Büyü-Tıp ilişkisini daha iyi anlayabilmek için öncelikle Anadolu kültüründe hastalıkların doğaüstü nedenselliğiyle ilgili inanışlara bakmamız gerekir. Genel olarak hastalıkların doğaüstü nedenselliği ile ilgili inanışları üç grupta toplayabiliriz: Mistik nedensellik kuramı, Animistik nedensellik kuramı ve Majik (büyüsel) nedensellik kuramı. Bizim konumuzu oluşturan majik nedensellik, hastalıkların kötü kalpli, kıskanç bir insanın gizlice yaptığı büyüsel bir takım uygulamalara bağlamadır. Bunlar afsunlu sözler, dualar, beddualar, sembol kuklalar kullanma, saç, tırnak, elbise ile yapılan çeşitli kara büyü uygulamalarıdır88
. Eskiçağ toplumlarında da hastalıkların benzer nedenselliklere bağlandığı görülmektedir.
Eskiçağ tarihinde büyü-tıp ilişkisine ilkin Mısır papürüslerinde rastlanmaktadır. Eski Mısır’da tıbbi papürüslerin bir kısmında sihir hâkim durumdadır. Fakat Mısır tıbbının dini bir yönü de bulunmaktadır. Bu nedenle tıp incelenirken bu üç unsur ve özellikle büyü ve tıp ilişkisine dikkat edilmelidir. Mezopotamya’da tıpla ilgili çivi yazılı metinlerde şifa ile ilgili üç meslek grubu bulunmaktadır bunlar; kâhinler, büyücüler ve rahip-doktorlar’dır. Ancak bu gruplar arasındaki sınırlar Mısır tıbbındaki kadar belirgin değildir89
.
Aynı şekilde Anadolu’daki Hitit toplumunda da büyünün tıp ve dinle olan ilişkiside açıktır. Ahmet Ünal’a göre Hitit tıbbının iki karakteri vardır. Bunlardan biri Hititler’in tarım toplumu olması ve bu sebeple doğayı ve ilaç yapımında kullanılacak bitkisel drogları tanıyor olmaları diğeri ise Hitit toplumunda dinin etkisinin büyük olması nedeniyle büyünün bir tedavi yöntemi olarak ağırlığının bulunmasıdır. Dini
87 Marcel Mauss, Sosyoloji ve Antropoloji, (çev: Özcan Doğan), Ankara 2011, s. 92-137.
88 Cengiz Güleç, “Anadolu Kültüründe Hastalık Sağlık Kavramlarına Transkültürel Bakış”, Klinik
Psikiyatri, Sayı:3, Ankara, 2000, s. 36.
89 Aydın Sayılı, Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Ankara1991, s. 117, 413.
etkinin M.Ö.13. yüzyıldan itibaren ağırlık kazanmasıyla Hurri, Luvi ve Arzawa kökenli büyüler Hitit şifacı-büyü geleneğine girmiştir90. Hitit büyücü kadınları (Kocakarı)’nın çeşitli ritüellerin başarıyla gerçekleştirebilmeleri için gereken yiyeceklerin, kil, balmumu, yün, çeşitli taş ve madenlerin, kurban edilecek hayvanları ve ritüel araç ve gereçlerine baktığımızda en basit görünen ritüellerin bile çok karmaşık bir yapıda olduğu anlaşılmaktadır. Bu ritüellerin icrası sırasında yaşanabilecek en küçük bir hata bile tüm prosedürü geçersiz kılabilmektedir. Bu nedenle kil tabletlere geçirilen ritüeller, sürecin her aşamasında uygulamacının danışabileceği ve talimatları okuyabileceği elkitapları gibidir. Büyü ayinlerine hiç beklenmedik bir anda ihtiyaç duyulabileceğinden her durum için el altında hazır malzeme bulundurulması ve bunlarında kayıt altındaki bir stok deposunda bulundurulması zorunludur91
. Hitit şifa-büyü ritüellerinde kadınların bu rolünü Gary Beckman beşikten mezara olarak yorumlamıştır. Doğum, ergenlik, ölüm ve bir takım hastalıkların tedavisinde kadınların öne çıktığını görüyoruz. Kadınlar bu tedavileri ilahi hoşnutsuzluk, kirlilik (papratar), alwanzatar (kara büyü) ve doktorların tedavide başarılı olmadığı durumlarda uygulamaktadırlar92
.
