Beş Temel Kişilik Özelliği ile İlgili Yapılan Araştırmalar

ve Padır, 2017, s. 400). En önemli özellikleri hayal gücü ve yaratıcılıktır (Tan ve Demir, 2018, s. 51). Bazı araştırmalarda bu boyut, zekâ akıl olarak nitelenmiştir (Özsoy, Erol, Korkutata ve Şeker, 2014, s. 108).

Deneyime açık bireyler iş ortamlarında başarı yönünde sürekli kendilerini yenileyip, yetenek ve becerilerini geliştirirler (Merdan, 2013, s. 143). Karşıt özellikleri sergileyen bireyler ise, refah bölgelerinden yani kendi alışmış oldukları durum ve davranışlardan farklı bir duruma açık olmayan, halinden memnun ve gelenekselci bir duruş sergilerler. Çalışma-larda, boyutun diğer ucu gelişmemişlik olarak tanımlanmıştır (Atak, 2013, s. 313).

özel-liklerini (Five-Factor Model) oluşturmuşlar ve bu modelin kişiliği bir bütün olarak ele aldı-ğını öne sürmüşlerdir. Bazı araştırmalarda çocuk ve ergenlerde aktivite ve irritabilite şek-linde iki boyuttan daha bahsedilir (Taymur ve Türkçapar, 2012, s. 159). Kişiliğin deneysel olarak incelemesi ile açığa çıkan Beş Temel Kişilik özelliklerinin faktör nitelikleri Costa ve McCrae tarafından belirlenmiş, Golberg başta olmak üzere birçok araştırmacı çalışmalarıy-la kurama önemli katkıçalışmalarıy-lar yapmışçalışmalarıy-lardır.

Golbderg bir web sayfasında literatürde IPIP (Uluslararası Kişilik Envanter Havuzu) olarak anılan, 1452 maddelik uluslararası bir kişilik havuz oluşturmuş ve her bir maddeyi 1000’e yakın Amerikan yetişkin örneğine uygulamıştır. Bunu yaparken o güne kadar kişi-lik üzerine çalışan Avrupalı araştırmacıların çalıştıkları kişikişi-lik maddeleri üzerine genişle-meye gitmiştir. Serbest kullanıma açık bu sayfa, kişilik ölçekleri konusunda araştırma ya-panlara yönelik güzel bir ön veri sunar (Yöyen, 2016, s. 1309-1310).

Son zamanlarda kişilik üzerinde çalışan araştırmacılar kişiliği oluşturan özelliklerin Beş Temel Kişilik özellikleri üzerinde toplanabileceğine işaret etmiştir. Bu model kişilik yapılarının entegrasyonunu sağlar ve farklı bakış açısına sahip araştırmacıların uzlaşmasını kolaylaştırır. Kişilik özellikleri ve davranışlar arasındaki ilişkiye sistematik bir yaklaşım kazandırır (Horzum, Ayas ve Padır, 2017, s. 399).

Yapılan çalışmalarda belirli sınıflandırmalar ortaya çıkar. Kişiliği ölçerken sınıflan-dırmanın temelinde, özelliklerin hem benzer hem de farklı yönlerinin ortaya çıkarılması söz konusudur. Beş Temel Kişilik sınıflandırması tutarlılığı anlamsal boyut ile ilişkilidir.

Ana kütlenin dilinin farklı olması sonucu da etkiler. Farklı kültürlerde, boyutların altında toplanan sıfatlar da farklılık gösterir. Bu sebeple, araştırmacılar güvenilirlik için kültürlerarası karşılaştırmaya yönelik çalışmalar da yapmışlardır. Bununla ilgili Beş Temel Kişilik özelliklerine ait Türkiye’de yapılan hem uyarlama hem de ölçeği geliştirmeye yöne-lik çalışmalara katkı sağlayan bazı araştırmacılar arasında Bacanlı, Somer ve Goldberg, Gülgöz, Tevrüz ve Türk Smith yer alır. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki, Beş Temel Kişilik özelliklerinin kültürümüze uygun, çok boyutlu kişilik özelliklerini ölçmeye yönelik yeterli olduğu tespit edilmiştir (Dölarslan, 2012, s. 8). Bunun en önemli kanıtlarından biri Beş Temel Kişilik özelliklerinin dil hipotezine dayanıyor olmasıdır. İnsanda gözlemlenebi-len bireysel farklılıkların dünyadaki bütün dillerde kodlanarak, sözcüklere yansıyacağı ve

sözcükler aracılığıyla kişiliği değerlendirmek için bir sınıflandırma sağlayacağı düşünül-müştür (Horzum, Ayas ve Padır, 2017, s. 399).

