kurarlar. Gazneli Mahmut döneminde ülke en geniĢ sınırlara ulaĢır. Ancak Gazneli hâkimiyeti de Afganistan‟da çok uzun sürmeyecek; 1040 yılındaki Dandanakan SavaĢı‟nda Büyük Selçuklulara yenilmesiyle ağır bir darbe alacaktır. Afganistan‟da yaklaĢık yüzyıl daha Selçukluların baskısı altında hüküm sürseler de, yavaĢ yavaĢ eski gücünü kaybedip tarih sahnesinden çekilecektir.8

Afganistan‟da Gazneliler‟le birlikte Selçuklu hâkimiyeti XII. yüzyılın ortasına kadar devam etmiĢtir. Gazneliler‟den sonra ise Safevilere kadar sırasıyla su devletlerin hâkimiyeti görülmüĢtür: Gurlular, Harizmsahlar, Moğollar ve Babürlüler. Babürlüler döneminde Afgan kabilelerinin de bağımsız hareket ederek isyan etmeleri, millî bir devlet olma yolunda ilk önemli adımlar olarak nitelenebilir.9

1505‟den sonra ise Afganistan, Safeviler ve Babürlüler gibi iki büyük Türk devleti arasında paylaĢılmıĢtır. Babürlerin ardından 1734-1747 yılları arasında asıl olarak Türkmen olan Nadir (kulu) ġah, Afganistan‟a hakim olmuĢtur. Nadir ġah‟ın en önemli baĢarısı, tarihte ilk defa modern anlamda bir Afganistan ülkesi ve devleti ortaya çıkarmasıdır.10

Tarihte zaman zaman Ġskender, Napolyon veya Timur ile mukayese edilen Nadir Sah bir Türk olmasına karsın, Türk Devletleri olan Osmanlılara verdiği zararla batıda Rusların iĢini,

5 _{Muhammed Asıf YoldaĢ, “Afganistan Türklerinin Dünü-Bugünü ve Yarını”, 2023 Dergisi, S. 34,}

2004, s. 71.

6 _{A. M. Manzar, Afganistan Üzerinde Kızıl Bulutlar, Çev: Ġsmail Bosnalı, Öncü Yayınları-2, s. 37.} 7

M. Saray, “Afganistan”, s. 404.

8 _{Fraser-Tytler, a.g.e. , s. 25-26.}

9 _{M. Saray, Afganistan ve Türkler (2. Baskı), Ġstanbul Kitabevi, 1997, s. 31.} 10 _{Barlas, a.g.m. , s. 364.}

Babürlülere yaptığı tahribatla da doğuda Ġngilizlerin iĢini kolaylaĢtırdığı Ģeklinde nitelendirilmektedir.11

Nadir ġah‟ın ölümünden sonra yönetime onun ordusunda komutanlık görevi yapan Afgan Abdali kabilesinin lideri Ahmet Han Abdali geçmiĢ ve Ahmet Han Abdali yeni kurulan bu devlete ilk defa Afganistan adını vermiĢtir.12 _{Afganistan‟ın ilk}

hükümdarı olan Ahmet Han Abdali‟nin Dürrüd-Dürra (inciler incisi) unvanı almasıyla Abdali (eftalit) kavmi Dürrani olarak adlandırılmıĢtır.13 _{Ahmet Han Abdali (ġah}

Dürrani) kısa zamanda Kandahar, Gazne, Kabil ve Sind bölgelerini iĢgal ederek Afganistan Devletinin hudutlarını geniĢletmiĢtir. Hindistan‟a, Horasan‟a ve Türkistan‟a yaptığı seferler ile bu devleti kısa zamanda bir imparatorluk haline getirmiĢtir.14

Afgan Ġmparatorluğu XVIII. Yüzyılın yarısında, Osmanlı Devleti‟nden sonra ikinci büyük Ġslam devleti haline gelmiĢtir.15

Dürrani‟nin 1773‟de ölümünden sonra yerine oğlu Timur Sah geçmiĢtir. Timur ġah öldüğünde, ülkede kargaĢa ve taht kavgaları artmıĢtır. Taht kavgaların artması daha sonra Afganistan‟ın parçalanmasına sebep olmuĢtur.16 _{Bu karıĢlılıklar XIX. yüzyılın ilk}

