Beklenti Teorisi

Ekonomi ve finans literatüründe yerle•mi• ve önemli bir yeri olan beklenen fayda teorisi, 1950’lerden sonra ciddi •ekilde ele•tirilmeye ba•lanm••t•r. Yap•lan teorik ve ampirik çal••malarla, eksik ve hatal• yönleri ortaya konulmu•tur (Allais ve Ellsberg paradokslar•) (Aksoy ve "ahin, 2009:9). Özellikle rasyonel insan varsay•m• nedeniyle oldukça fazla ele•tirilmi•tir. Bireylerin gerçek hayatta verdikleri kararlar•n öncesinde bu kararlar•n sonuçlar•n•n olas•l•k tahminlerini yapmalar• ço•unlukla güçtür. Bu nedenle L. Savage (1954) taraf•ndan ortaya at•lan Sübjektif Beklenen Fayda Teorisi, tercihlerin bireyin sübjektif olas•l•k de•erlendirmesiyle çarp•lan fayda fonksiyonu olarak tan•mlanm••t•r. Fakat bu teoride, beklenen fayda teorisi gibi yo•un ele•tirilere maruz kalm••t•r (Aktaran: Sefil ve Çilingiro•lu, 2011:250).

Davran••sal ekonomi ve finans•n temellerini atan bilim adam• olarak kabul gören Kahneman, bir ba•ka ünlü psikolog Amos Tversky ile birlikte 1979 y•l•nda “Beklenti Teorisi: Risk Alt•nda Verilen Kararlar•n Analizi” ba•l•kl• bir çal••ma yapm••t•r. Bu çal••mada “Beklenen Fayda Teorisi”nin (Bernoulli, 1738; Neumann ve Morgenstern, 1944; Herstein ve Milnor, 1953; Savage, 1954; Luce ve Raiffa, 1957; Pratt ve di•erleri, 1964; Fishburn, 1970) varsay•mlar•n• ele•tirerek bireylerin karar verme süreçlerinden sapma nedenleri üzerinde durmu•lar ve Beklenti Teorisi’ni ortaya koymu•lard•r.

Kahneman ve Tversky taraf•ndan 1979 y•l•nda yapt•klar• ve beklenti teorisinin temelini olu•turan çal••malar•nda, kay•ptan veya riskten kaç•nma olgusunun bireylerin verdikleri

26

kararlar üzerindeki etkisini ö•renciler üzerine yapt•klar• bir deney ile incelemi•lerdir. Çal••malar•nda, ö renciler!üzerinde!dört!farkl•!tipte!deney!yapm••lard•r.!

Birinci! deneylerinde! ö rencilerden;! %80! olas•l•kla! 4,000! dolar! kazanabilecekleri! ve! %20! olas•l•kla! hiçbir! •ey! kazanamayacaklar•! alternatif! ile! %100! olas•l•kla! 3,000! dolar kazanabilecekleri!alternatif!aras•nda!bir!tercih! yapmalar•!istenmi•tir.!Deneklerin! %80’i! 3,000!dolarl•k!kesin!kazanc•!tercih!etmi•lerdir.!

"kinci!deneyde;!%80!olas•l•kla!4,000!dolar!kaybedecekleri!ve!%20!olas•l•kla!hiç!bir!•ey! kaybetmeyecekleri alternatif! ile! %100! olas•l•kla! 3,000! dolar! kaybedecekleri! alternatif! aras•nda! bir! seçim! yapmalar•! istenmi•tir.! Deneklerin! %92’si! ilk! seçene i tercih etmi•lerdir.

Üçüncü! deneylerinde! 600! ki•inin! salg•n! hastal•ktan! dolay•! ölmesinin! beklendi i! varsay•lmaktad•r.!Ö rencilerden!hastal•ktan!korunmak!için!iki!farkl•!alternatiften!birini! seçmeleri! istenir.! Birinci! alternatife! göre! 200! ki•i! salg•n! hastal•ktan! kurtulacak,! ikinci! alternatife! göre! ise! 600! ki•inin! %33’ü! kurtulacak! ve! %67’si! ise! kurtar•lamayacakt•r.! Sonuç!olarak!birinci!alternatif!deneklerin!%72’si!taraf•ndan!seçilmi•tir.!

Dördüncü! deneyde,! üçüncü! deneyde! belirtilen! senaryo! de i•tirilerek! üçüncü! ve! dördüncü!alternatifler!deneklere!sunulmu•tur.!Üçüncü!alternatifte,!600!ki•iden!400!ki•i! ölecek,!dördüncü!alternatifte!ise!%33!ihtimalle!kimse!ölmeyecek!ve!%67!ihtimalle!600! ki•i!ölecek!seçenekleri!sunulmu•tur.!Deneklerin!%78’i!dördüncü!alternatifi!seçmi•lerdir.!

Özetle!beklenti!teorisine!göre!bireyler!kay•plardan!sak•nmak!için!risk!almalar•na!kar••n! kazançlar!söz!konusu oldu unda!riskten!kaç•nmaktad•rlar.

Beklenti teorisi, risk! alt•nda! karar vermenin alternatif bir modeli olarak, bireylerin ald•klar•! kararlar•n! son! ç•kt•dan! ziyade,! kazanç! ve! kay•plar•n! potansiyel! de eri! temelinde! gerçekle•ti ini! ileri! sürmektedir.! Beklenti! teorisi! ayn•! zamanda, çe•itli! alternatifleri! aras•ndan! verilen! risk! içerikli! kararlar•! tan•mlayan! davran••sal! ekonomi! teorisinin!temelini!olu•turmaktad•r.!Bu!teori, insanlar•n!kazanç!ve!kay•plara, psikolojik

27

etkilerden dolay• farkl• olas•l•k de•erleri atad•klar•n• ortaya koyarak sadece psikolojide de•il finans disiplininde de ç•!•r açm•"t•r.

