1576-1596 yılları Osmanlı İmparatorluğunda Celâli İsyanlarının doruk noktasına ulaştığı yıllardır. İsyanlar neticesinde köylüler kendilerini bölgelere/şehirlere sığınmışlar, bunun neticesi olarak da köyler büyük oranda boşalmıştır. Halkın köyleri boşaltmasıyla beraber konar-göçerlerin sayısı da artmıştır. Osmaniye/Kınık bölgesi de bu isyanlardan çok fazla etkilenmiştir. Yerleşik hayata geçmiş köylülerin yaşadıkları yerleri boşaltması neticesinde ileride devletin başına dert olacak Tecirli ve Cerid aşiretleri yerleşmeye başlamıştır. Ancak bu aşiretler Kınık’ı yerleşik hayat için değil kışlak olarak tercih etmişlerdir. “İsyanlar neticesinde yerleşik halkın boşalttığı şehir ve tarım arazileri konar-göçer aşiretlerin istilasına uğramış, yerleşik hayat kültür olmayan bu Türkmen toplulukları mevcut yerleri harap etmişlerdir. Yüzlerce yıl ekili olan araziler boş ve bakımsız kaldığı için bataklık ve kullanılamaz hale gelmiş, ticaret yolları ortadan kalkmış, bölgede emniyet kalmamış, şehirlere ait medeniyet izleri tahrip edilmiştir.”64
Tahrir Yılı Şehirler % Köyler % Cemaatler %
1525 8,43 11,8 79,6
1536 9,27 8,6 82
1572 7,4 7,1 85,3
Tablo 7: 1525, 1536 ve 1572 Tahrirlerine Göre Nüfusun Dağılımı65
“1833-1841 yılları arasında Mehmet Ali Paşa isyanı sırasında Adana ve çevresi Mısırlıların hakimiyetinde kalır. Mısırlı İbrahim Paşa’nın Adana ve çevresini ele geçirmesinde bölgenin karışık
62 Dr. Yılmaz KURT, Eski Osmaniye (Kınık Kasabası), s.14
63 Dr. Yılmaz KURT, a.g.e, s.13
64 Mehmet Akif TERZİ, Kınık’tan Kıyı’ya Osmanlı Belgelerinde Osmaniye, s.9
65 Mehmet Akif TERZİ, a.g.e, s.9
24
durumu ve halkın Osmanlı yönetimine tepkisinin önemli bir payı olduğu düşünülebilir. 1833 Kütahya Antlaşması’ndan sonra Çukurova; 8 yıl İbrahim Paşa’nın yönetiminde kalır. Bu dönemde ziraî alanda ciddi çalışmalar yapıldığı, sulama projeleri, tohum ıslahı, kalifiye işçi yetiştirilmesi ve işçi mesailerinin düzenlenmesi gibi uygulamalar bilinmektedir.”66
Sancak Kaza Nahiye Köyler
Adana 4 10 746
İçel 5 5 321
Kozan 4 2 324
Cebel-i Bereket 6 6 238
Toplam 19 23 1629
Tablo 8: 19. yy Sonunda Adana Vilayetinin İdari Yapısı67 1.1.5. Fırka-İ Islahiye Ve Faaliyetleri
1.1.5.1 Zorunlu İskanın Sebepleri
a. Türkmen aşiretlerinin sebep oldukları problemler
Celali isyanları sonucu boşalan Çukurova’ya göçerlerin yerleşmesiyle beraber, başıbozukluk ve düzensizlik oluşmuştur. Özellikle bazı aşiretlerin çıkardıkları huzursuzluklar halkın sürekli şikâyet etmesine sebep olmuştur. Örneğin Tecirli aşireti Çukurova’nın en tehlikeli aşireti haline gelmiştir. Tecirliler Maraş ve Çukurova bölgesinde büyük zaralar vermeye başlamışlardır.
Konar-göçer aşiretlerin “vergilerini ödememeleri, askerlik hizmetini yerine getirmemeleri, yaylaya gidip gelirken yerli ahaliye verdikleri zararlar, birbirleri ile olan mücadeleleri”68 gibi sebepler de Türkmenlerin neden olduğu problemlerdir. Ayrıca “yol kesme, hırsızlık, gasp, adam öldürme,
66 M. Fatih SANSAR, Fırka-i Islahiye ve Osmaniye (Cebel-i Bereket), s.13
67 Prof. Dr. Nihat FALAY, 19. Yüzyıl Sonunda Osmaniye’nin Sosya-Ekonomik Yapısı, Tarih İçinde Bütün Yönleriyle Osmaniye Sempozyumu İçinde, s.21
68 M. Fatih SANSAR, Fırka-i Islahiye ve Osmaniye (Cebel-i Bereket), s.19
25
ekinliklere ve zirai alanlarına verdikleri zararlar nedeniyle bölgenin asayiş ve emniyetini tehlikeye”69 düşürmekteydiler.
