Belediyeler

Türkiye’de geçmişi çok eskilere dayanmayan yerel yönetimler, Osmanlı Devleti döneminde ıslahatların bir parçası olarak vatandaşların talebi ve arzu ile değil, yönetenlerin dayatması sonucu uygulamaya konulmuştur. Fakat bu dayatma ve ısrarlar halkın sorunlarına çözüm olmadığı için sürekli yasal değişikler yapılmıştır. Avrupa’da ise yerel yönetimler uzun bir sürecin sonucunda, belli bir birikim ve tecrübe ile ortaya çıkmıştır (Erten, 1999: 100).

Tanzimat’a kadar olan dönemde halkın sorun ve taleplerini çözmek için kadı ve vakıf müesseseleri varlıklarını sürdürmektedir (Bilgiç, 1998: 37). Belediye hizmetleri, imar işleri ve halkın diğer bütün sorunlarıyla kadı ilgilenmekteydi (Yavuz, 1953: 29-30). Tanzimat’a kadar olan dönemde kadılar, kentin en büyük yetkilisiydi. Yargıçlık görevi ve belediye işlerine ek olarak vakıflarında teftişini yapmaktaydılar. Ayrıca noterlik işlerini yürütmek yine kadıların göreviydi (Ortaylı, 2007: 127). Kadıların belediye bakımından üstlendikleri görevler, günümüzdeki fiyat denetimi, şikayetler gibi konulara bakan belediye zabıtalarının görevlerini anımsatmaktadır (Erten, 1999: 101). Tanzimat dönemine kadar kent idaresinde bir diğer etkili kurum ise vakıflardır. Vakıflar, sebil, hastane ve yurt gibi işleri yürütme görevini üstlenmişleridir (Eryılmaz, 1994: 37). Tanzimat dönemine kadar Osmanlı Devleti günümüzdeki gibi yerel yönetim anlayışını benimsememiştir (Ortaylı, 1985: 15). Özellikle de yönetime katılım ve demokrasi gibi unsurlar, bu süreçte gündeme taşındığı söylenemez.

Osmanlı Devleti’nin tam anlamıyla batıya açıldığı dönem, 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı ile olmuştur. Kamu yönetimi de birçok alanda olduğu gibi bu değişimden etkilenmiştir. Belediyelerin kurulması, bu dönemde yabancıların yoğun yaşadığı kentlerde görülmüştür. Osmanlı Yönetimi bu tür çalışmaları olumlu karşılıyordu (Erten, 1999: 101). Ancak Tanzimat’ın öngördüğü meclis sisteminde tüm halk kesimleri temsil edilemiyordu. Çünkü meclisler, ulema ve büyük toprak sahiplerinin elinde bulunmaktaydı (Güler, 2000: 74).

19. yüzyıl ortalarında İstanbul’un nüfusu beş yüz bin civarında idi. Şehrin temizliği, ulaşımı, aydınlatma ve diğer kentsel hizmetleri yürütecek, İstanbul’u modernleştirecek bir örgüte gereksinim duyulmaktaydı. 13 Haziran 1854 tarihinde yayınlanan resmi tebliğ ile İstanbul ve bağlı semtlerinde İstanbul Şehremaneti kuruldu (Çifçi, 1989: 59). Şehremaneti; şehirde gıda maddelerinin temini, narh koyma ve uygulama, yol ve kaldırım yapma ve onarma, temizlik işleri, esnafı kontrol, vergi toplama gibi görevler verilmişti (Ortaylı, 2000: 133-135). Merkezi idare tarafından atanan Şehremini ve Bab-ı Ali’nin teklifi ve padişahın onayı ile göreve gelen Şehremaneti Meclisi bulunmaktaydı. Meclis Şehremanetinin karar ve istişare organı idi. Bu örgütün, 12 kişilik bir Şehir Meclisi bulunmaktaydı. Şehremini, meclise başkanlık ediyordu. Şehremininin iki yardımcısı olup, bu yardımcılar Şehir Meclisi’nin doğal üyeleri idiler. Şehir Meclisi üyelerinin göreve gelmeleri atamayla oluyordu. Ancak, Şehir Meclisi’nin İstanbul’da oturan her sınıf Osmanlı tebaasından ve esnafın güvenilir ve saygın kişilerden olmaları gerekiyordu. Aranan şartlar arasında, esnafın güvenilir ve saygın kişilerden olmaları koşulunun yer alması da dikkati çekmekte ve Şehir Meclisi oluşmasındaki seçici anlayışı yansıtmaktadır. Meclis üyelerinin her yıl üçte ikisinin yenilenmesi gerekiyordu (Keleş, 2006).