Beklenti teorisinin varsay•mlar•na göre insan davran•" "ekilleri iki yönde ortaya ç•kmaktad•r. Bunlardan birincisi, ki"ilerin sahip olduklar• duygular ald•klar• kararlarda olumsuz bir etkiye yol açmaktad•r. #kincisi ise, bili•sel önyarg•lar, bireylerin rasyonel karar vermelerini zorla•t•rmaktad•r.

Beklenti teorisi, bireylerin, karar verme süreçlerinde, kararlar•n sonuçlar•ndan ziyade potansiyel kay•p ve kazançlar•na yükledikleri de•erleri dikkate ald•klar•n• ifade eder. Buna göre, de•er fonksiyonu (•ekil 2) kazançlar için normal olarak konkav (riskten kaç•nmay• ifade eder), kay•plar için konveks (risk i•tah•n• ifade eder) ve kay•plar için kazançlara oranla daha diktir (kay•ptan kaç•nmay• ifade eder).

•ekil 2: Beklenti Teorisi De$er Fonksiyonu Kaynak: Kahneman ve Tversky (1979)

Beklenti teorisinin ortaya at•lmas•n•n ard•ndan, finansal kararlar• etkileyen bili•sel ve duygusal yanl•l•klar• aç•klayan çok say•da çal••ma yap•lm••t•r. Kahneman ve Tversky, deneysel psikoloji alan•nda karar vermeye ili•kin çe•itli örnekler üzerinde ula•t•klar• bulgular• sunan çal••malar•yla, davran••sal finans•n geli•imine büyük katk•lar sa!lam•"lard•r

28

Daniel Kahneman 2002 y•l•nda davran••sal finans çal••malar•ndan dolay• Ekonomi Bilimleri Nobel Ödülü’nü kazanm••t•r. Bu alanda yap•lan bir çal••man•n Nobel ödülü almas• davran••sal finansa olan ilgiyi son derece artt•rm•• ve bu tarihten itibaren tez, kitap, makale, bildiri vb. konuyla ilgili benzer bilimsel çal••malar•n say•s•nda ciddi bir art•• meydana gelmi•tir. Bugün, Kahneman’•n Tversky ile beraber ba•lad••• ve 2002 y•l•ndaki Nobel ödülüyle taçlanan çal••malar serisi, modern davran••sal ekonomi ve davran••sal finans•n temelleri olarak görülmektedir.

1.2.1.3. Beklenen"Fayda"ve"Beklenti"Teorisi"Aras•ndaki"Farklar

De•inildi•i gibi beklenti teorisi beklenen fayda teorisinin bir ele•tirisi olarak ortaya ç•km••t•r. Kahneman ve Tversky ekonomi bilimine yönelik psikolojik yakla••mlar•n çok k•s•tl• oldu•unu ileri sürmü•lerdir. Rasyonel karar vermeyi savunan beklenen fayda teorisine kar•• ortaya konan beklenti teorisi, bireylerin psikolojik faktörlerden dolay• rasyonellikten sapmalar gösterdiklerini ortaya koyarak beklenen fayda teorisinin varsay•mlar•na kar•• ç•km••t•r.

Beklenen fayda teorisi, normatif analiz üzerine kuruludur. Normatif analiz; karar vermenin mant••• ve do•as• ile ilgilidir. Karar problemlerine rasyonel çözümler üretmeye çal•••r. Buna kar••n, beklenti teorisi betimleyici analiz kullan•r. Betimleyici analiz; insanlar•n inanç ve tercihlerinin, ne olmas• gerekti•i de•il ne oldu•u üzerinde durur, karar vermeye ili•kin davran•• ve e•ilimleri ölçmeye çal•••r (Döm, 2003:11-12).

Beklenen fayda teorisine göre karar vericilerin kar•• kar••ya kald•klar• karar verme durumlar•nda olas•l•ksal inançlar ve beklentiler olu•turaca•• ve istatistiksel ilkelere göre eldeki bilgileri i•leyece•i kabul edilmektedir. Beklenti teorisi tüm insanlar•n olmamakla birlikte ço•unlu•un tamamen rasyonel olmayan tercihler yapaca••n• deneysel bulgularla ortaya koymaktad•r. Beklenen fayda teorisi, bireylerin riskli seçenekler aras•ndaki tercihlerinin beklenen faydas•n• maksimize etmeye çal••t•••n• ve bu amaçla her bir sonucun faydas•n• olas•l•klar• ile ölçmekte ve en yüksek a••rl•kl• toplama sahip seçene•i tercih edece•ini öne sürmektedir (Döm, 2003).

29

Beklenen fayda teorisi, finans literatüründe, belirsizlik ko•ullar•nda rasyonel davran••• ele alan bir teori olup, bireylerin rasyonel davrand•$•n• varsayan pek çok finansal teoriyi etkilemi• bir teoridir. Ancak beklenen fayda teorisinin, belirli ko•ullar alt•nda bireysel davran••lar•n ön görülmesinde sistematik hatalar içerdi!i de bilinmektedir ("en, 2003).

30