b. Ziraatın Geliştirilmesi
Osmanlı devleti ekonomisi tarıma dayalı bir ekonomiydi. Bu anlamda Çukurova da verimli arazileriyle dikkat çekmekteydi. Celali isyanlarına sebep olan toprak reformları ve sonucunda ağır vergilerden bunalan köylünün sabanını kırarak köyleri terk etmelerinden tecrübe çıkaran Osmanlı devleti halkın ekonomik refahını ve işsizliği önlemek için tarımın öneminin farkındaydı.70 Aynı şekilde Osmanlı devletinde pamuk ve pamuklu dokuma tezgâhları da önemli bir alanı oluşturmaktaydı. Pamuk ziraatı için de en elverişli topraklar Çukurova bölgesiydi. Özellikle dünyanın pamuk ihtiyacını büyük oranda karşılayan Amerika’da 1860’lı yıllarda yaşanan iç savaş neticesinde pamuğun önemi artmıştır. Osmanlı devleti de açılan bu boşluğu doldurmak istemiştir.71
c. Yabancı Müdahalesi İhtimali
Azınlıkların yaşadığı bölgelerde özellikle de Çukurova’da sürekli isyanların olması, bölgeye hâkim olan beylerin ahaliye zulmetmeleri neticesinde buralarda yaşayan azınlıklar şikayetlerini sık sık İstanbul’a bildirmekte ve sorunları dillendirmekteydiler. Zaten bu yöreye hâkim olmak isteyen İngilizler ve Fransızlar bu fırsattan yararlanmak isteyebilirlerdi. Hatta Osmanlı Rus savaşı esnasında İngilizler ve Fransızlar Osmanlı devletine istedikleri takdirde bu bölgedeki isyanların önlenmesinde yardımcı olabilecekleri teklifini dillendirmeleri Osmanlı İmparatorluğu’nun endişesini arttırmıştı. Yine bu bölgeden geçen misyonerlerin, yabancı bazı gezginlerin saldırılara uğramaları ve bunun sonucu olarak da yabancı devletlerin tepkileri ile karşılaşılması da bu bölgenin bir an önce ıslah edilmesini gerektiren sebepler arasında yer almaktadır.72
69 M. Fatih SANSAR, Fırka-i Islahiye ve Osmaniye (Cebel-i Bereket), s.19
70 M. Fatih SANSAR, a.g.e, s. 54
71 M. Fatih SANSAR, a.g.e, s. 54
72 M. Fatih SANSAR, a.g.e, s. 57-58
26
1.1.5.2. Fırka-İ Islahiyenin Osmaniye Ve Çevresindeki Faaliyetleri 1. Hassa ve İslâhiye’nin Kuruluşu
Hacılar, Tiyek ve Ekbaz nahiyeleri birleştirilerek Hassa Kazası kuruldu (Temmuz 1865). İlk önce Maraş sancağına bağlı olan Hassa 1867 yılında Cebel-i Bereket Sancağına bağlanmıştır.73
Müslim Gayrimüslim
Nahiyeler Hane Nüfus Hane Nüfus
Tiyek Nahiyesi 208 556 21 65
Akbez Nahiyesi 188 476 29 96
Hacılar Nahiyesi 540 1177 31 109
Toplam 936 2209 81 270
Tablo 9: Hassa Kazasına bağlı üç nahiyenin nüfus ve hane miktarı74
Kerkütlü, Çerçili, Hanağzı, Kürtbağçesi ve Eğintili nahiyeleri, Kürt Dağından Keferdiz nahiyesi ile Dumdum Ovasında Delikanlu ve Çelikanlu aşiretleri iskân edilerek bu nahiyeler birleştirilmiş ve İslâhiye adında yeni bir kaza kurulmuştur.75
Köy Adı Hane Miktarı
Altıntop Karyesi 120
Gümüştepe Karyesi 100 Selimdede Karyesi 100
Örtülü Peykar 100
Arpalı Höyük 125
Tablo 10: 1865 yılında İslâhiye ve çevresinde kurulan köyler ve hane miktarları76
73 Mehmet Akif TERZİ, Kınık’tan Kıyı’ya Osmanlı Belgelerinde Osmaniye, s.18; M. Fatih SANSAR, Fırka-i Islahiye ve Osmaniye (Cebel-i Bereket), s.85-88
74 M. Fatih SANSAR, Fırka-i Islahiye ve Osmaniye (Cebel-i Bereket), s.87
75 Mehmet Akif TERZİ, Kınık’tan Kıyı’ya Osmanlı Belgelerinde Osmaniye, s.19-20; M. Fatih SANSAR, Fırka-i Islahiye ve Osmaniye (Cebel-i Bereket), s.88-91
27