el-Berîka bir dönem halkın, özellikle tekkelerin çokça itibar ettikleri kitapların
başında gelmektedir. İslam’ın itikat amel ve ahlâki hükümlerini genel bir bakış açısıyla değerlendirmiş, özellikle ahlaki açıdan toplumun yaptığı yanlışlıklara dikkat çekmiş ve bu yapılan yanlışlıkların nasıl düzeltilebileceğini, yollarını ve çarelerini göstermiş bir kitaptır.
el-Berîka ihtiva ettiği konular ve ele alanış tarzı itibariyle, İmam Gazâlî’nin İhyâ-u ulûmi’d- dîn isimli eserinin bir benzeridir. Bir çok konuda İhya’dan nakillerde de bulunmaktadır.
Hâdimî, el-Berîka’nın başında insanların dünyaya ve nefse düşkünlüklerinden bir çok günahlara düçar olduklarını, insanları helak edici durumları ve onlardan kurtuluş yolları gösteren çok güzel bir kitap olarak gördüğü, Muhammed Birgivî’nin et-Tarikatü’l-
Muhammediyye ve’ş-şer'îâtü’n-nebeviyye fî beyâni’s-sîrati’l-Ahmediyye isimli eserini şerh
etmeye karar verdiğini belirtmektedir.1 et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, insanlara davranışları ile ilgili Muhammedî ölçüleri gösteren ve öğütler veren bir ahlâk kitabıdır. İçerisinde her konu ile alakalı en az bir hadis-i şerif rivayet edilmiş ve kitabın tamamında sekiz yüze yakın hadis nakledilmiştir. el-Berîkada bu hadislerin izahı sadedinde Tarîka da zikredilen hadislerden başka 1545 hadis daha zikredilmiştir. Bu manada el-Berîka, orta ölçekli bir hadis kitabı hüviyetindedir.
Hâdimî yaşadığı asrın ilmî geleneğine uygun olarak eserlerini Arapça yazmıştır. el-
Berîka da Arapça olarak yazılmıştır.
Hâdimî, metinde geçen lafızları özellikle hadisleri şerh ederken kelimeleri lügat ve ıstılah yönünden açıklar sonra bu kelimeler ile ilgili hususları, kelamî ve fıkhî yönden inceler, tartışır ve bu hadislerden çıkarılan hükümleri belirtir. Ahlaki ve tasavvufî konularda İslam büyüklerinden ve mutasavvıflardan sözler ve kıssalar nakleder, bahsin son kısmında da hadisin ravileri ve hadisin sıhhat durumu üzerinde durur ve bununla ilgili nakillere yer verir.2
Hâdimî daha önceden Birgivî’nin Tarîka’sı üzerinde yapılan çalışmalardan Muhammed el-Kürdî’nin şerhinden bahseder ve bu şarih hakkında bilgi verir. Bu şahsın,
1 Hâdimî, age. I, 4
Muhammed el-Kürdî eş-Şehrezûrî (1084/1673) olduğunu, et-Tevfîk ismi ile şerhettiğini kaydetmektedir. Şarihu’t-tarîka cârihu’ş-şerîa’ ismi ile tavsif eder ve şerhinde dile getirdiği bazı sapık görüşlerini anlatır. "Allah’ın gökte olduğunu ve bir cisminin bulunduğunu söylediğini" belirttiği el-Kürdî’nin delilerini zikreder ve onları çürütür.1 Bunlardan başka Muhammed el-Kürdî’ye göre: "Bir kimse ücret karşılığı hatim okur ve bunu tamamlarsa ücret alması caizdir. Bir hatim okumanın ücreti de 10 dirhemden aşağı olmamalıdır, aşağısını vermek mekruhtur. Buna mani olmak dalâlettir." Hâdimî el-Berîka’da bu görüşü tenkid eder ve bunun İslam’a ve İslam alemine iftira olarak değerlendirir. Zira Kur’an okuma sebebi ile ücret almanın cevazına dair olan haberlerin haberi vahid olduğunu, haber-i vahidin Kur’an’ın nassına muhalif olamayacağını, bu hususta Kur’an’da "Allah’ın ayetlerini az bir paha karşılığında satmayınız" (el-Mâide 5/44) ayetinin gayet açık olduğunu belirtir.2
Hâdimî kitabını te’lîf ederken oldukça geniş bir kütüphaneden istifade etmiştir. İktibas yaptığı veya atıfta bulunduğu eserlerden bazıları şöyledir:
Tasavvufi konularda Ebû'l-Kasım Kuşeyrî'nin (465/1072) Risale-i kuşeyriyye'sinden, Şemsüddin Muhammed b. Ferh el-Endülûsî'nin (671/1272) Tezkiratü’l-kurtubî'sinden, Ebû Hâmid el Gazâlî'nin İhyâ-ü ulûmi’d-dîn'inden ve Ebû'l-Leys es-Semerkandî'nin(375/985)
Bustânü’l-ârifîn’inden çokça nakiller yapmıştır. Çeşitli kaynaklarda geçen, Hasan el-Basrî,
Ebû Yezîd el-Bistâmî, Haris el-Muhâsibî, Abdülkadir Geylânî gibi meşhur mutasavvıflardan sözler ve menkıbeler nakleder.