çeyreğine kadar sürdükten sonra, Dost Muhammed‟in yönetime geçmesi ile ülkedeki birlik tekrar sağlanmıĢtır. Ancak bu dönemde ise Kuzey Hindistan, Afgan birliğini zayıflatma çabası içine girmiĢtir. Bu yıllarda Ġngilizlerin yavaĢ yavaĢ Hindistan‟ı hakimiyetleri altına aldıkları gözlenmektedir. Ġlk Afgan-Ġngiliz iliĢkisi, Kuzey Hindistan‟da PeĢaver sorununun çözümünde Ġngiliz hakemliği ile olmuĢtur. Arkasından 1839-1842 yılları arasında süren ilk Ġngiliz-Afgan SavaĢı patlak vermiĢtir. Dost Muhammed, ülkesi Ġngilizlerce iĢgal edilmesine rağmen 1863‟te Kabil‟e dönerek tekrar Afgan birliğini sağlamıĢtı. Dost Muhammed‟in 1863‟te ölmesi ile Afganistan, tekrar iktidar mücadelesine sürüklenmiĢtir. ġir Ali‟nin 1868‟de iktidarı ele geçirmesiyle bu mücadele durulmuĢtur.

11_{Azmi Özcan, “Nadir Şah ve Afganistan”, Afganistan Üzerine AraĢtırmalar (Der. Ali} Ahmetbeyoğlu), Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 2002, s. 50.

12

Barlas, a.g.m. , s. 363.

13_{Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi , Ġlk Çağlardan Gürkanlı Devleti’nin KuruluĢuna Kadar (1526),}

C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987, s. 6.

1414 _{Mehmet Saray, Atatürk ve Türk Dünyası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, s. 185.} 15 _{Zeki Sarıhan, KurtuluĢ SavaĢımızda Türk – Afgan ĠliĢkileri, Kaynak Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.}

15.

16_{Halil ġimĢek, “Türk-Afgan İlişkileri ve Türkiye’nin Afgan Politikası”, www. hsimsek. com. (08. 09.}

Zamanla Afganistan‟ın Ruslara yaklaĢma politikası, Ġngilizlerin 1878‟in son aylarında Afganistan‟ı iĢgal etmesine neden olmuĢtur. Ġngilizler, Rusların güneye doğru yayılma politikasını endiĢeyle izlemekteydiler.17

Rusya‟nın Afganistan üzerinden daha güneye inmesine mani olmak isteyen Ġngiltere, Ġkinci Ġngiliz-Afgan SavaĢı‟nın sonunda Afganistan ile imzaladığı bir antlasmayla Afganistan‟ı nüfuz ve himayesine almıstır.18

Afganistan tahtına da, Yakup Han ile girdiği mücadeleyi kazanan, Sir Ali‟nin yeğeni Abdurrahman Han geçmistir. “Demir Emir” lakaplı Abdurrahman Han zamanında Ġkinci Ġngiliz-Afgan SavaĢı yaĢanmıĢtır (1878-1880). Bu savaĢ sonunda ülke, büyük çapta harap olmuĢ ve milli birlik zayıflamıĢtır. Abdurrahman Han, Ġngilizlerle bir antlaĢma yaparak sürekli sorun olan Afgan-Hindistan sınırını bugün de geçerli olacak Ģekilde belirlemiĢtir. Durand Hattı 19

(Bknz.: Resim-2) olarak geçen bu sınır, birçok Afganlının ülkesinin sınırları dıĢında kalmasına neden olmuĢtur.

