Batman Şehir Merkezinin Mekansal Gelişimi

1934’te MTA tarafından yapılan petrol çalışmalarına kadar küçük bir köy konumunda olan Batman, 1940’li yıllarda petrol rezervlerinin bulunmasıyla nüfusu hızla artan bir şehir konumuna yükselmiştir. Bu dönemde Batman şehri İluh köyünden ibaret bir yerleşim merkeziydi. İluh köyünün 1945 yılındaki nüfusu 445 kişiydi. 1955 yılına kadar köy konumunda olan Batman 1957 yılında ilçe konumuna yükselmiştir. 1957 yılında ilçe olmasıyla da İluh adının yerine şehre Batman ismi verilmiştir.

Harita 16: Batman Şehri Mahalleler Haritası

Kaynak: Batman Belediyesi 2009 Verilerine Göre Hazırlanmıştır.

Batman’ın ilk hızlı gelişim dönemi 1955-1980 yılları arasıdır. Bu dönemde petrol çıkarımının artması ve Batman petrol rafinerisinin kurulması nüfus artışının ve şehir gelişiminin en büyük nedenidir. Batman petrol rafinerisinin kurulmasıyla çok hızlı bir şekilde büyüyen ve gelişen Batman, çevre köy, ilçe ve illerden yoğun bir göç

hareketine maruz kalmıştır. Nüfusun bu şekilde hızla artmasına bağlı olarak yeni mahalleler kurulmuştur. Bu mahalleler yeni yapılmış olan demiryolu çevresinde gelişmiştir.

Ayrıca mahallelerin kuruluş ve gelişimine baktığımızda Batman şehrinin sürekli kuzeye doğru bir gelişim izlediğini görmekteyiz. Şehir gelişiminin bu yönde seyretmesinin nedenleri karayolu, demiryolu ve endüstri gibi beşeri faktörlerin yanısıra; güney, doğu ve batı yönünde gelişimini engelleyen doğal ve beşeri faktörlerin bulunmasının etkisidir.

“Batman şehrinin kuruluşu ve gelişimi yakın çevresinde meydana gelen olaylarla yakından ilgilidir. Kuruluş tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte 1894’de Beşiri (Batman) kazasının merkezi haline getirilen El-Medine’de 1926 yılında büyük bir taşkın yaşanmıştır. Batman Çayı’na bağlı yaşanan bu taşkında El-Medine’nin büyük bölümü zarar görmüştür. Bu taşkından sonra bu alanda yaşayan nüfusun büyük bölümü yakın çevresindeki İkiztepe ve İluh köylerine taşınmıştır” (Sözer, 1969: 95; Zengin, 2005:20; Acar, 2008:306). Buna bağlı olarak Batman şehri, ne zaman kurulduğu belli olmayan İluh Köyü üzerinde gelişip yayılmıştır.

İluh 1955 yılına kadar köy statüsünde kalmış 1955’ten sonra idari açıdan konum değiştirerek İluh Mahallesi (Foto 3) adını alarak günümüze kadar gelmiştir. Buna bağlı olarak İluh köyü batman şehrinin temelini oluşturmuş ve Batman şehri İluh köyü üzerinden gelişme göstermiştir. İluh köyü çevresinin verimli tarım arazilerinden oluşması ve Batman Çayı yakınlarında bulunması ilk yerleşimlerin temel nedenidir.

1955 yılına kadar sadece İluh mahallesinden ibaret olan Batman şehri 1980 yılında mahalle sayısı 14 olan bir şehir olmuştur. 1990 yılında ise mahalle sayısı 23’e yükselmiştir. 2002 yılında ise mahalle sayısı 39’a yükselen bir şehir olmuştur.

1980 yılına kadar kurulmuş olan 13 mahallenin İluh Mahallesi etrafında yayıldığını görmekteyiz. Bu mahallelerin dağılışları üzerinde doğu-batı yönlü uzanan İluh Deresi ve şehrin merkezinden geçen İstanbul-Siirt (Haydarpaşa-Kurtalan) demiryolu etkili olmuştur (Tablo 15).

Site mahallesi hariç bu dönemde kurulan diğer mahalleler yoğun bir göçe maruz kalmıştır. Bugün itibariyle bu mahalleler çarpık yapılaşmanın ve düzensiz yerleşimin görüldüğü mahallelerdir.