Yeri geldikçe itikadi konularda kelamî ve fıkhî konularda İslam ümmeti arasındaki tartışmaları nakleder. Diğer bid’at mezheplere karşı ehli sünnet görüşlerini savunur. Kulların fiilleri, imanın bölünemeyeceği, Kur’an’ın kelam oluşu, … gibi konularda sayfalarca bu tartışmalara yer vermektedir. Aynı şekilde ameli ve fıkhî konularda da, zaman zaman tartışmalara girer. Fıkhi konular ile ilgili olarak diğer mezheplerin görüşlerine yer verse de kendisi hanefî bir alim olduğu için çoğunlukla hanefi mezhebinin görüşlerini savunur.
Hâdimî, Tarika’nın şerhinde fıkhî kaynaklara oldukça sık başvurmuştur. Hatta diyebiliriz ki, iktibasta bulunduğu kaynakların büyük çoğunluğunu fıkhî kaynaklar teşkil etmektedir. İktibas yaptığı kaynaklardan bazılarını ve hangi konuda iktibas yaptığını gösterir bir listeyi vermek, eserleri topluca görmek açısından daha pratik olacaktır sanırım.
1 Hâdimî, age. I, 468 2
Nakil yapılan kaynak Konu , Sayfa · Celaleddin Muhammed b. Hüseyn el-Hanefî;
Fevâidü’l-İsterveşeniyye
· Kumaşın boyanması II, 507; 584; I,14 · Celalü’d-Dîn Muhammed. b. Esâd ed-Devvânî
(908/1502);Şerhu’l-Metâli
· Musafaha yapmak ile ilgili II, 501; peygamber (s.a)’e salavat II,461
· Ahmed b. Muhammed b. Şâbân et-Trablûsî (1020/1611), Şerhu’l-mecma;
· Peygamber'e (s.a) salat getirmek I, 14 · Muhammed b. Ahmed b. es-Serrâc el-Konevî
(770/1368);Gunyetü’l-Fetâvâ;
· satrançın hükmu, musafaha II, 505, şahsî temizlik II, 552
· Abdullah b. Muhammed el-Mevsılî (683/1284),
El-İhtiyar li tâlîli’l-muhtâr;
· sakal kesmek hususunda II, 510 · Ebû Bekir b. Ali (800/1397), Cevheratü’n-
neyyira;
· teravih konusunda · Burhâneddin el-Merğınânî (593/1196) Hidâye; · Kur’an’a el-sürmek 507
· İbn Âlâ (688/1289), Fetâvâ et-Tatarhaniyye; · Misvak, ipek giyinmek, II,579; elbisenin boyanması II, 584; isti’mâli melâhi, II, 469, 470 · Hasan. b. Ammar b. Yusuf el-Mısrî (1069/1658),
Şurunbilâli;
· İkram için ayağa kalkmak II, 612 · Muhtar b. Muhammed ez-Zâhidî (658/1259), el-
Münye;
· Belalarda kunut II, 558 · Zeynü’l-Âbidîn el-Mısrî (855/1451), el-Bahrü’r-
râik;
· Ümmetin hayırlısı II, 713 · Ömer b. Muhammed b. Ivaz (696/1296),
Nisabü’l-ihtisab;
· Yazılı kağıtların imhası II, 548 · Zendevestî, Hüseyinb. Yahya b. Ali el-Hanefî
(400/1009), Nazmü’l-fıkh;
· Kurban II,539 · Ebû’l-Leys Semerkandî (375/985), el-Hizane; · Kurban II,539 · Muhammed b. Muhammed e-Bezzâzî
(827/1423),el- Hulâsa;
· Talak II, 546 · Sinaneddin Yûsuf b. Hüsâm el-Muhaşşî
(986/1578);
· İ’tâü’s-sail fi’l-Mescid II, 549 · Cemaleddin Abdürrahim. b. Hasan el-Esnevî