Ortak bir dil ve daha yaygın kullanım DSM (Diagnostical and Statistical Manual of Mental Disorders) -Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı- ve ICD (Inter-national Classification of Diseases) ile birlikte araştırmacılara hız kazandırmıştır. Gerek klinik gerekse kişiliğe dair yapılan çalışmalarda en temel yaklaşımlar boyutsal ve kategorik biçimlerdir.

Boyutsal perspektif genel kişilik yapısının uyumuna yönelik bakış kazandırır. Örne-ğin kişilik bozukluklarına kategorik yaklaşım, tanının var ya da yok olduğu sonucuna götü-rürken, boyutsal yaklaşım ise kişilik özelliklere götürür. Bu savda olanlar da normal ve anormal arasında kategorik bir ayrımın olmadığını, kişilikteki bozulmanın normalin uzantı-sı olduğunu belirtirler (Taymur ve Türkçapar, 2012, s. 161).

Boyutsal yaklaşımda, kişiliği anlamlandırmada belli boyutlardan oluşan bir yapı;

kategorik yaklaşımda birbirinden farklı sınıflardan oluşan dikotomiler ele alınmıştır. Bilin-mesi gereken husus, bu güne kadar kişiliğe ilişkin oluşturulan tanım ve geliştirilmiş araçla-rın hepsinin avantaj ve dezavantajları olduğudur (Taymur ve Türkçapar, 2012, s. 154).

Costa ve McCrae beş temel boyutu tekrar değerlendirdikten sonra her boyutun altı yönünü açıklayan NEO Personality Inventory-Revised (Nörotisizm, Dışadönüklük, Açık-lık-Kişilik Envanteri Düzenlemesi) ölçeğini ortaya çıkarmışlardır. Böylece boyutsal değer-lendirmeye yönelik, Beş Temel Kişilik özelliklerine ek olarak literatüre “NEO-PI-R” kişilik testi de kazandırılmıştır (Taymur ve Türkçapar, 2012, s. 159).

Berings ve yanındaki araştırmacılar girişimci ve sosyal mesleki ilgileri incelemiş girişimci ilgilerinin dışadönük kişilik, sosyal ilgilerin deneyime açık kişilik tarafından ön-ceden tahmin edildiğini görmüştür.

2008 yılında Tomrukçu, Beş Temel Kişilik özellikleri ile iş değerleri üzerine çalışmıştır (Merdan, 2013, s. 141-142). 2009 yılında Duffy ve arkadaşları kişilik, değer ve işe motivasyon sağlamada oluşan ilginin mesleki davranışlar üzerindeki etkisini incelediği çalışmasında, dışadönüklük ile sosyal ilgi ve girişimcilik, deneyime açıklık ile de sanatsal ilgi arasında ilişki tespit etmiştir.

Beş Temel Kişilik özellikleri ile ilgili çalışma yapan araştırmacılardan Somer 235 sıfat ortaya koymuş ve bunların beş temel faktör altında yer aldığını belirtmiştir. Somer’in Goldberg ile yaptığı çalışmada 179 sıfat belirlenmiş ve bu sıfat çiftlerinin Türk ve Ameri-kan örnekleminde Beş Temel Kişilik yapısını ortaya çıkardığı saptanmıştır.

Somer’in Tatar ve Korkmaz ile yaptıkları çalışmada beş faktörü ve 17 alt boyutu olan 220 maddelik kişilik ölçeği oluşturulmuştur. Bacanlı, İlhan ve Aslan 40 sıfatla beş faktörün ölçüldüğünü tespit etmişlerdir (Horzum, Ayas ve Padır, 2017, s. 400).

Ayas, Horzum ve Padır’ın çalışmasında faktörü ölçmek için 10 maddelik farklı iki ölçek bulunur (Horzum, Ayas ve Padır, 2017, s. 400). Beş Temel Kişilik özelliklerini ölçmek için geliştirilen ölçeklerden biri olan On-Maddeli (OMKÖ) Kişilik ölçeğidir (Atak, 2013, s. 313). Ölçek on madde ve her madde de benzer anlamlı iki sıfattan oluşur.

Maddeler sade ve yedi dereceli Likert tipinde yanıtlanır. İngilizce, Çince, Almanca, Portekizce olmak üzere daha birçok versiyonu bulunan bu ölçek bütün versiyonlarda on madde olarak kullanılmıştır (Atak, 2013, s. 313).