Görevi, kurulması düşünülen yeni belediyeler için öneri ortaya koymak olan ve üyeleri arasında pek çok yabancı bulunan İntizam-ı Şehir Komisyonu İstanbul’da kurulmuştur. Bu komisyonun yapmış olduğu önerilere uyularak, 1858 yılında, azınlık gurubun yaşadığı Beyoğlu ve Galata semtlerini içinde barındıran bölgede Altıncı Daire-i Belediye kurulmuştur. Bu örgütün başında, hükümetin atadığı Daire Müdürü ve yine hükümetçe seçilip atanan 7 üyeli bir Daire-i Belediye Meclisi vardı. Daire-i Belediye Meclisine üye olabilmek için; en az 10 yıl İstanbul’da oturuyor olmak ve Altıncı Daire sınırları içinde en az 100 bin kuruşluk taşınmaz mülki bulunmak şartı vardı. Bu belediye meclisi, yabancı uyruklu danışmanlar çalıştırabiliyordu. Resmi dili de Fransızca idi (Tümerkan, 1946: 20). Meclis; mahalle, çarşı ve dükkanların temizlik ve düzenine ilişkin kararları alıp, talimatnameler hazırlayıp yasaklar koyabilirken, yapı ve onarım işlerinin ihalelerini hazırlayıp sözleşmeler yapabiliyordu. Alınacak personel için de meclis karar vermekteydi.

1869 yılında çıkarılan Dersaadet İdare-i Belediye Nizamnamesi ile belediye teşkilatı, Beyoğlu ve Galata dışında tüm İstanbul’a yaygınlaştırılmış ve İstanbul Şehreminliği teşkilatı kurulmuştur. Şehreminliği teşkilatı, İstanbul’da iki düzeyli federatif bir yapı özelliği taşımaktaydı. Alt düzeyde, Galata-Beyoğlu (Altıncı Daire) modeline benzer bir şekilde, farklı

semtlerin yerel yönetiminden sorumlu 14 daire yer almaktaydı. Bu dairelerde, meclis üyeleri arasından hükümet tarafından atanan birer Daire Başkanları ve yarısı her yıl yenilenen birer Daire Meclisi bulunmaktaydı. Hükümet tarafından atanan Şehreminin başkanlığında, 14 Belediye Dairesinin başkanlarından ve her biri Meclis üyeleri arasından seçilerek gönderilen üçer üyenin bulunduğu Cemiyet-i Umumiye de üst düzeyde yer almaktaydı (Keleş, 2006: 133).

1877 yılında çıkarılan Dersaadet Belediye Kanunu ile İstanbul’da bulunan 14 belediye dairesi sayısını 20’ye çıkarmış ve eski belediye teşkilatı olduğu gibi korunmuştur. 1912 yılında çıkarılan Dersaadet Belediyesi Hakkındaki Geçici Kanunu ile İstanbul’da bulunan belediye daireleri tamamen lav edilmiş, yerine ise belediye şubelerine yer verilmiştir. Bu kanunla, yerel idarelerin başına Şehremini atamaya devam edilmiş, Şehremaneti Meclisi lav edilerek yerine Belediye Encümeni yer aldığı 9 adet Belediye şubesi kurulmuştur.

1868 yılından sonra, taşrada Belediye örgütü kurulmaya başlanmıştır. 1871 yılında İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi, Vilayet (İl), Sancak ve Kaza (İlçe) merkezlerinde birer belediye teşkilatı kurulmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu nizamnameye göre belediye başkanları hükümet tarafından atanmaktadır. Belediye meclisleri, şehirde taşınmazı bulunan ve devlete her yıl belirli miktarda vergi ödeyen erkek hemşehrileri arasından mahalli ihtiyar kurulları tarafından seçilmektedir (İçişleri Bakanlığı, Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü, 1973: 21).

1877 yılında çıkarılan Vilayet Belediye Kanunu, her kentte ve kasabada belediye teşkilatı kurulmasını öngörmüştür. Belediye Başkanı, meclis üyeleri içerisinden hükümet tarafından atanacak, meclis üyeleri halkın oyu ile seçilecek, şehrin genel kurulu olarak çalışacak Cemiyet-i Belediye ise, Mahalli İdare Meclisi ile Belediye Meclisi’nin birleşmesinden oluşacaktı.

1876 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun (Anayasanın) 112. maddesi belediyelerin seçimle gelen meclislerce yönetilmesi ve buna dair esasların kanunla düzenlenmesini öngörmüştü. Bunun üzerine biri İstanbul, diğeri taşra olmak üzere iki kanun çıkarılmıştır. 1912 yılında İstanbul için çıkarılan kanun, 1930 yılında 1580 Sayılı Belediye Kanunu çıkana kadar yürürlükte kalmaktadır. Bu kanunda taşra belediyeleri için seçimle gelen meclis, onun seçtiği belediye reisi ve cemiyet-i belediye organlardan oluşan bir sistem öngörülmüştü.