(772/1370), et-Temhîd;
· Calaleddin Muhammed b. Es’âd (907/1501),
Enmûzecü’l-ulûm;
· Kifaî ilimler I, 327 · Burhâneddin İbrâhîm b. Ömer el-Ca’berî
(732/1331);
· Kıraat I, 328
· Ebû Yusuf,Yakub b. İbrâhîm (183/798), Nevadir; · Kadının anne ve babasını ziyareti II, 421 · Hâherzâde, Ebû Bekr (433/1041); · Kadınların hamama girmesi II, 423 · Fahruddin Bedî b. Mansûr ( h. 7.asır), Bahrü’l-
muhît;
· Kadınların hamama girmesi II, 423, 425 · Kemâlü’d-Dîn Muhammed b. Îsâ ed-Demîrî
(808/1405);
· Kadınların hamama girmesi II, 423 · Fahreddin Hasan Kâdîhân (593/1196), Fetâvây-i
kâdîhân;
· Altın yüzük takmanın hükmü II, 514; 424 · İbnü’l-Hümam, (861/1457), Fethu’l-kadir ; · Belalarda Kunut yapmak II, 425; I, 558 · Ali b. Muhammed el-Mâverdî (450/1058), el-
Ahkâmü’s-sultâniyye;
· Şakalaşmak II, 426 · Haskefî (1003/1677), Dürrü’l-muhtar; · İpekli giyinmek II, 579 · Molla Hüsrev (885/1480), ed-Dürer; · Vakıf II, 737
· HocazâdeMuslihuddin Efendi (893/1488)Hâşiye ala şerhi’l-hidâye;
· sihir II, 614 · Sadrü’ş-Şer'îâ Ubeydullah b. Mesûd (747/1346),
Şerhu’l-vikaye;
· Vakıf II, 737
· Ebû’l-Leys es-Semerkandî (375/985), Nevâzil; · Köpek taşıma II, 623 · Zeynüddin İbnü’n-Nüceym el-Mısrî (970/1563),
Fetâvâyi zeyniyye;
· Rüşvet · İbn Cemâa, Muhammed b. Ebû Bekir
(819/1416);
· Asr-ı saadet II, 664
· İbrahim el-Halebî (956/1549), Şerhu’l-münye; · Ayakkabı ile namaz, mest üzerine mesh II, 668 · Misvak II, 539
· Zahiriye, İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (189/804);
· Aliyyü'l-Kârî;Dav’ü’l-meûlî şerh-u Bed’i’l- emâlî (1014/1605);
· Yakîn, Zan, II, 676 · Hakîmü’ş-Şehîd Muhammed el-Mevezî
(334/945), el-Müntekâ;
· Yakîn, Zan, II, 676, 681 · Serahsî, Ebû Bekr b. Muhammed (500/1106); · Necasetten Taharet, II, 682 · Ebû’s-Suû’d Mehmed el-Îmâdî (982/1574),
Fetâvâ;
· Gözü Kısmak, II, 475; Cehri Zikir II, 472 · Aliyyü’l-Kari (1014/1605), Risâletü’t-teğanni; · Teğannî II, 470
Kelami tartışmalarda temel kelam kitaplarına atıflarda bulunarak nakiller yapar. Sa’düddîn et-Taftazani’nin (791/1388) et-Telvîh’inden,1 Sadrü’ş-Şer'îa’ nın (747/1346) et-
Tavzîh’inden, Gazâlî’nin (505/1111) el-Müstasfa, Fahrü’l-İslam Pezdevî'nin (482/1089),2
Ebû’l-Muîn en-Nesefî, (508/1114)3 İmamü’l-Harameyn el-Cüveynî’(478/1085), Siracü’d Dîn es-Sekkâkî (626/1228),4 Cürcânî (816/1413), Ebûbekr el-Bâkıllânî (403/1012), İsferâînî (418/1027)5 ve Azudü’d-Dîn el-Îcî’den (756/1355),6 nakiller yapmaktadır
Tefsirde Beydavî (685/1286), Ebû’s-Suu’d (982/1574), Zemahşeri (538/1143) gibi müfessirlerden nakiller yapar.
