Başlıca kaza ve tehlike analizi yöntemleri

Bu bölümde, kimyasal tankerlerdeki kazaların ve tehlikelerin incelenmesinde kullanılabilecek Hata ağacı Analizi (FTA), olay ağacı analizi (ETA), Hata Modu ve Etki Analizi (FMEA), Ne eğer (What/If) analizi, Tehlike ve uygulanabilirlik analizi (HAZOP), Güçlü yanlar, zayıf yanlar, fısatlar ve tehditler analizi (SWOT) ve bu metodun Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) yöntemiyle birlikte kullanılması incelenmiş, kimyasal tankerlerde meydana gelmiş örnek vakalarla bu yöntemlerin kullanımı gösterilmiştir.

5.3.1.1 Hata ağacı analizi yöntemi (FTA)

Hata ağacı analizi yöntemi (Fault Tree Analysis), hatalar zinciri şeklinde oluşmuş olayları modellemekte kullanılır. Bu yöntemde, en üst seviyede oluşmuş kaza veya hata, bir altında oluşmuş olaylar şeklinde mantıksal bağlar kurularak sıralanır. Hata ağacı modeli kurulurken ‘ve’ ve ‘veya’ mantıksal kapıları kullanılır. ‘Ve’ kapısı, ancak belirli olayların birlikte olması sonucunda bir üst olayı doğurabileceği durumlarda kullanılır. ‘Veya’ kapısı ise, aynı seviyedeki olayların herhangi birinin olması durumunda bir üst olayın olabileceği durumlarda kullanılır. Tepe olayın belirlenmesi, sistemin sınırlarının belirlenmesi, hataları oluşturan dalların mantıksal kapılarla birbirine bağlanması ve varsa temel olayların frekans/olasılık değerlerinin girilerek sayısal değerlendirme yapılması ve riski azaltacak stratejiler üretilmesiyle risklerin azaltılması hata ağacı analizinin temel adımlarıdır. Hata ağacı analizi yapabilmek için, model kurmayı bilen ve modellenecek olaylara hakim analizciler gerekir. Karmaşık olayların görsel olarak anlaşılabilir bir şekilde modellenebilmesi sebebiyle, kolayca anlaşılmasını sağlar. Çoklu hataların değerlendirilmesinde kullanılabilecek, hem sayısal, hem de sözel değerlendirmelerde bulunmayı sağlayabilecek bir yöntemdir (Shalev and Tiran, 2007)

5.3.1.2 Olay ağacı analizi yöntemi (ETA)

Olay ağacı analizi (Event Tree Analysis) yöntemi, Hata ağacı analizi yönteminin tamamlayıcısıdır. Hata ağacında, ana olaya sebep veren kök sebepler incelenirken, olay ağacında, bir olay başlangıç olarak alınarak, olayın oluşturabileceği sonraki olaylar modellenir. Olayın oluşturabileceği tüm olayların modellenebileceği bu yöntemin kullanılabilmesi için yöntemi bilen ve modellenecek olaya hakim uzmanların bulunması gerekir. Bu yöntemle, olayların tetikleyebileceği tüm yeni olaylar değerlendirilerek görsel olarak kullanıcının anlaması kolaylaştırılır. Olay ağacı modeli, çoklu ve karmaşık olayların modellenmesinden ziyade, tek bir temel olayın modellenmesinde kullanılabilir (Anon, 2002).

5.3.1.3 Hata modu ve etki analizi (FMEA)

Hata Modu ve Etki Analizi (Failure Mode and Effect Analysis), sistemdeki hataların sisteme etkilerinin incelenebileceği karmaşık olmayan etkili bir tehlike ve kaza analizi yöntemidir. Yöntemin temel adımları; sistemin temel bir parçasının seçilmesi, parçanın temel fonksiyonlarının tespiti, olası hata durumlarının tespiti, tespit edilen hataların olması durumunda ne gibi tehlikelerin oluşabileceğinin tespiti ve bu tehlikelerden korunmak için yapılması gerekli işlemlerin tespitidir. Hata modu ve etki analizi yöntemi ile çoklu hatalar ve genel sistemler değil, tek bir cihaz veya sistem analiz edilebilir. Bu yöntem kullanılırken, nsan faktörünün etki edebileceği durumlar modellenemez (AIChE, 1992).

5.3.1.4 Ne/eğer yöntemi

Ne/Eğer (What if) yöntemi, basit ve çoklu tehlikelerin değerlendirilmesinde kullanılan bir kaza/olay değerlendirme yöntemidir. Yangın, patlama, kirlilik, tank taşması vb. olaylar bu yöntemle incelenebilir. Bu yöntemin kullanılabilmesi için bir analiz grubu, ‘Ne olursa eğer ne sonuçlar doğurur?’ sorusunu sorar ve bu sorulara uygun olarak, potansiyel tehlikelerin tespit edilmesini ve bu tehlikelerin etkilerinin azaltılabileceği stratejiler üretilmesini sağlar. Temel olarak bu yöntem, süreçlerle ilgili sorular ve bu sorulara cevaplar üretir. Ne/Eğer yöntemi, amacın belirlenmesi, analiz grubunun oluşturulması, olayın olası sonuçları ile ilgili soruların üretilmesi,

kullanılır. Yöntemin başarılı olması, analiz takımının konu hakkındaki deneyimine bağlıdır (Markeset and Kumar, 2001).

