Bizans İmparatorluğu Dönemi

Bizans imparatorluğu Justinianos (527-565) döneminde, Bizans İmparatorluğu batıda büyük başarılara imza atarken, doğuda ise İran’a karşı savunma gücü zayıflamıştı. Bizans İmparatoru Anastasios I (491-518) devrinde Martyropolis (Meyyafarkin, şimdi Silvan), Theodosiopolis (Erzurum), Amida (Diyarbakır) ve Nisibis (Nusaybin) geçici olarak İranlıların eline geçmişti. 532 yılında ise İmparator Justinianos, İran hükümdarı Hüsrev I Anuşirvan (531-579)’a haraç ödemeyi kabul ederek onunla ebedi bir barış antlaşması yaparak batıda hareket serbestliği kazanmıştı. Ancak daha 540 yılında Hüsrev I, ebedi barışı bozarak Suriye’ye girdi, Antakya’yı tahrip ederek Akdeniz kıyısına kadar ilerledi. İran, kuzeyde ise Armenia ve İberia’yı tahrip ederek Karadeniz’in doğu kıyısındaki Lazika bölgesini ele geçirdi203.

542 yılında Sivas yakınlarına kadar gelen İran, Malatya ve Samsat civarındaki Kommagene Krallığını tahrip etti. 543’te Grekleri Ermenistan’da mağlup eden İran 544’te ise Mezopotamya’yı tahrip etti. Bu akınlar karşısında Bizans İmparatoru Justinianos, 562’de İran şahı ile 50 yıllık bir barış antlaşması imzaladı. Bu antlaşmaya göre Justinianos, İran şahına haraç vermeyi ve İran topraklarında din propagandası yapmamayı taahhüt ediyordu204.

Justinianos döneminde, imparatorluğun Anadolu’daki can damarı olan askeri bir yol da onarılmıştı. Bu askeri ana yol, İznik, Eskişehir, Sivrihisar üzerinden geçip, Kızılırmak’ı aşar aşmaz ikiye ayrılıyor ve bir kolu doğuya Sivas’a doğru uzanırken; diğer kolu ise güneybatıya yönelip Kırşehir ve Kayseri üzerinden Malatya’ya gidiyordu205.

202 _{Bilge Umar, Ortaçağ Tarihi, s.28-29; Ali Ahmetbeyoğlu, a.g.e., s.44.} 203 _{Georg Ostrogorsky, a.g.e., s.32.}

204 _{Charles Diehl, Bizans İmparatorluğu Tarihi, Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu, İstanbul 1938, s.35.} 205 _{Bilge Umar, Ortaçağ Tarihi, s.37.}

Justinianos, yeni surlar ile tahkim ettiği Sivas’ı, Armenia II eyaletine merkez seçmişti206.

Justinianos döneminin en önemli özelliklerinden biri de büyük arazi sahipleri ile yapılan mücadelelerdi. Bu dönemde Bizans İmparatorluğu sınırları içerisinde Kapadokya asilzadeleri de dahil olmak üzere, birçok bölgenin asilzadeleri kendi şahıslarına ait kıtalar, silahlı adamlar ve muhafızlar bulundurarak, gerek devlet ve gerekse de şahıslara ait arazileri ellerine geçirmişlerdi. Justinianos, bu büyük arazi sahiplerine karşı amansız bir mücadele vererek, bu büyük arazi rejimini ortadan kaldırmak istemişti. Ancak yine de bunları tamamen ortadan kaldırmaya muvaffak olamadı207.

Bizans imparatoru Justinus II (565-578), Tiberius I. Konstantinos (578-582) ve Mavrikios (582-602) dönemlerinde İran ile 20 yıl boyunca savaşlar yapılmıştır208.

İmparator Justinus II (565-578) döneminde, İran kralı II. Hüsrev Anuşirvan (531-579) yaklaşık 575 yıllarında Bizans Armeniasına bir sefer düzenleyerek Kapadokya, Sebasteia (Sivas) ve Melitene (Malatya)’yi tahrip etmiştir209. Bizans İmparatoru Mavrikos (582-602) döneminde Ermeni eyaletlerinde ve bunlara komşu olan Kapadokya veya Pontos bölgelerinde yeni bir idari dağılım yapıldı. O zamana kadar Theodosiopolis (Erzurum) yöresine ve Pontus şehirlerine (Trabzon vs.) verilen “I. Ermenistan” ismi, Melitene (Malatya) diyarına geçti. Kapadokya’da bulunan Sebasteia (Sivas) diyarına ise “II. Ermenistan” dendi210.