Kişiliği anlamlandırmaya yönelik değerlendirme araçları da geliştirilmiştir. Bu test-ler nesnel ölçüm ve projektif olarak adlandırılan öznel değerlendirme olmak üzere ikiye ayrılır. Yapısal değerlendirmelerde Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri (MMPI); pro-jektif testlerde ise en sık Rorschach ve Tematik Algı Testi (TAT) kullanılmıştır.

Minnesota testi, soruları doğru/yanlış şeklinde olan bir testtir. Rorschach yöntemin-de kişinin mürekkep lekelerinyöntemin-deki belirsiz şekilleri tanımlaması istenir ve bunlar üzerinyöntemin-den kişilik değerlendirmesi yapılır

TAT yönteminde ise, kişiye gösterilenler içerisinde insan suretleri olan siyah beyaz resimler üzerinden hikâyeler oluşturması istenir ve bunun üzerinden değerlendirme yapılır.

Fakat bunların temelini psikanalitik kavramlar oluşturduğu için güvenilirlik ve tekrarlanabi-lirlik sorunları olabilir (Taymur ve Türkçapar, 2012, s. 157-158).

Jung, Freud’dan farklı görüşlere sahip olsa da, analitik çerçeveden ayrı olarak o da tipolojilerin etkisini önemsemiştir. Tipolojiden boyutsal özelliklere geçişi, içe dönük ve dışa dönük tanımlamaları ile sağlamış ve bu başta Eysenck olmak üzere çok sayıda kişilik teorisyeni tarafından değiştirilerek kullanılmış ve boyutsal özelliklere geçişe sağlam bir

zemin oluşturmuştur. Böylece yirminci yüzyılın ikinci yarısından sonraki süreçte yapısal gelişimsel modellere geçilmiştir (Taymur ve Türkçapar, 2012, s. 157-158).

Kişilik teorileri, kişiliği her bireyin içindeki potansiyeli açığa çıkarmasına destek ve temel eğilimlerinin dışa vurumu olan düşünce duygu davranışlarının organizasyonu olarak görür. Bu kişilik özellikleri bireyin uyarıcılar karşısındaki tavrı ve süreğen potansiyel yat-kınlıklarıdır. Beş Temel Kişilik özellikleri de son yıllarda ön plana çıkan kişilik teorilerin-dendir (Bilgin, 2017, s. 946).

2011 yılında Erkuş ve Tabak’ın yaptığı araştırmada Beş Temel Kişilik özellikleri ile bireylerin çatışma yönetim tarzları arasındaki ilişkiye değinilmiştir (Tatlılıoğlu, 2014, s.

945). 2013 yılında Sudak ve Zehir’in Beş Temel Kişilik ve Duygusal Zekâ üzerine yaptığı çalışmada da kişilik tiplerinin duygusal zekâya etki ettiğini ve duygusal zekâ ile bireylerin iş tatmininin artabileceği belirlenmiştir.

Türkiye’de yapılan çalışmalarda ölçekler çok maddelidir. Bunun da dezavantajları vardır. Kısa ölçeklerin anlaşılmasının daha kolay olduğu ve katılımcıyı yormadığı bilinen bir gerçektir (Atak, 2013, s. 313). Bu çalışmada, Benet-Martinez ve John’nun yapmış oldu-ğu (Benet-Martinez ve John, 1998, s. 734) Türkçe uyarlaması Sümer, N. ve Sümer, H. C.’in (2005) çalışmasındaki ölçek kullanılmıştır. Anket çalışmasında bu ölçeğin maddeleri ile ilgili Bahar Tomrukçu’nun Beş Temel Kişilik Özellikleri ile İş Değerleri Arasındaki İlişki Üzerine Bir İnceleme isimli yüksek lisans tez çalışmasından yararlanılmıştır (Tomrukçu, 2008, s. 25).

Beş Temel Kişilik ölçeği (Big-Five) kapsamlı bir ölçek olduğundan, araştırmacılara ölçülebilir ve bütünleyici bir bakış kazandırır (Dölarslan, 2012, s. 1). Özellikler, insanların gerek kendilerini gerekse de çevresindeki insanları tanımlarken kullanmış oldukları nitele-meler olması sebebiyle, kişiliği açıklamada yeterli bir veri araştırmacılar için farklı boyutla-rın açıklanmasında bütünsel bir bakış açısı kazandırır (Dölarslan, 2012, s. 8). Bu sebeple halen günümüzde işletme ve endüstri psikolojisinin birçok alanı başta olmak üzere, iş per-formansı ve daha birçok alanda ölçüm aracı olarak yaygın bir şekilde kullanılır (Tatar, Şahintürk, Saltukoğlu ve Telvi, 2013, s. 2).