Site mahallesi ise modern bir görünüm arzetmektedir. Site mahallesi alt ve üst yapı olarak tamamen şehirleşmeye uygun olrak kurulmuştur.

Tablo 15: 1955-1980 Döneminde Kurulan Mahalleler

Kurulduğu Dönem Mahalle Adı

? -1955 İluh 1955-1980 Çarşı 1955-1980 Kısmet 1955-1980 Meydan 1955-1980 Aydınlıkevler 1955-1980 Yeni Mahalle 1955-1980 Site 1955-1980 Şirinevler 1955-1980 Cumhuriyet 1955-1980 19 Mayıs 1955-1980 Raman 1955-1980 Akyürek 1955-1980 Ziya Gökalp 1955-1980 Sağlık

1980 yılından sonra kurulan Gap, kültür (Foto 4), ve pazaryeri mahalleleri ilk kurulan mahallelerden uzak olup şehrin kuzeyinde kurulmuşlardır. Çünkü bu dönemde bu mahallelerin kurulduğu alanlarda modern bir un fabrikası kurulmuş ve yeni iş yerleri açılmıştır. Ayrıca Batman-Diyarbakır yolunun bu güzergahta bulunması da şehrin kuzey yönlü yayılışını sağlamıştır (Tablo 16)

Tablo 16: 1980-1988 Döneminde Kurulan Mahalleler

Kurulduğu Dönem Mahalle Adı

1980-1988 Gap

1980-1988 Kültür

1980-1988 Pazaryeri

Kaynak: Batman Belediyesi (2009)

Foto 4: 1986 Yılında Kurulan Kültür Mahallesinden Bir Görünüm

1988 yılında 6 mahalle daha kurulmuş ve mahalle sayısı 29’a yükselmiştir. Bu dönemde kurulmuş olan Bağlar, Karşıyaka, Petrol, Hürriyet, Bahçelievler ve Pınarbaşı mahallelerinden Karşıyaka ve Hürriyet mahalleleri hariç genel olarak şehrin kuzeyinde yayılmışlardır (Tablo 17).

Tablo 17: 1988 Yılında Kurulan Mahalleler

Kurulduğu Yıl Mahalle Adı

1988 Bağlar 1988 Karşıyaka 1988 Petrol 1988 Hürriyet 1988 Bahçelievler 1988 Pınarbaşı

Kaynak: Batman Belediyesi (2009)

1990 yılında Batman’ın il olmasıyla birlikte batman şehir merkezinin nüfusu daha da artarak beş yeni mahallenin kurulmasını daha sağlamıştır. 1995 yılında kurulan bu mahallelerin Batman şehir merkezinin kuzeydoğusunda yayıldığını görmekteyiz. Yeni kurulan bu mahallelerin şehrin kuzeydoğusunda yayılış göstermesi bu alanda şehrin gelişimini engelleyecek herhangi bir topografik engelin olmaması ve bu mahallelerin Batman şehir merkezine olan yakınlıklarıdır.

1955’ten 1995 yılına kadar kurulan mahallelerin çoğu İluh Mahallesi etrafında ve

mahallenin kuzeyine doğru yayılış göstermiştir. Bunun nedeni de demir ve karayolu ulaşımının bu yönde gelişmiş olmasıdır.

1998 yılında üç yeni mahalle daha kurulmuştur. Kurulan bu yeni mahalleler (Hilal, Seyitler, Güneykent) şehirde boş arazi konumunda olan kuzeybatı ve güneybatı yönünde yayılış göstermişlerdir (Tablo 18). 1998 yılında kurulmuş olan bu mahallelerde yine gecekondulaşma ve çarpık yerleşimin görüldüğü mahallelerdir. Bu mahalleler 1990 yılından sonra meydana gelen yoğun göç hareketleri sonucunda kurulmuşlardır.

