D. ÇOCUK FOLKLORU VE ÇOCUK FOLKLORU ÜRÜNLERİ ÜZERİNE
3. Balıkesir Çocuk Folkloru Üzerine Çalışmalar
Çalışmamız için araştırma sahamız olan Balıkesir’den malzeme toplamaya başlamadan önce bu yöreyle ilgili daha önceden yapılmış çalışmaların kaynak taramasını yaptık. Çocuk folkloruyla ilgili olarak yapılan çalışmaların özellikle belli bir dönemde belli araştırıcıların üzerinde yoğunlaştığını tespit ettik. Balıkesir yöresinin çeşitli folklorik özelliklerinin derlendiği ve yazılı kaynaklar halinde sunulduğu dönemlerin tarihini 1930’lu yıllara kadar götürmek mümkündür. Ancak bu dönemlerde yapılan çalışmaların pek çoğu Balıkesir’deki mevcut bilgi birikimini küçük parçalar halinde sunduklarından bugüne kadar yörenin içinde barındırdığı kültürel çeşitlilik bütüncül bir bakışla ele alınamamıştır. Özellikle de çalışma konumuz olan çocuk folkloruyla ilgili kapsamlı ve çok boyutlu bir çalışmadan söz etmek güçtür. Ancak yapılan araştırmalar böyle bir çalışma için sınırlı bir alan için bile olsa yeterli bir malzeme sunabilecek niteliktedir.
26 a. Kitaplar
Ali Osman Balkır, 1935 yılında yayımladığı Balıkesir ve Köylerinde Özel Görenek ve İnanmalar adlı çalışmasında doğum, aşerme, cinsiyet tayini ve buna benzer inanış ve uygulamalara dair çeşitli örnekler vermiştir (Balkır 1935a).
Ali Osman Balkır, Balıkesir Doğum Gelenekleri ve Çocuk adlı çalışmasında Balıkesir’de tespit edilmiş olan çeşitli doğum gelenekleri ile çocuk etrafında şekillenmiş inanış ve uygulamalara yer vermiştir. Çalışmada doğum öncesi uygulama ve kaçınmaların yanı sıra doğum sırası ve sonrası inanış ve uygulamalara da yer verilmiştir (Balkır 1935b).
Mehmet Halit Bayrı, 1939 yılında yayımlanan Halk Adet ve İnanmaları adlı çalışmasında “Doğum ve Çocuk” başlığını taşıyan bölümde aşerme döneminin sakıncalarından bahsetmiştir. Bunun yanı sıra doğum sırası ve doğum sonrasına ait pratikleri de sunmuştur (Bayrı:1939).
Kemal Özer, 1946 yılında yayımlanan Balıkesir’de Halk Adet ve İnanmaları adlı çalışmasında “Doğum ve Çocuğa Ait İnanmalar” başlığı altında çocuksuzluğu giderme yollarından başlayarak çocukluk dönemine kadarki adet ve gelenekleri ele almıştır (Özer:1946).
Kemal Özer, 1963 yılında yayımlanan Balıkesir Susurluk İlçesi adlı çalışmasında da doğum, doğum öncesi ve sonrası uygulama ve inançlar belirtmiştir (Özer:1963).
Balıkesir İl Yıllığı 1967’de Doğum Adetleri ve Halk İnanışları ; Balıkesir İl Yıllığı 1973’de Doğum ve Bilmeceler başlığı altında Balıkesir yöresinden derlenen çeşitli inanış ve uygulamalara yer verilmiştir.
27
M. Orhan Turan tarafından 1978 yılında hazırlanan, Pamukçu Köyü (Balıkesir) Folklorundan Örnekler, adlı yayınlanmamış yüksek lisans tezinde çocuk folkloru ürünlerine küçük örnekler verilmiştir (Turan: 1978).
Balıkesir yöresinde doğrudan doğruya çocuk folkloru adı ve kapsamıyla olmasa da pek çok lisans ve yüksek lisans tezinde çeşitli yöre folklorlarının araştırıldığı görülmektedir. Bu çalışmalarda yeri geldikçe çocuk folkloruna da değinilmiştir. Bunların arasında Sıdıka Kurç tarafından 1982 yılında hazırlanan Balıkesir Mehmetalan Köyü Folkloru (Kurç:1982); İrfan Ünsal tarafından 1982 yılında hazırlanan Kürse Köyü Folklorundan Örnekler (Ünsal:1982); Özcan Demiröz tarafından 1984 yılında hazırlanan Pamukçu Köyünün Halk Ürünleri (Demiröz:1984); Süleyman Kır tarafından 1985 yılında hazırlanan Susurluk ve Yöresi Folklor Derlemesi (Kır:1985) sayılabilir.
Selahattin Özcan, 1995 yılında yayımlanan Dursunbey Yöresi Halk Edebiyatı Ürünleri çalışmasında çeşitli halk inançlarının yanı sıra çocukla ilgili sözlü kültür ürünleri olan tekerleme ve ninnilerden de örnekler sunmuştur (Özcan: 1995).
Metin Karadağ, Mehmet Akkaya’nın 1997 yılında hazırlamış oldukları Kazdağı Masalları adlı çalışmada Edremit körfezi ve Kaz Dağlarının kuzey tarafı olan Agonya yöresinden derlenen otuz yedi masala yer verilmiştir (Karadağ: 1997).
