1. Genel Olarak
Yasama organı tarafından çıkarılan kanunun bir temel hak ve özgürlüğü ihlal etmesi durumunda çeşitli denetim imkânları söz konusu olacaktır. Bu ihlaller, doğrudan mahkemeler kanalıyla dile getirilirse bunun ismi somut norm denetimi olmaktadır. Bir de soyut norm denetimi vardır ki o da, Anayasa’da sadece belli kişilere tanınan ve ilgili yasanın iptalini isteme yetkisi veren bir haktır. Bireysel başvuru yönteminin kabul edilmesindeki temel amaca baktığımızda, bireyin hak ve özgürlüklerinin en etkili şekilde korunmasının yer aldığını görürüz.
Devlet, bireysel başvuru yolunu tanımak suretiyle, kendisine yönelik hak ihlali iddialarının önüne geçmek istemiştir. İhlal gerçekleştiyse bile, derhal ortadan kaldırılması, mağdur kişinin tatmin edilmesi ve hiçbir hakkın takipsiz kalmayacağı amacını göstermek istemektedir118.
Bireysel başvurunun doktrinde iki temel işlevi olduğundan bahsedilmektedir119. Bireyin hak ve özgürlüklerini anayasa yargısı yoluyla korumak, onları teminat altına almak sübjektif işlevi ifade eder120. Anayasal düzenin korunması, anayasa yargısı
116 Şirin, anayasa şikayeti, s. 366. 117 Şirin, anayasa şikayeti, s. 366.
118 Cem Duran Uzun, Anayasa Mahkemesine Bireyse Başvuru Yolu (Anaysa Şikayeti) Beklentiler ve
Riskler, SETA, 2012, http://file.setav.org/Files/Pdf/anayasa-mahkemesine-bireysel-basvuru-yolu.pdf s. 8; Hamdemir, s. 42.
119 Karaman, s. 35; Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 26.
25
içtihatlarının geliştirilmesi121, iktidar organlarının anayasal sınırlarla bağlı olması da
objektif işlevi ifade eder122. Teoride yapılan bu ayrımın pratik açıdan da farklı sonuçları
vardır123. Şöyle ki; bireylerin şahsi menfaatlerini göz önünde tutan sübjektif görüşe
üstünlük tanınırsa, açılan davaların geri alınabileceğini kabul etmek gerekir iken124,
devletin ve anayasal düzenin üstünlüğünü esas alan objektif görüşe üstünlük atfedilirse125,
davaların kamu davası olarak kabul edilme gerekçesinden hareketle onların geri alınamayacağını benimsemek gerekir126. Doktrinde ön plana çıkan görüşlere
baktığımızda bunların daha çok, objektif işlev kapsamında yer aldığını görürüz127.
Mahkeme kararlarında ise, kişilerin hak ve hürriyetlerine öncelik tanıyan sübjektif görüşün ön planda olduğunu ancak objektif görüşün de değerlendirme dışı olmadığını, mahkemenin her iki işlevin de sağlanmasına yönelik ifadeleri olduğu görülür128. Ancak
Federal Alman Anayasa Mahkemesi, vermiş olduğu kararlarında bireysel başvurunun esasen her iki işlevine de işaret etmektedir129.
2. Sübjektif İşlev
Bireysel başvuru, kamu mercileri tarafından anayasal hakları ihlal edilmiş kişilerin başvurdukları, mağdur olan kişiye özgü bir nitelik taşıyan ve sadece mağdur açısından etki ve sonuçlarını doğuran bir hak arama türüdür130.
Bireysel başvuruda bulunabilmek için bir hak ihlalinin gerçekleşmesi gerekir. Bu başvuruda bulunabilme yetkisi, münhasıran bu ihlalden mağdur olan kişiye aittir131.
Bu yetki mağdur kişiye özgülenmiştir132.
121 Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 26; Kanadoğlu, s. 10. 122 Çelik, s. 30, Kaya, s. 60, Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 26. 123 Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 26.
124 Göztepe, anayasa şikayeti, s. 17-18. 125 Kaya, s. 60. 126 Çelik, s. 31. 127 Kanadoğlu, s. 11. 128 Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 26 bkz. dn. 13. 129 Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 26-27. 130 Kaya, s. 62. 131 Çelik, s. 31.