Tablo 18: 1998 Yılında Kurulan Mahalleler

Kurulduğu Yıl Mahalle Adı

1998 Hilal

1998 Seyitler

1998 Güneykent

2002 yılında Gültepe ve Çamlıtepe adlı iki yeni mahallenin daha kurulmasıyla Batman şehir merkezinde mahallelerin sayısı 39’a yükselmiştir. Şehrin kuzey ve kuzeydoğusunda yayılış gösteren bu mahalleler alan bakımından oldukça büyüktür. Gültepe Mahallesi’nin kuzeye doğru yayılış göstermesinin nedeni Diyarbakır-Batman eski karayolunun buradan geçmiş olmasıdır. Ayrıca daha önce Batman şehir merkezinde yer alan eski sanayi sitesinin kaldırılarak kuzeye kurulması şehrin kuzey yönüne doğru yayılmasını sağlamıştır (Tablo 19).

Tablo 19: 2002 Yılında Kurulan Mahalleler

Kurulduğu Yıl Mahalle Adı

2002 Gültepe

2002 Çamlıtepe

Kaynak: Batman Belediyesi (2009)

Batman şehir merkezinin kuzey ve kuzeydoğu sınırını Gültepe ve Çamlıtepe Mahalleleri oluşturmaktadır. Bu mahallelerin kurulmasıyla Batman şehri hem alan bakımından hem de nüfus açısından oldukça büyümüştür. Gültepe ve Çamlıtepe mahalleleri Batman şehrinin yeni yerleşim alanlarını oluşturmaktadırlar. Bundan dolayı bu mahallelerdeki yapılaşma ve konut yapımı hem modern hem de imar planlarına uygun olarak yapıldığından düzenli bir yerleşme ortaya çıkmıştır.

Harita 17: Batman Şehrinin Tarihi Gelişim Haritası (Tonbul, Sunkar, 2010).

Şehir merkezinin kuzeyine doğru gelişme, güney bölgelere kıyasla daha hızlı ve çok katlı binalar sebebiyle daha yoğundur. GAP, Kültür ve Belde Mahallelerinde bina yapımı son derece hızlı bir şekilde devam etmektedir.

Foto 5: İluh Mahallesi’nden Kuzeye Doğru Şehirleşme

Yukarıdaki fotoğrafta İluh Mahallesi’nden şehrin kuzey yönüne doğru gelişimini ve kuzeye doğru çok katlı binaların yapıldığını görmekteyiz.

Yeni planlanan alanların biraz daha kuzeyinde, küçük ölçekli bir endüstriyel gelişme olmaktadır. Demiryolu Köyü de dahil olmak üzere bu alanlar, orta yoğunluk alanlar olarak kabul edilmiştir. Şehir bölgesi ile kuzey bölgesi arasında ve batı ve doğunun dış bölgelerine doğru gidildikçe, orta seviye bir gelişme hissedilmekte, doğuya doğru bu bölgeler, daha yüksek kotlarda bulunduğundan, yaz aylarının sıcaklığı da göz önüne alındığında daha yüksek bir seviye de gelişme beklenmektedir.

Kentin batı kısmında gelişme daha çok 4-5 katlı binalar şeklinde olmaktadır. İl sınırını teşkil eden Batman Irmağı boyunca tarım alanları çevrelenmiştir. Bu tarım alanları, Askeri Tesisler ve Batman Havaalanı arasında kalan bazı rekreasyon alanları batı ve kuzeybatı kısmına doğru olan gelişmeyi sınırlamaktadır. Doğuya doğru gelişme, bölgenin heyelanlara açık jeolojik yapısı nedeniyle sınırlıdır. İluh Deresinin güneyinde, İluh ve Hürriyet gibi şehir merkezine yakın mahalleler orta yoğunluktadır. Daha güneyde bulunan mahalleler çoğunlukla yeni göç eden ve ekonomik seviyesi daha düşük olan insanların yaşayabildikleri yerlerdir. Şehir merkezinin kuzey kısımları yıllardır, sürekli olarak gelişme özelliğini devam ettirmektedir (Harita 17).

Batman şehir merkezinin bu denli çabuk gelişmesi ve çevresinden yoğun bir şekilde göç alması şehir yerleşmesinin mekan üzerindeki yayılışını hızlandırmıştır. Batman şehir merkezinden daha önce uzakta kalan Erköklü, İkiztepe, Demiryolu ve Aydınkonak gibi

merkeze bağlı köylerin şehir merkezinin bu denli hızlı yayılış göstermesinden dolayı şehir merkeziyle artık bütünleşmiş olduklarını görüyoruz.