Birleşik Fiil

Bir hareketi karşılamak üzere bir arada bulunan kelimeler topluluğudur.

Türkçede üç tip birleşik fiil vardır.

Bir isim unsuru ile bir yardımcı fiilden kurulan birleşik fiiller:

Özellikleri:

a) Bu birleşik fiillerde isim unsuru başta, yardımcı fiil sonda bulunur. Yardımcı fiil, anlamı üzerinde bulunduran isim unsurunu fiilleştirir.

Đsim unsuru + yardımcı fiil = birleşik fiil

dost + ol = dost ol-, yok + et = yok et-

b) Bu tip birleşik fiillerin kuruluşuna, “et-, ol-, yap-, eyle-, kıl-, bulun-, başla-,” fiilleri, yardımcı fiil olarak katılır. “et-, eyle-, kıl-, yap-” fiilleri, geçişli birleşik fiiller; “ol-, bulun-,” fiilleri de geçişsiz birleşik fiiller yapar. “başla-” fiili, -mak / -mek'li hareket isimleriyle birleşik fiiller kurar. Bu birleşik fiillerde hareket ismi, yaklaşma eki (-a / -e) taşır.

Şikâyet et-, memnun et-, hasta ol-, pişman ol-, kör ol-, spor yap-,

var eyle-, mecbur kıl-, yazmış bulun-, ağlamaya başla-,

Ne mümkün vazgeçsin bu sevdada

Bir kere karar kıldık bu hayâlde (S)

Paşanın sesini duymaz oldum.(DHK)

Sert adımlarla kapının önünde gezinmeye başladı.(SH)

Gerçek yapıcılığın mevcudu muhafaza ile başladığını öğrendiğimiz gün mesut

olacağız. (BŞ)

c) Tek başına kullanılmayan veya kullanıldıklarında aslî şekillerini koruyamayan bazı isimler, yardımcı fiile bitişik yazılır.

Sabret- (sabr>sabır), hellet-, (hall>hal), hisset-, (hiss>his)

affet- (afv>af), zannet- (zann>zan)

Ona, hastalığımdan pek az bahsederdim. (DHK)

Bu meçhul ümitler beni aldatırlarsa mahvolacaktım.(DHK)

ç) Bu birleşik fiillerin isim unsuru, bir sıfat fiil olabilir. Sıfat fiil, “ol-” ve “bulun-” yardımcı fiilleriyle başlar.

Konuşmaz ol-, gidecek ol-, gezer ol-, vermiş bulun-

Ocaklar yakılmaz oldu. (M)

Ses gelmez oldu bahçelerden (S)

O günden sonra her akşam sergilikten, güneşin battığı yere bakar oldu. (DDK)

“ol-” yardımcı fiilinin sıfat fiillerle kurduğu birleşik fiillerde; “-mış / -miş” ekli sıfat fiiller, bitmiş, tamamlanmış bir hareketi; “-r / -ar / -er ekli sıfat fiiller devam etmekte olan bir hareketi, -acak / -ecek ekli sıfat fiiller, niyet halinde ifade edilen bir hareketi;

sıfat fiil görevinde de kullanılabilen -yor ekli sıfat fiiller, yakın geçmişte ortaya çıkan tamamlanmış veya etmekte olan bir hareketi karşılarlar.

Almış ol-, gider ol-, verecek ol-, yazıyor ol-

d) Bu birleşik fiillerin her iki unsuru da kelime grubu olabilir.

Yardım / edebil- (yardımcı fiil: birleşik fiil)

i yt

mesut ve bahtiyar /ol- (isim unsuru: bağlama grubu)

i yt

Nurefşan'ın suç ortaklığını kabul etmiş oluyordum. (DHK)

Tanıştığı yolcu, onunla meşgul olmamaya başlamıştı. (SÜ)

Pelitlerin bin bir zorlukla tutunduğu bu dik ve kayalık bayırı, irili ufaklı bir yığın dere

dilim dilim etmişlerdi. (DDK)

e) Grubun vurgusu, isim unsuru üzerindedir.

