Cehâletin DeğiĢkenliği (Giderilmesi)

Cehâlettin değiĢkenliğinden kastımız, akitlerdeki bilinmezliğin giderilmesiyle fâsit akitlerin sahihe dönüĢme imkânıdır. Yani akdin baĢında akidle ilgili bilinmezlikler söz konusu iken daha sonra satıcı ve alıcı tarafından bu bilinmezlik kaldırılarak akde geçerlilik kazandırılmasıdır. Burada üzerinde duracağımız konu, bilinmezlik açısından bâtıl ve fâsit akitlerin arasındaki farklardır. Burada bâtıl ve fâsit akitlerdeki bilinmezliğin ortadan kaldırılmasının akde bir etkisi olup olmayacağı konusunda fıkıhçıların görüĢlerini belirtmeye çalıĢacağız. Ġlk önce bâtıl ve fâsit akitlerin ne anlama geldiğini ve aralarındaki farkı açıklamak istiyoruz. Zira bâtıl ve fâsit akitlerin hakikatini bilmeden bu akitlerle ilgili bilinmezlik değiĢkenliğinden bahsetmek mümkün değildir.

Hanefîlere göre, eksiklik akdin rükünlerinde, yani icap, kabul veya akdin konusunda olursa yahut bunları tamamlayan Ģartlarda bulunursa akid bâtıl olur. Meselâ akdin konusu, Ģarap veya domuz eti gibi mubah olmayan bir eĢya ise veya akdin mahalli ve satıĢ bedeli mevcut değilse akid bâtıl olur.523 Buna göre bâtıl akid; rükünlerinde veya Ģartlarında eksiklik bulunan akiddir. Eğer hükmü tamamlayan veya hükümle ilgili olan bir Ģart eksik olursa akid fâsit olur. Meselâ bir satım akdinde ödenecek olan bedel miktarının veya ödeme vadesinin bilinmemesi gibi bilinmezlikler hükmün uygulaması

523 _{Kâsânî, Bedâ’i‛u’s-sanâ’i‛ fi tertibi’Ģ-Ģerâ’i‛, V/183; bk. Ġbn Nüceym, el-Bahru’r-râ’ik Ģerhu} Kenzi’l-hakâ’ik, V/306-VI/77.

129

sırasında anlaĢmazlığa yol açacak Ģekilde aĢırı olursa akid fâsit olur. Buna göre fâsit akid; akdin vasfında, yani hüküm ve sonucu tamamlayan Ģartlarında eksiklik bulunan akiddir.524

Hanefî dıĢındaki ġâfiî, Mâlikî ve Hanbelî fıkıhçılara göre, fâsit ve bâtıl akid arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Yani ister akid bâtıl ister fâsit olarak nitelensin, bilinmezliğin bulununduğu durumda geçersizlik açısından aralarında hiç bir fark yoktur. Bu nedenle akitlerdeki bilinmezliğin değiĢmesinin de akde bir etkisi söz konusu değildir. Dolayısıyla biz burada yalnız Hanefî fıkıhçıların bilinmezliğin değiĢmesinin fesadı ortadan kaldırması hakkındaki görüĢlerini ele alacağız.

1.5.4.1. Akid Meclisinde Cehaletin Giderilmesi

Akitler için akid meclisi çok önemlidir. Hanefilere göre, akdin meydana geldiği meclisten taraflar ayrılmadıkça her ikisinin de akdi bozma hakkı bulunmaktadır. Fakat Ġmam Züfere göre, fâsid olarak meydana gelen bir akdin tekrar sahihe dönüĢmesi mümkün değildir.525

Meclis dağıldıktan sonra ise akid lazım hale gelip, muhayyerlik Ģartı koĢulması durumu dıĢında akdi bozma hakkı taraflara verilmemiĢtir. Akdi feshetme hakkı baĢka nedenlerde olduğu gibi bilinmezlik konusunda da taraflara verilmemiĢtir. Akid meclisi dağılmadan bilinmezlik ister akdin sülbünde isterse de akdin Ģart, sıfat, süre ve bedelinde olsun veya ister aĢırı ister az olsun, akid meclisi dağılmadan mevcut olan eksiklikler tamamlanıp akitteki bilinmezlikler açıklanır veya meçhul olan ödeme tarihi kaldırılırsa bütün bu durumlarda fâsit olan akid sahih hale dönüĢür. Meselâ bin lira ve bir kilo Ģarapla satılan bir malın bedeli hakkında akid meclisi dağılmadan satıcı ve alıcı anlaĢarak bir kilo Ģaraptan vazgeçmeleri durumunda ya da malının bedelini rüzgârın esmesi Ģartına bağlayan bir satıcının sattığı malın bedelini alıcıdan hemen alması, yani akid meclisi dağılmadan bu bilinmezlikler ortadan kalkarsa fâsit olan akid, sahihe dönüĢür.526 Akid meclisinde taraflarca belirlenen Ģeylerden veya verilen sözlerden meclis dağılmadan vazgeçilebilir, hatta akid bozulabilir. Dolayısıyla akidle ilgili olan bilinmezliklerin akid meclisi dağılmadan

524 _{Zeylaî, Tebyînü’l-hakâ’ik Ģerhu Kenzi’d-dakâ’ik, IV/43-46; bk. Haydar, Dürerü’l-hukkâm Ģerhu}

Mecelleti’l-ahkâm, VI/249.