26
Bireysel başvuru kurumun temelinde yatan esas düşünce, hak ihlallerinin doğrudan dava konusu yapılıp, bu ihlalden mağdur olan kişilerin mağduriyetlerine son verilmesidir133. Diğer hak arama yollarından farklı olarak, bireysel başvurudaki bu koruma özelliği, kurumun doğrudan sonucu olup, asli amacıdır134.
Anayasalarda, bireylerin sahip oldukları hak ve özgürlüklerin sadece belirtilmesi, bunun yanı sıra etkili şekilde kullanımının sağlanmamış olması hukuk devleti ilkesinin gereklerini tam olarak yerine getiremez. Bireylerin kendilerine karşı gerçekleştirilebilecek olan ihlallerin kaldırılmasına yönelik hak arama hürriyetlerini etkin şekilde nasıl kullanabileceklerinin gösterilmesi yerinde olacaktır. Hak ihlallerinden mağdur olan kişilerin bu mağduriyetlerini doğrudan Anayasa Mahkemesine götürebiliyor olması bireysel başvurunun en önemli işlevidir. Bu kurum sayesinde devletin, hak ihlallerinin takipçisi olduğu, hiçbir ihlale kayıtsız kalamayacağı doktrinde belirtilmiştir135.
3. Objektif İşlev
Farklı ülkelerde uzun zamandan beri uygulanmakta olan bireysel başvuru kurumunun icra ettiği bir diğer fonksiyonda objektif işlevdir.
Bireysel başvurunun objektif işlevini “anayasal düzenin korunması” ve “anayasa yargısı içtihatlarının geliştirilmesi” oluşturur136.
Bireysel başvurunu ilk objektif işlevi “anayasal düzenin korunması” dır. Temel hak ve özgürlükleri ihlal eden kamu gücü işlemlerinin ortadan kaldırılması için önce yetkili mercilere başvurulup ihlalleri gidermesi istenir. İhlali işlemler yasama yürütme veya yargı mercileri tarafından tesis edilmiş olabilir. Bu merciler ihlalleri gidermemişse ya da ihlali işlemlere karşı hukuki bir imkân söz konusu değilse son hukuki çare olarak
133 Çelik, s. 32. 134 Mellinghof, s. 33.
135 Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 27; Göztepe, 6216 sayılı Kanun, s. 21. 136 Kılınç, B., karşılaştırmalı, s. 26.
27
bireysel başvuru yolu gündeme gelecektir. AYM hukuk düzenin istikrarını ve temel hak ve özgürlüklerin doğru biçimde anlaşılmasını sağlayacaktır137.
Bireysel başvurunun ikinci objektif işlevi ise “anayasa yargısı içtihatlarının geliştirilmesidir.” AYM, önüne gelen hak ihlaline ilişkin başvuruyu incelerken soyut halde bulunan düzenlemelerin somut olaylara ne biçimde uygulanacağını incelemekte böylece yeni içtihatların oluşmasına kapı aralamaktadır. Bu sayede her bir hakkın zamana uygun olarak yorumlanmasının önü açılmaktadır. Bireysel başvuru kurumunun uzun zamandır uygulandığı Federal Almanya’da mahkemenin ürettiği zengin içtihatlar doktrine ışık tutmaktadır138.
Bireysel başvuru temel hakların ülkede yeknesak biçimde anlaşılmasını ve uygulanmasını sağlar. Bireysel başvuru sonucunda verilen kararlar, genel itibariyle soyut bir anlama sahip olan hak ve özgürlüklerin somut olaylar bakımından nasıl anlaşılması gerektiğini gösterecektir. Kamu mercileri bireylerin temel hak ve özgürlüklerine daha fazla riayet etmeye başlar. Zira kamu mercileri yaptıkları işlemlerin bireysel başvuru konusu yapılabileceğinin farkında olacak ve böylece daha hassas davranacaklardır139.