Bizans imparatoru Herakleios (610-641) tahta çıktığı esnada imparatorluğun durumu son derece vahimdi. Doğuda İranlılar, kuzeyde Avarlar ve Slavlar tehlike arzediyorlardı. Dahilde ise, imparator Phokas (602-610)’ın bedbaht idaresinden sonra imparatorluk topraklarında tam bir anarşi hüküm sürüyordu. Herakleios ise

206 _{Rene Grousset, a.g.e., s.231; Besim Darkot, “Sivas”, İ.A., C.X, İstanbul 1966, s.570.}

207 _{A.A.Vasilev, Bizans İmparatorluğu Tarihi I, Çev. Arif Müfit Mansel, Ankara 1943, s.200-201.} 208 _{Georg Ostrogorsky, a.g.e., s.73.}

209 _{Ernst Honigmann, a.g.e., s.18-19.} 210 _{Rene Grousset, a.g.e., s.49.}

ne kâfi miktar paraya ve ne de askeri kuvvete malikti211. Bu yıllarda İran, Ön Asya’yı işgal etmişti. Bizans kuvvetleri, kısa bir süre de olsa Kayseri’yi ele geçiren İran kuvvetlerini 611 yılında bu şehirden çıkarmışlardı. Ancak Armenia bölgesinde ve Suriye’de İran üzerine karşı bir taarruz yapamadılar. İran, 613’te Antakya yakınlarında Bizans kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğratarak buraları ele geçirdiler. Güneye doğru ilerleyen İran kuvvetleri Domaskos (Dimaşk, Şam)’u işgal ettiler. Kuzeyde ise Tarsos (Tarsus) kalesini ele geçirdiler. İran kuvvetleri daha sonra Armenia’yı işgal ederek, Bizans kuvvetlerini buradan çıkardılar212. Sivas ve yöresi, bu yıllarda kısa bir süre de olsa, İran Sasani ordularının egemenliğine girdi213. İran, 614 yılında, Bizans imparatorluğunun başşehri olan İstanbul, doğudan İran, kuzeyden ise Avar ve Slav kuvvetleri tarafından kuşatıldı ise de bir sonuç alınamadı. İran orduları 619 yılında Bizans’ın en zengin eyaleti olan ve Bizans’ın hububat ihtiyacının çoğunun karşılandığı Mısır’ı ele geçirdiler214.

Bizans imparatoru Herakleios, 622 yılında İran üzerine sefere çıkmak için anadolu’ya geçti. Yeni birliklerle takviye edilmiş ordusu ile Armenia arazisi üzerinde Şahrbaraz yönetimindeki İran ordusunu bozguna uğrattı215. Bu zaferle yüreklenen Bizans ordusu, hemen Torosları aşıp Kapadokya üzerine yürüdü ve Kızılırmak kıyısında güvenli bir yerde konakladı216. İmparator Herakleios, Avar Kağanının tehditkâr tavırları nedeniyle, Avarlara verilen haracın miktarını artırarak bir nebze de olsa Avar tehlikesini önleyip, 623 yılında Armenia üzerine yürüdü. İran’ın önemli şehirlerinden olan Ganzak (Gence) ile Dvin ele geçirildi. Herakleios, daha sonra ordusunu Lâz, Abasg (Abaza) ve İberia (Gürcü)lılar ile takviye ederek Armenia bölgesinde İran ile savaşa tutuştu, ancak İran’a girmeye muvaffak olamadı. Kışın bastırması üzerine de 625 yılı içerisinde Sebasteia (Sivas) üzerinden Karadeniz bölgesine çekildi217.

211 _{A.A.Vasilev, a.g.e., s.248.} 212 _{Georg Ostrogorsky, a.g.e., s.88.}

213 _{Besim Darkot, a.g.e., s.570; Sivas, Sivas Valiliği, Sivas 2002, s.56.} 214 _{Georg Ostrogorsky, a.g.e., s.88-89.}