525 _{Kâsânî, Bedâ’i‛u’s-sanâ’i‛ fi tertibi’Ģ-Ģerâ’i‛, V/178.}

526 _{Haydar, Dürerü’l-hukkâm Ģerhu Mecelleti’l-ahkâm, I/196; bk. Ġbn Mâze, el-Muhîtu’l-burhânî,}

130

giderilmesi tarafların elindedir. Fakat meclis dağıldıktan sonra bazı Ģeyler kesinleĢirse vazgeçilmesi mümkün olmaktan çıkar.

Akid meclisindeki bilinmezliklerin giderilmesi hakkında özet olarak Ģunları söyleyebiliriz: Akid meclisi dağılmadan önce akitlerdeki bilinmezlikler ister akdin sülbünde ister akdin sıfatlarında olsun, ortadan kaldırıldığı takdirde, akitlerin sahih olma durumuna dönüĢme imkânı bulunmaktadır.

1.5.4.2.1. Meclis DıĢında Cehâletin Giderilmesi

Akid meclisi dağıldıktan sonra bilinmezliğin giderilmesinin bâtıl akitlerde etkisinin olmadığı konusunda fıkıhçılar hemfikirdir. Yani akdin tarafları birbirlerinden ayrıldıktan sonra ikinci sefer bir araya gelip de bâtıl akdin eksiklerini tamamlarlarsa da sahih vasfını kazanamaz. Fâsit akde gelince, Hanefî fıkıhçıların görüĢüne göre, fâsit akitlerde akdin tarafları birbirlerinden ayrıldıktan sonra da bir araya gelip fâsit olan akdi fesat nedenlerini ortadan kaldırarak geçerli hale getirebilirler. Hanefîlerden Semerkandî, fâsit akid hakkında Ģu görüĢtedir. Hacıların dönüĢüne ve hasat zamanına bağlanan akitler câiz değildir. Zira bu vakitler değiĢebilir. Yalnız akdin tarafları, hacılar dönmeden ve hasat zamanı gelmeden ödeme zamanının iptali üzerinde anlaĢırlarsa akid meclisi dağılmıĢ olsa da fâsit olan akid sahihe dönüĢür. Fakat belirlenen vakit geldikten sonra fâsit olan akdin sahihe dönüĢmesi mümkün değildir. Zira bu durumda fesatlık kesinleĢir, bunun üzerinde icmâ bulunmaktadır.527

Bilinmezliklerde olduğu gibi muhayyerlik hakkında da bu değiĢkenlik hükmü geçerlidir. Meselâ bir Ģahıs, malını muhayyerlik hakkına sahip olmayı alıcıya sonsuza kadar tanıyarak satsa bu akid fıkıhçıların ittifakıyla fâsit olur. Fakat Ġmâm Ebû Hanîfe‟ye göre, üç gün geçmeden Ebû Yûsuf ve Ġmâm Muhammed‟e göre, herhangi bir vakitte muhayyerlik Ģartı iskât edilirse fâsit olan akid geçerli hale gelir.528 Bunun sebebini Zeylaî Ģöyle açıklar: Fâsit akdin fesatlığın ortadan kaldırılmasıyla sahihe dönüĢme fikri daha doğrudur. Zira fesatlığın sebebi tarafların çekiĢmesidir bu çekiĢme de belirlenen vaktin gelmesiyle ortaya çıkar. Fakat belirlenen vakit gelmeden belirsiz olan Ģartların ortadan kalkmasıyla çekiĢme de ortadan kalkmaktadır.529 Hanefîlerin bilinmezlik hakkındaki görüĢlerini göz önünde bulundurduğumuzda bu konuda

527 _{Semerkândî, Tuhfetü’l-fukahâ, II/47.}

528 _{Ġbn Mâze, el-Muhîtu’l-burhânî, VI/446.}

529

131

Zeylaî‟ye katılmamak elde değildir. Çünkü akidde belirlenen meçhul vakit gelmeden alıcı, satıcıya mebîin bedelini verirse tarafları nizâ ve çekiĢmeye götüren nedenler ortadan kalkar. Dolayısıyla böyle akitlerin sahih olması lazımdır.

Bilinmezliğin değiĢkenliği hakkında Hanefî fıkıhçıların görüĢlerini özetlersek Ģunları söyleyebiliriz: Bilinmezlik bazı durumlarda ortadan kaldırılması mümkün iken bazı durumlarda ise mümkün değildir. Akid meclisi dağılmadan bilinmezliklerin, ister akdin sülbünde ister sıfatlarında olsun değiĢtirilmesi mümkündür. Meclis dağıldıktan sonra ise akdin sülbündeki bilinmezliklerin (meselâ ma‟dûm üzerinde meydana gelen akitler) değiĢtirilmesinin imkânı bulunmamaktadır. Zira meclis dağıldığı zaman içindeki bilinmezliklerden dolayı akid bâtıl olarak gerçekleĢmiĢ olur, butlânı kesinleĢen akdin ise bir daha sahihe dönüĢme imkânı yoktur. Eğer bilinmezlik, akdin sıfatlarında olursa bu bilinmezlikler ister akid meclisinde ister meclis dağıldıktan sonra ortadan kaldırılsın fâsit olan akid sahih olur. Hanefilerin bu görüĢü, günümüzde çokça uygulanan ve bu tür bilinmezlikleri bünyesinde barındıran akitlerin ifsattan kurtarılmasına bir dayanak olması açısından rahatlatıcı bir görüĢtür.

1.6. AKĠTLERDE CEHÂLETĠN ĠSLÂM VE POZĠTĠF HUKUK