Necmi Akyalçın, 1998 yılında yayımlanan Balıkesir Yöresinde Yatır Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma adlı çalışmasında Balıkesir yöresindeki yatırların çocuksuzluğu giderme amacıyla kullanılmasının yanında yürümesi, konuşması geciken çocuklar için de yatırların çeşitli özellikleri olduğuna inanılmasından da bahsetmiştir (Akyalçın:1998).
Halil İbrahim Şahin, 2004 yılında hazırladığı Balıkesir Çepni Kültürü adlı yüksek lisans tezinde doğum etrafında şekillenen inanış ve uygulamaların yanında sözlü kültüre ait ninni ve bilmecelere de yer vermiştir. Çalışma malzeme açısından zengin bir
28
nitelik taşımakla birlikte Balıkesir yöresinde yaşayan Çepni kültürünü çeşitli yönleriyle birlikte çocuk folkloru ürünlerini de göstermektedir (Şahin:2004).
Mustafa Aça, 2005 yılında yayımlanan Balıkesir Yöresi Doğum Sonrası İnanış ve Uygulamalar adlı çalışmasında çocuk folkloru açısından Balıkesir’in inanç özelliklerini ortaya koymaya çalışmıştır. Bu çalışmada doğum öncesi dönem ele alınmamakla birlikte doğum sonrası dönem ve bu dönem çocuk hastalıkları ile ilgili kaynak şahıs bilgilerinden yararlanılarak incelemeler yapılmıştır (Aça: 2005).
b. Makale ve Bildiriler
Balıkesir yöresiyle ilgili çocuk folkloruna ait bilgi ve malzemelerin sunulduğu makale ve bildirilerin 1930’lu yıllara kadar gittiği görülmektedir. Bunlardan bazıları özellikle inanış ve uygulamaların aktarıldığı Mehmet Halit Bayrı tarafından 1933 yılında yayımlanan Balıkesir’de Halk Adetleri (Bayrı:1933); Sadi Ruhi tarafından 1933 yılında yayımlanan Balıkesir’de Halk İnanmaları (Ruhi:1933); Ali Osman Balkır tarafından 1935 yılında yayımlanan Balıkesir’de Halk İnanmaları (Balkır:1935a); Ali Osman Balkır tarafından 1935 yılında yayımlanan Balıkesir’de Halk İnanmaları (Balkır:1933b); Emin Güner tarafından 1937 yılında yayımlanan Bandırma’da Bazı Halk İnanmaları (Güner:1937); M. Halit Bayrı tarafından 1938 yılında yayımlanan Balıkesir’de Kısırlığa Dair Adet ve İnanmalar (Bayrı:1938) yazılar gelmektedir.
Balıkesir yöresinde çeşitli folklor araştırmaları yapan kişilerin başında Kemal Özer gelmektedir. Kemal Özer’in 1943 ve 1944 yılında yayımlanan Bilmeceler (Özer: 1943) (Özer:1944); 1957 yılında yayımlanan Doğum ve Loğusalık, Loğusalık ve İlk Meme, Balıkesir ve Köylerinde Derlenmiş Doğacak Çocuğun Kız veya Erkek Olacağına Dair Yorumlar, Kundak Çocuğu, Ad Koyma, Sünnet Düğünleri, Balıkesir ve Civar Köylerinde Derlemiş ve Söylenen Doğum ve Çocuğa Ait İnanmalar (Özer:1957) adlı yazılarında Balıkesir yöresine ait çocuk folkloru ürünleri üzerine çeşitli malzemeler sunulmuştur.
29
Bu yazıların yanında Gündüz Artan tarafından 1968 yılında yayınlanan Sındırgı’dan Çeşitli İnanışlar (Artan:1968); ve 1971 yılında yayımlanan Sındırgı’dan Tekerlemeler (Artan:1971); Yusuf Yıldız tarafından 1981 yılında yayımlanan Bandırma’da Halkbilimi: Folklor (Yıldız:1981); Ali Çelik tarafından 1997 yılında yayımlanan Balıkesir ve Çevresi Halk İnanışları (Çelik:1997); Yaşar Kalafat tarafından 1999 yılında yayımlanan Balıkesir ve Yöresi Örnekleri İle Halk İnançlarımızda Basmak ve Basılmak Kavramları ve Mahiyetleri (Kalafat:1999) adlı çalışmalar da sayılabilir.
Ali Duymaz tarafından 2000 yılında yayımlanan Balıkesir ve Çevresindeki Yatırları Fonksiyonları Açısından Bir Değerlendirme adlı makalede, Balıkesir şehir merkezi, ilçeleri ve köylerindeki elli beş yatır ve ziyaret yerini incelenmiştir. Bunlardan bir kısmının kısırlığı giderme için umar yerleri olduğundan veya çocukla ilgili hastalık veya aksaklıkların giderileceği mekanlar olduğundan söz edilmiştir (Duymaz:2000).
Balıkesir Üniversitesi Balıkesir Yöresi Kültürünü Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından 2003 yılında hazırlanan Balıkesir ve Çevresi Halk Kültürü Derlemesi adlı araştırma projesinin özellikle ikinci bölümünde Balıkesir Halkbilimi
Ürünleri arasında ilk başlık olarak hayatın geçiş aşamaları verilmiştir. Bu başlık altında
çocuksuzluktan başlayarak çocuk folkloruyla ilgili yöredeki pek çok inanış ve uygulamaya yer verilmiştir.
Ali Duymaz tarafından 2006 yılında yayımlanan Balıkesir’de Yabani Meyve Kültürü adlı yazıda pek çok yabani meyvenin hastalıklar ve nazar sağaltmasında tedavi unsuru olarak kullanıldığını anlatmaktadır (Duymaz 2006).
30