Kocakarıların bu işlemleri gerçekleştirebilmeleri için hiç kuşkusuz konularında uzmanlaşmış olmaları ve kendilerine has yöntem ve teknikleri kusursuz uygulamaları için tıp ilimlerinde uzmanlaşmış doktor ve eczacıların mesleki disiplinlerine sahip olmaları beklenmelidir.
Büyü yoluyla tedavi alanlarından biri de depresyon ya da psikolojik rahatsızlıklardır. Ritüel sırasında kabuslar nedeniyle uyuyamaz hale gelen hastaya önce banyo yaptırılır sonra saçları kazınır, koltuk altlarındaki tüyler, el ve ayak tırnakları kesilir. Güzelce vücudu yağlanan hastaya yeni giysiler giydirilir. Beyaz, mavi, kırmızı ve siyah yün çilelerinin çözülüp bir çubuğa sarılmasının ardından tanrılara sunular yapılır ve büyülü sözlerle ritüel devam eder (CTH 432: KUB 4.47+KBo 45.193)93
. Yapılan tedaviyi inceleyecek olursak, banyo yapılması, traş olunması ve bir çeşit
90 Ahmet Ünal, “Hitit Tıbbının Anahatları”, Belleten, Cilt: XLIV, Sayı: 175, Ankara 1980, s. 477. 91 Bryce (2003), a.g.e. , s. 220.
92 Gary Beckman, “From Cradle to Grave: Women’s Role in Hittite Medicine and Magic”, Journal of
American Civilization, Volume: 8, Chagchun 1993, s. 25-39.
93 Gary Beckman, A Hittite for Depression (CTH 432), Tabularia Hethaeorum Hethitologische Beitrage Silvin Košak zum 65. Geburtstag, Drestner Beitrage zur Hethitologie 25, Drestner 2007, s. 69-81.
aromatik masaj olarak yorumlayabileceğimiz yağ masajı ve renkli yün ipler gerçekten de kişinin psikolojik algısında değişiklik yapabilecek unsurlardır.
Tıpta olduğu gibi büyücülükte de insan yaşamının tüm olumsuz yönlerini, onu etkileyen tüm kötülükleri kapsayan hazır bir reçeteler zincirine sahiptirler. Bu arşivde her hastanın derdine deva olacak özenle hazırlanmış reçeteler saklıdır. Bu reçetelerden her birinde büyü uzmanının adı ve geldiği memleketi yazılıdır. Yani bu reçeteler adeta patentlenmişlerdir. Patentlerde, büyüyle tedavi yöntemini ilk kez keşfeden ve başarıyla uygulayan kimselere verilmiştir. Bir metinden ise bu reçetelerin boş formüllere benzediğini öğrenmekteyiz, nitekim burada “hastanın ismiyle doldururum” ibaresi bulunmaktadır94. Deontolojik araştırmalara göre tıp biliminin gelişiminde büyücü- şifacıların ve büyünün yöntemlerinin zamanla gelişmesiyle doktor ve tebabet biliminin ortaya çıkmaya başladığı kanaati hâkimdir95
.
Orta Asya büyücülüğü olarak nitelendirebileceğimiz Şamanlık geleneğinde ise tedavi üç şekilde yapılmaktadır. Birincisinde, hasta organ, hastalığın nedenini açığa çıkarmaya yönelik fiziksel bir emme işlemine tabi tutulur; hastalığın nedeni, genelde şaman tarafından gizlice çıkartılan bir diken ya da kristal parçasıdır. İkinci tedavi kulübede ya da açık havada zararlı ruhlara karşı verilen tiyatral bir savaştır. Üçüncü tedavide ise ayini yöneten şaman bir takım büyülü sözleri söyler ve gerçekte tedavi edilecek hastalıkla doğrudan ilişkisi olmayan bir takım uygulamalara yönelir (boyanmış kum ve çiçek tozuyla yere çizilmiş bir resmin değişik bölümleri üzerine hastanın yerleştirilmesi)96. Hitit büyü uygulamalarında da bu yöntemlere paralel, ilkesel benzerlikler görülmektedir.