5.3.1.5 Tehlike ve uygulanabilirlik analizi (HAZOP)

Tehlike ve uygulanabilirlik analizi (Hazard and Operability Analysis) yöntemini uygulayabilmek için, analiz takımı ve bu analiz takımının birlikte yapacağı beyin fırtınası çalışmaları gerekir. HAZOP uygulaması çerçevesinde, sistem bileşenlerine ayrılır ve sistemin bileşenlerindeki olası sapmalar tespit edilerek bu sapmaların tüm sisteme olan etkileri tespit edilir. Sistemdeki sapmalar tespit edilirken, ‘fazla’, ‘az’, ‘hiç’ gibi anahtar kelimeler kullanılır. Daha sonra HAZOP takımı, bu sapmaları ve bu sapmaların sisteme etkilerini ortaya koyarak risk değerlendirmesi yapar ve olası sapmaları engelleyecek stratejiler üretirler. HAZOP yönteminin verimli olabilmesi için bilgili ve iyi eğitilmiş takım üyeleri gerekir ve genellikle tekli hata ve olayların değerlendirilmesinde kullanılır. (AIChE, 1992).

5.3.1.6 SWOT – AHP yöntemlerinin kaza analizi yöntemi olarak kullanılması

SWOT Analizi ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) yöntemleri, bu tezin ikinci bölümünde detaylı olarak anlatılmıştır. SWOT Analizi yöntemi, stratejik planlamada ve işletmecilikte yaygın olarak kullanılmasına karşılık, kazaların incelenmesinde, hem iç, hem de dış faktörlerin dikkate alınması; aynı zamanda sistemleri olumlu olarak etkileyebilecek faktörlerin de (güçlü yanlar – fırsatlar) dikkate alınabilmesi sebebiyle, sistemlerin geniş bir açıdan ele alınarak incelenebilmelerine olanak tanır. Denizcilikte, kaza ve olay incelemesi yaparken, olaylara ilişkin geçmiş istatistiki verilerin bulunması çoğu zaman imkansızdır. Bir çok şirket, kazalar, olaylar ve kök sebepleri konusunda geçmiş kayıtlara sahip değildir; ya da firma deneyimi ve gemi sayısı bakımından böyle bir veritabanına sahip değildir. SWOT Analizi yönteminin kullanılması, olayların mantıki bir çerçevede modellenmesine imkan verdiği için ve pozitif faktörlerin de incelenmesi sonucunda çözüm önerileri ve stratejilerini kendi vermesi ve uygulama kolaylığı açısından kullanışlı bir yöntemdir. SWOT Analizi yönteminin en önemli eksik tarafı, tespit edilen negatif ve pozitif faktörlerin sayısallaştırılamamasıdır. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) yöntemi, uzman görüşleri alınması ve tespit edilen faktörlerin ikili karşılaştırmalar yöntemiyle sayısallaştırılmasıyla, faktörlerin önceli önemlerinin tespitine olanak tanır. Böylece,

hangi faktörün ne kadar önem derecesine sahip olduğu tespit edilerek, kaza önleyici ve risk düşürücü stratejillerin ortaya konması kolaylaşır (Arslan and Er, 2008). 5.3.1.7 Başlıca kaza ve tehlike değerlendirme yöntemlerinin karşılaştırılması

Bu bölümde, başlıca kaza inceleme yöntemlerinin kullanılabilmesi için gereklilikler tspit edilmiş ve birbirlerine göre üstünlükleri ve zayıflıkları tespit edilmiş; bir tabloda toplanmıştır. Kaza ve tehlike değerlendirme yöntemlerinin karşılaştırılması Çizelge 5.3’te gösterilmiştir. Ayrıca, tablo yardımıyla, hangi tip kaza ve tehlike durumunda hangi yöntemin kullanılbileceği tablo yardımıyla değerlenirilebilir.

Çizelge 5.3 : Tehlike analizi yöntemlerinin karşılaştırılması

SWOT SWOT- AHP

HAZOP What/If FMEA FTA ETA Çoklu olay ve işlemlerin

değerlendirilmesine uygunluğu + + - + - - - Çevresel faktörleri dikkate alma + + - - + - - + - + Beyin fırtınası/takım çalışması

gerektirmesi - - + + + - -

Uzman görüşleri gerekliliği + + + + + + + Yönetim ve operasyonun birlikte

değerlendirilebilmesi + + + + + + + Sayısal analiz yapabilme - + - - + + + Sözel analiz yapabilme + + + + + + + Geçmiş bilgi/olayları göz önünde

bulundurma + + - - - + -

Beklentilerin göz önünde

bulundurulması + + + + + - + Son kullanıcıya kontrol listeleri

sunabilmesi + + + + + + +

Uygulamalı eğitim yapmaya

olanak tanıması + + + + + + + Risk azaltıcı faaliyet ve strateji

üretme + + + + + + -+

İnsan faktörünün dikkate

alınması + + - + - + - + -