Bir fiil unsuru ile bir yardımcı fiilden kurulan birleşik fiiller:

Özellikleri:

a) Bu birleşik fiillerde, ana fiil unsuru başta bulunur. Anlamı üzerinde bulunduran bu unsuri -a / -e, -ı /-i, -u / -ü, -ıp / -ip, -up / -üp zarf fiil eklerinden birini taşır.

Fiil + zarf fiil eki + yardımcı fiil = birleşik fiil

koş + a + bil = koşabil-

gez + ip + dur = gezip dur-

b) “bil-, ver-, dur-, gel-, git-, kal-, koy-, gör-, yaz-” yardımcı fiileri asıl fiile yeterlik, ihtimal, tezlik, devamlılık, yaklaşma vb anlamları kazandırır.

Bil-: yeterlik, ihtimal (yazabil-, okuyabil-)

ver-: tezlik, kolaylık (yapıver-, gidiver-)

git-, gel-, koy-, gör-, kal-, dur-: devamlılık (sürüp git-, çıka gel-, gide koy-, yalvarı gör-, şaşa kal-, oturup dur-,

yaz-: yaklaşma (düşe yaz-)

Bu uysallık ve sessizlik, ancak bir tek cins hayvanı herkese yemlik av diye feda etmekle

sağlanabilecekti.(DÇK)

Bel bağladım tepelerden

Gün doğmayabilir bir daha (S)

Yemyeşil oluvermiş ağaçlar (S)

Arkamda duran birinin kolları arasına düşüvermişim (DHK)

O gün yıkadığı siyah saçlarını, kurusun diye iki kalın ve uzun örgü ile arkasına

salıvermişti.(DÇK)

Bekir kalakaldı. (AT)

Ali Emminin kırk yıllık kehribar tesbihi, bir saat düzeniyle şak şak edip

duruyordu. (KA)

Ne dönüp duruyor havada kuşlar. (S)

Gitmiş, hasretli toprağa vermiş sazını da

Bakakalmış ardından güneş

Öyle yenik öyle mahçup. (ÇS)

c) Bazı birleşik fiillerin birinci unsuru, bir kip eki taşır. Bu kip eki, zarf fiil ekinin yerini tutar.

Yeşil söğütlerin aralarından Çubuk çayı köpürerek, dalgalanarak akar gider, (DÇK)

Selim'in hiç uykusu yoktu, dolandı durdu sokaklarda (AT)

Nice güzellere bağlandım kaldım. (AV)

Bir beyaz martı gibi çırpınır durur. (D)

Bir çınar altında geçer her gecem

Konuşur dururum orda rüzgârla(HD)

ç) Grubun vurgusu birinci unsur üzerindedir.

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiler:

Özellikleri:

a) Bu birleşik fiiller, bir isim ve bir fiil unsurundan meydana gelir. Đsim başta, fiil unsuru sonda bulunur. Unsurların biri veya hepsi, kendi sözlük anlamları dışında kullanılır. Bunların bir kısmı deyimleşmiştir.

Para ye-, boş ver-, baş kaldır-, yol ver-, şehit düş-

Ölüm kol gezer her yerde. (D)

Bu dağlara gönül verdi Köroğlu (Ş)

Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol (KGK)

Derhal, benden bahsediliyormuş gibi kulak kabarttım. (DHK)

b) Bu birleşik fiillerin isim unsuru, isim çekim eklerini alabilir.

Kendini kaybet-, hoşuna git-, deliye dön-, dile düş-, göze çarp-

göze gir-, küplere bin-, canı sıkıl-

Otuz sene içinde hiçbir an ümidini kesmedi. (SH)

Sözünde durmadı mavi gökler. (S)

Bir kaç ay sonra yollara düştü Nebahat hanım (M)

Đntihara dair yeni tafsilat veren sabah gazetelerini de beraber gözden geçirdiler. (BĐ)

c) Grubun unsurları, kelime grubu olabilir.

Yorgun / düşüver- (fiil unsuru: birleşik fiil)

tası tarağı / topla- (isim unsuru: tekrar grubu)

ç) Grubun vurgusu, birinci unsur üzerindedir.