215 _{a.g.e., s.94-95.}

216 _{Bilge Umar, Ortaçağ Tarihi, s.47.} 217 _{Georg Ostrogorsky, a.g.e., s.}

626 yılı içerisinde, İran ve Avar kuvvetleri iki taraftan İstanbul’a taarruz ettiler. Ancak Bizans donanmasının denizdeki başarısı sonucunda İran ve Avar kuvvetleri geri çekilmek zorunda kaldılar. Bu esnada imparator Herakleios, ise ordusu ile Lazika’da idi. Herakleios, burada Hazar Kağanı ile bir anlaşma imzaladı. Buna göre Bizans ve Hazar kuvvetleri artık Kafkaslar ve Armenia bölgelerinde İranlılara karşı birlikte mücadele edeceklerdi. Bu mücadeleler sonucunda İran geri çekilmek zorunda kaldı. Bizans kuvvetleri 627 yılı sonunda Ninive önlerinde İran kuvvetlerini bozguna uğrattılar. Bu bozgundan sonra İran devletinin başındaki Hüsrev, 628 yılında öldürülerek yerine oğlu Kovrad-Şiruye geçti. Kovrad-Şiruye, Bizans ile bir antlaşma imzaladı. Bu antlaşmaya göre Armenia, Roma Mezopotamyası, Suriye, Filistin ve Mısır Bizans İmparatorluğu’na iade edildi218.

Bizans İmparatorluğu’nun, Hazar Türklerinin de yardımıyla İran kuvvetlerini bozguna uğrattığı 627 yılı civarındaki savaş, Kur’an-ı Kerim’de Rum suresi birinci ve beşinci ayetler arasında şöyle bildirilmiştir:

1. Elif, lâm, mîm

2. Bizanslılar yenilgiye uğradılar

3. Yakın bir yerde; ama bu yenilgiye rağmen (yeniden) üstünlük sağlayacaklar.

4. Birkaç yıl içinde: [çünkü] karar yetkisi, eninde sonunda Allah’a aittir. İşte o gün inananlar sevineceklerdir.

5. Allah’ın yardımına: [çünkü] O, dilediğine yardım eder. O kudret ve merhamet sahibidir219.

218 _{a.g.e., s.95-96.}

219 _{Muhammed Esed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir, C.II, İstanbul 1999, s.820-821; A.A.Vasilev, a.g.e.,} s.252.

İKİNCİ BÖLÜM

2. İSLÂMİ DÖNEMDE SİVAS VE YÖRESİ

2.1. Emeviler Döneminde Sivas’a Yapılan Akınlar

Bizans İmparatoru Konstans II (641-668) döneminde, yaklaşık olarak 658’lerde Sivas, Emevi ordularının akınlarına uğramıştır. Emevi orduları Malatya, Sivas ve Amasya’ya kadar seferler düzenleyerek buraları fethetmiştir. Fethettiği yerlerde sürekli kalmayan Emevi ordusu dönüşünde Sivas’a komutan olarak Abdulvahab-ı Gazi’yi bırakmıştır. Kısa bir süre Sivas’’ta uçbeyi olarak kalan Abdulvahab-ı Gazi, halkın Müslüman olması ve Sivas’ın imarı hususunda çalışmıştır. Bizans desteğindeki Pont devleti akınlarının bastırılması üzerine fazla direnemeyen Gazi, “Soğuk Çermik” mevkiinde medfun bulunan Ahmet Turan Gazi ile birlikte şehit olmuşlardır. Bizans’ın bu akınından sonra, Sivas, tekrar Bizans yönetimine girmiştir1.

Bizans İmparatoru Justinianos II (685-695) devrinde, Kıbrıs ahalisinin bir kısmı Kyzikos bölgesine yerleştirildi. Kıbrıslıların bu tehciri, halifeliğin menfaatine dokunmuştu. Justinianos II, halifeliğin bu husustaki müracaatını hakaretle reddedince 691/692 yıllarında Bizans ve Abbasi devletleri arasında savaş çıktı. Bizans ordusu ile Emevi ordusu, Armenia’da Sivas yakınlarındaki Sebastopolis2 civarında karşılaştılar. Savaş esnasında İslâv birliklerinin İslâm ordularının safına geçmesi ile Bizans orduları ağır bir yenilgi aldılar. Böylece Armenia bölgesinin Bizans’ta kalmış olan kısmı da yeniden hilafetin emrine girmiş oldu3.

1 _{İbrahim Yasak-Ahmet Kaleli, Dünden Bugüne Sivas İli, Sivas 1988, s.14; Sivas, Sivas 2002, s.56;} Besim Darkot, “Sivas”, İ.A., C.X, İstanbul 1966, s.570.

2 _{Bugünkü Tokat İli Artova İlçesi Güneybatısındaki Sulusaray, bk. Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel} Adlar, İstanbul 1993, s.716.