Hadis sahasında en çok faydalandığı eser Abduraûf el-Münâvî’nin (1031/1622) el-
Feyzü’l-kadîr isimli eseridir. Eğer hadis el-Camiu’s-sağîr da geçiyorsa mutlaka o hadisin
şerhinde Münâvî’den nakiller yapmış, O’nun değerlendirmelerini nakletmiştir. Bunun dışında Nevevî (676/1277), İbn Hacer (852/1449), Zeylâî (726/1325), Tahâvî (321/933), gibi alimlerin yanında Kütübü Sitte ve diğer hadis kitaplarından nakiller yapmış ve değerlendirmelerde bulunmuştur. Hadis usulü ile ilgili olarak İbn Hacer ve Nevevi’den, rical ile igili olarak yine İbn Hacer, Zehebî (748/1347), Darakutnî (385/995), İbn Hıbbân (354/965), Aliyyü’l-Kârî (1014/1605), ve İbnü’l-Cevzî’den(597/1201), değerlendirmeler nakletmektedir.
Ebû Sai’d Hâdimî zaman zaman kitaplarda
ﻞﻴﻗ
lafzının arkasından kaynağı olmayan mesel ve menkıbelere de yer verir. Bazen bunları tenkid eder bazen de yorumsuz bırakır.1 Hâdimî, age. I, 235 2 Hâdimî, age. I, 253 3 Hâdimî, age. I, 238 4 Hâdimî, a.g.e I, 216 5 Hâdimî, age. I, 256 6 Hâdimî, age. I, 257
Yorumsuz bıraktığı yerlerde bu gibi rivayetleri kabul ettiği anlamında yorumlanabilir. Bu tip nakillerine bir örnek vermek gerekirse, "Bazı kitaplarda geçer; Adem’in (a.s) Havva annemizle birlikte olmak istediğinde Cebrâîl mani olur ve mehir olarak Muhammed’e on salavat getir onun mehri olsun der. Adem (a.s) da öyle yapar." bu ifadenin arkasından
ﻞﻴﻗﺍﺬﻛﻭ
ifadesini kullanır.1Hâdimî, el-Berîka’yı Hicri 1168 senesi Ramazan ayının 26. günü tamamladığını belirtmektedir.2
el-Berîka bir çok defa basılmıştır (I-II, Bulak 1257; I-II, Kahire 1268; I-II, İstanbul
1257, 1266, 1284, 1287, 1302; I-IV, İstanbul 1318, 1326).
Eser Bedreddin Çetiner, Hasan Ege ve Seyfeddin Oğuz tarafından 1989 da beş cilt halinde Türkçe’ye çevrilmiştir.
Eserin Türkçe tercemesi zayıf bir Türkçe ile yapılmış olup, özellikle felsefî ve kelamî tartışmaların yeraldığı bölümler anlaşılmaz hale getirilmiştir. 1989 yılında düzenlenen, Hâdimî sempozyumunda bir tebliğ çerçevesinde konuyu dile getiren Orhan Çeker, 20 sayfada yaptığı incelemede 12 tane hata tespit etmiş olup daha titiz bir incelemede bir o kadar daha hatanın bulunabileceğini, tercemenin nerede ise her cümlesinin tenkide değer olduğunu belirtmektedir.3