4. Diğer İşlevler
Bireysel başvuru yoluyla temel hak ve özgürlüklerin etkili biçimde hayata geçirilmesi sağlanmaktadır. Haklarının hukuki koruma altında olduğunun farkında olan
137 “Gerek ceza gerek idare gerekse medeni hukukta, temel hak ve özgürlükleri ihlal eden işlemlerin
tazminat müeyyidesi uygulanmak suretiyle ortadan kaldırılması mümkündür. Ancak bu türden ihlali işlemlerin ortadan kaldırılabilmesi için öncelikle mevzuatımızda öngörülen hukuki yollara başvurulup sonuç alınması gerekir. Alınamaması durumunda son bir hukuki çare olarak Anayasa mahkemesine bireysel başvuru gündeme gelecektir. Bireysel başvuru temel hak ve özgürlüklerin korunması bakımından nihai bir hukuksal çaredir.” Aydın, s. 126-127.
138 Çelik, s. 33; “Federal Anayasa Mahkemesi’nin kararlarına göre, Anayasa şikayeti Anayasa ile güvence
altına alınmış bireysel hakların korunması ve hayata geçirilmesi için düzenlenmiş bir başvuru yoludur. Yurttaşların her bireysel durumu Federal Anayasa Mahkemesi’ne taşıma olasılığı, Anayasa şikayetini Alman Devlet organlarından kaynaklanması muhtemel her türlü hak ihlaline karşı kapsamlı bir denetim aracı haline getirmektedir. Dolayısıyla, Anayasa şikayeti usulünü Hukuk Devletinin temelinde yer alan yargı güvencesi ilkesinin taçlanması olarak değerlendirmek mümkündür”. Bkz. Mellinghof, s. 33.
139 Çelik, s. 33; Hasan Gerçeker, Bireysel Başvuru(Anayasa Şikayeti), HUKAB sempozyum serisi Edt.Musa
28
bireylerin yargı organlarına olan güvenleri artmış olur. Böylece temel hak ve özgürlükler yalnızca kâğıt üzerinde kalan kavramlar olmaktan çıkar140. Bireyler doğrudan
başvurabilecekleri hukuki imkâna sahip oldukları için, insan hakları ve demokrasi bilinci gelişir.
Bireysel başvuru aynı zamanda anayasa hukukunun da etkin şekilde korunmasına hizmet eden bir yoldur141.
Bireysel başvuru, Devlet organları içinde eğitici ve önleyici bir etkiye sahiptir142.
Kamu mercileri, işlem tesis ederken bireylerin temel hak ve özgürlüklerine azami derecede dikkat gösterecek ve ihlal de bulunmaktan kaçınacaktır.
Türk hukuku açısından bireysel başvuru yolunun en önemli işlevi İHAM’a giden başvuruların azaltılmasıdır143. İHAM tarafından verilen ihlal kararlarına bakıldığında;
uzun yıllardan beri bireysel başvuru yolunun uygulandığı Almanya ve İspanya gibi ülkeler aleyhine verilen ihlal kararları düşük miktarda iken bireysel başvurunun henüz söz konusu olmadığı dönemlerde Türkiye aleyhine verilen ihlal kararları yüksek seviyede idi. Bireysel başvuru yolunun getirilmesi ile birlikte ülkemiz aleyhine verilen ihlal kararlarının azalması yönünde beklenti mevcuttur144. Gerçekten de, İHAM tarafından
verilen kararların istatistiklerine bakıldığında kurumun uygulanmaya başladığı tarihten itibaren ülkemiz aleyhine yapılan başvuruların ve ihlal kararlarının azaldığını
140 Çelik, s. 34 141 Mellinghof, s. 34.
142 “Federal Alman Anayasa Mahkemesi Zweigert kararında, anayasa şikâyetinin fonksiyonlarına
değinirken, kazuistik bir temyiz etkisi (kasuistischen Kassationseffekt) yanında genel bir eğitim etkisinin (generellen Edukationseffekt) olduğunu ifade etmiştir.” Bkz. Kılınç B., karşılaştırmalı, s. 27; Kaya, s.
63.
143 Bahadır Kılınç, The Establıshment Of The Indıvıdual Applıcatıon System In Turkey: A Promısıng
Experıence, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, C. 5, S. 5, 2015, s. 573; Yokuş, anayasa şikayeti, s. 41.
144 Rona Aybay, Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru (Anayasa Şikayeti/ Anlamı, Kapsamı ve Olası
29
görmekteyiz145. Bu açıdan bakıldığında bireysel başvuru kurumunun ülkemizde ne kadar
önemli bir fonksiyona sahip olduğunu görmekteyiz.