Abdurrahman Han‟ın 1901‟de ölmesiyle baĢa geçen Habibullah Han döneminde Ġngilizler, XX. yüzyılın basında değiĢmeye baĢlayan dünya siyasi ortamı içinde Ruslarla uzun yıllar süren çatıĢmasını bitirerek, 1907 yılında bir ittifak antlaĢması imzalanmıĢtır.20

Ġki büyük güç arasındaki “Büyük Oyun”u bitiren bu antlaĢma, Afganistan‟ı da tam anlamıyla bir Ġngiliz sömürgesi durumuna düĢürmüĢtür. Habibullah Han bu antlaĢmayı onaylamayı reddetse de, iki süper güç tarafından bu durum göz ardı edilmiĢtir. Habibullah Han‟ın 1919 ġubatında bir av partisi esnasında öldürülmesinden

17 _{Tarihçiler tarafından “Büyük Oyun”, Orta Asya‟ya yönelik Rus-Dngiliz mücadelesi olarak}

adlandırılmaktadır. XIX yüzyılda her iki imparatorluk Asya, ‟da hızla geniĢlemeye baĢlamıĢtır. Afganistan‟ın Ġngiltere için çok önemli bir yeri vardır. XIX. yüzyılın ortalarında baĢlayan bu mücadelede Afganistan, Ġngiltere tarafından adeta bir tampon devlet olarak kullanılmıĢtır. Zaten bu dönemde de iç iĢlerinde Afganistan‟ı kendisine bağlayacaktır. Bkz: David Seddon, “İmperial Design: A Deep History of Afghanistan”, Critical Assian Studies, V. 35, N. 2, 2003, s. 180-186; Fraser- Tytler, a.g.e. , s. 75-81.

18 _{26 Mayıs 1879 tarihinde imzalanan antlaĢma, Gandamak AntlaĢmasıdır. AntlaĢma ile Ġngiltere}

Afganistan‟a her yıl para yardımı yapacak ve Afganistan‟ın dıĢ iĢlerini kendisi yürütecektir. The World Factbook, http:// worldfacts . us/ “Afghanistan”. htm, (10. 11. 2010); s. 176; Fraser-Tytler, a.g.e. , s. 146.

19

12 Kasım 1893‟de Ġngiliz Henry Mortimer Durand ile Afgan Emiri Abdurrahman Han tarafından imzalanmıĢtır. “Afghanistan”, a.g.m. , s. 176. AntlaĢmanın maddeleri için bakınız: Mehmet Cevat,

Afganistan, Ankara, 1934, s. 93-96. Fraser-Tytler, “Durand hattı belki Ģartlar içinde mümkün olan

en iyi sınır olmasına karĢın, çok az avantaja ve birçok kusura sahipti. ” diyerek hattın her iki taraf için de istenen sonucu vermediğini belirtmektedir. Bkz: Fraser-Tytler, a.g.e. , s. 188.

20

Bu ittifak antlaĢması, Rusların Japonya ile 1904-1905 yılları arasında yaptığı savaĢı kaybetmesi sonrası imzalanmıĢtır. Bu antlaĢma ile üç konu olan Ġran, Afganistan ve Tibet hakkında bir karar alınmıĢ, Afganistan Ġngiliz nüfuz bölgesine dâhil edilmiĢtir. Ayrıntılı bilgi için bakınız: Fahir Armaoğlu, 20.

sonra da yerine oğlu Emanullah Han geçmiĢtir. Emanullah Han‟ın iktidara gelince ilk iĢi, 1880‟de Ġngilizlere karsı ülkenin kaybedilen bağımsızlığını kazanmak için mücadele etmek olmuĢtur.21 _{Afganistan; 1919 Mayısında baĢlayan, üç ay süren ve muharebe}

alanında tam bir kazananın olmadığı Üçüncü Ġngiliz-Afgan SavaĢı sonrası 8 Ağustos 1919‟da yapılan Ravalpindi AntlaĢması22

ile bağımsızlık yolunda önemli bir adım atmıĢtır.23

Afganistan 22 Kasım 1922‟de yapılan kesin barıĢ antlaĢmasıyla da Ġngilizlere karĢı tümüyle bağımsızlığını kazanmıĢtır.24

Emanullah Han‟ın kendisi de kazandığı bu baĢarıyla önemli bir toplumsal destek ve popülarite kazanmıĢtır.25

Uzun süre monarsiyle yönetilen Afganistan‟ın ilk anayasası, 1923 yılında Kral Emanullah Han tarafından getirilmiĢtir.26

Bu anayasa ile “Emir” aynı zamanda, “Kral” unvanını almıĢtır.

Emanullah Han emir olduktan sonra, özellikle kayınpederi Mahmut Tarzi Bey‟in yardımıyla ülkenin iç teĢkilatını yeniden düzenlemiĢ ve Ġngiltere ile yapılan antlaĢma sonrasında hızla ülkesinin bağımsızlığının tanınması çalıĢmalarına giriĢmiĢtir. Bu amaçla Muhammed Veli Han ve yanındaki bir heyet, bir takım antlaĢmalar yapmak ve ülkesinin tanınmasını sağlamak maksadıyla Avrupa ve Amerika‟ya gönderilmiĢtir.27

Afganlılar Ġngilizlerden bağımsızlığını kazandıktan sonra ilk antlaĢmayı BolĢeviklerle yapmıĢtır. 28 ġubat 1921‟de Moskova‟da imzalanan on maddelik antlaĢma ile her iki ülke de birbirini tanımaktadır.28 _{AntlaĢma ayrıca, Rusların}

Afganistan‟a baĢta askeri malzeme olmak üzere bir takım yardımlarını da içermekte; ayrıca Orta Asya‟daki bir kısım Türk Cumhuriyetlerinin özgürlüğünden bahsettiği gibi,

21 _{Emanullah Han‟ın bu konudaki çeĢitli beyanatları için bakınız: Cevat, a.g.e. , s. 125-130.}

22 _{Bugün Pakistan sınırları içinde yer alan bir Ģehirdir. AntlaĢmanın maddeleri için bakınız: Cevat, a.g.e.,}

s. 140-142.

23 _{Ġngiltere savaĢta kaybetmemesine rağmen Afganistan‟ın bağımsızlığını, Sovyet Rusya tehdidine karĢı}

kabul etmek zorunda kalmıĢtır. Bu konudaki bir çalıĢma için bakınız: Mehmet Koçer, “Bolşevik İhtilali Sonrasında Afganistan Üzerinde İngiliz-Rus Mücadelesi”, Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 9:1, 2004, s. 79-86, (çevrimiçi), www. firat. edu. tr/ilahiyat/DergiYazilari/09-1_2004/05 MehmetKocer. pdf. (15. 06. 2010)

24 _{“Afghanistan”, a.g.m. , s. 176, Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi (Cilt III) (2. Baskı), Türk}

Tarih Kurumu, 1987, s. 532-533. 25

M. Nazif Shahrani, “King Aman-Allah of Afghanistan’s Failed Nation-Building Project and its Aftermath (Review Article)”, Dranian Studies, V. 38, N. 4, 2005, s. 622, (Çevrimiçi) http://ebscohost. com/, (19. 07. 2010).

26 _{Anayasa‟nın Ġngilizce metni için bakınız: “Constitutions of the Past (1923), Afganistan Online”,}

(Çevrimiçi), http://www. afghan-web. com/history/const/const1923. html, (11. 04. 2010).

27 _{Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi (Cilt III) (2. Baskı), Türk Tarih Kurumu, 1987, s. 532-537;}

Z. Sarıhan, KurtuluĢ SavaĢımızda Türk – Afgan ĠliĢkileri, s. 35-42.

geçen asırda Afganistan‟dan alınan toprakların geri verilmesi de taahhüt edilmektedir. Sovyet Rusya ile imzalan antlaĢmadan bir gün sonra, Moskova‟da bulunan Afgan Heyeti ile aynı tarihlerde orada bulunan Türk Heyeti, hazırladıkları on maddelik Türk- Afgan AntlaĢmasını 1 Mart 1921‟de karĢılıklı olarak imzalamıĢtır.

Afganistan‟ın tarihi süreci bir bütün olarak incelendiğinde, doğu-batı ve kuzey- güney arasında bir mücadele alanında yer alması nedeniyle sürekli olarak değiĢik zamanlarda değiĢik devletler arasında el değiĢtirdiği görülmektedir. Özellikle XIX. yüzyıl boyunca, Rusların ve Ġngilizlerin doğal yayılma alanlarının tam ortasında yer alması ve “Büyük Oyun”un bir parçası olması nedeniyle, bu iki ülkenin baskısını sürekli üzerinde hissetmiĢtir.