Bölüm Sonucu

Çalışmanın ‘’Literatür Araştırması’ bölümünde sırasıyla; ‘bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik temel tanımlamalar’, ‘bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik temel teorik çerçeveler’, ‘bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik temel bağımsız değişkenler (ölçüm parametreleri)’, çeşitli literatür okumaları üzerinden ayrıntılı bir şekilde tartışılmış bulunmaktadır. İlgili tüm tartışmaların çıktısı olarak , ‘bölgesel gelişme’ ve ‘ekonomik büyüme’ kavramlarının bir bütün olarak nasıl ele alındığı ve ilgili kavramsal çerçevelerin genel olarak ne tür değişkenler üzerinden ölçüldüğü ortaya konulmuştur. Böylelikle, daha önce de belirtildiği üzere, GAP çerçevesinde 1979’dan 2012’ye dek yaklaşık otuz üç yıllık bir süreç içerisinde yapılanların, GAB’ndeki bölgesel gelişmeye olan etkisinin nasıl bir yaklaşım üzerinden değerlendirileceğinin altlığı oluşturulmuş bulunmaktadır.

İlgili literatür araştırmaları sonucu olarak, bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik yapılan birbirinden farklı söz konusu teorik irdelemelere yönelik olarak temelde beş ana başlık üzerinden karşılaştırmaların yapılabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik teorik çerçevelerin birbirleriyle karşılaştırılıp değerlendirilebilecekleri üst başlıklar sırasıyla; ‘bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik sergilenen tanımlama yaklaşımı’, ‘bölgesel ölçeğin tanımlanmasına yönelik olarak sergilenen mekansal yaklaşım’, ‘metodolojik yaklaşım’, ‘ileri sürülen kavramsal çerçeveler (bağımlı değişkenler kümesi – (Tekeli, 2008) )’ ve ‘ortaya konulan temel ölçüm parametreleri’ şeklindedir. İlk üst başlık olan ‘bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik tanımlama yaklaşımı’ için temelde; ‘süreç – sonuç odaklı’, ‘niceliksel-niteliksel’ ve ‘içsel dışsal’ olmak üzere üç ayırım söz konusu olmuştur. İkinci olarak, ‘bölgesel ölçeğin tanımlanmasına yönelik olarak sergilenen mekansal yaklaşım’düzlemindeki temel kategoriler iki farklı şekilde tanımlanmış bulunmaktadır. Söz konusu kategorilerden ilkindeki gruplama sırasıyla; ‘noktasal mekan’, ‘çizgisel/kesikli mekan’ ve ‘sürekli mekan’ ayırımları şeklindedir (Tekeli, 2008). Diğer kategorideki sınıflama ise sırasıyla; ‘bölge içi – tek bölgeli’, ‘izole bölgeler’ ve ‘bölgeler arası-çok bölgeli’ şeklinde olmuştur (Erkut, 1991). İlgili teorik çerçevelerin ‘metodolojik yaklaşımlar’ üzerinden birbirlerinden farklılaşmaları ise sırasıyla; ‘kestirimci-skokastik(olasılıklı)’, ‘optimum arayan-davranışsal’, ‘dinamik-

statik’, ‘talep odaklı-arz odaklı’, ‘deneysel (ampirik)-deneysel olmayan (apriorik)’ ve ‘tümden gelen (dedüktiv)-tüme varan (endüktif)’ şeklinde özetlenebilir (Speakman & Koivisto, 2013; Tekeli, 2008; Reif, 1973; Erkut, 1991; MacCann, 2001)

Dördüncü olarak, bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarına yönelik olarak ortaya konulan teorik çerçeveler kapsamında, her biri birer bağımlı değişken (Tekeli, 2008) olarak tanımlanabilecek olan, temel kavramsal çerçeveler ise sırasıyla; ‘ekonomik gelişme’, ‘sektörel büyüme’, ‘toplumsal refah düzeyi’, ‘sosyal gelişme’, ‘insan kaynakları’, ‘yerel kalkınma’, ‘yaşam kalitesi’, ‘katılımcılık’, ‘kurumsal altyapı gelişimi’ ve ‘yenilikçilik’ şeklinde özetlenebilir (Gantsho, 2008; Szajnowska- Wysocka, 2009; Tekeli, 2008; Friedmann, 1966).

Beşinci olarak, ‘ilgili teorik çerçeveler bağlamında ileri sürülen bölgesel gelişme ve ekonomik büyümenin ölçülmesine yönelik temel parametreler’ üst başlığında ise birbirinden farklı çok sayıda etken sıralanabilmektedir. İlgili parametreler sırasıyla; ‘işgücünün sektörel dağılım yüzdesi’, ‘talep elastikiyeti (sektörel bazda)’, ‘kır-kent nüfusları’, ‘sektörel ihracat verileri’, ‘üretim faktörleri arzı (işgücü ve sermaye arzı)’, ‘kamu- özel yatırımları’, ‘kentleşme oranları’, ‘mekansal organizasyon’, ‘nüfus’, ‘kişi başı gayri safi bölgesel hasıla’ ve ‘kişi başı katma değer’ olarak özetlenebilmektedir (Clark, 1941; Tekeli, 2008; Erkut, 1991; Gantsho, 2008; Friedmann, 1966; Stough, Roberts, & Stimson, 2002;2006; Speakman & Koivisto, 2013).

İlgili tüm araştırma ve tespitler ışığında, birbirinden farklı dört temel bölgesel gelişme teorisi olan ‘ekonomik temel teorisi’, ‘gelişme aşamaları teorisi’, ‘büyüme kutupları teorisi’ ve ‘merkez – çeper teorisi’ çerçevelerine yönelik karşılaştırmalı irdelemelerde, tüm çerçevelerin ortaklaştığı tek hususun, ele alınan kavramsal çerçevelerin içerisinde bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme kavramlarının yer alması olduğu görülmektedir.

İlgili teorik çerçevelerin birbirlerinden farklılaştığı noktalar, sistematik bir biçimde ele alındığında, söz konusu teoriler üzerinden, temelde iki grup çerçevenin ortaya çıktığı görülmektedir. Söz konusu gruplardan ilkinin, ‘ekonomik temel teorisi’ ve ‘ gelişme aşamaları teorisi’ içerisindeki önermelerin birbirine paralel bir şekilde oluşturdukları ‘teorik çerçeve grubu’ olduğu söylenebilir. İlgili gruplama içerisinde;

bölgesel gelişme ve ekonomik büyümenin, dış kaynaklı yatırımlar ve ürün – hizmetlere olan talep eğilimlerinin, salt niceliksel olarak ele alınabilecek olan, birer sonucu olarak tanımlandığı görülmektedir. Ek olarak, bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme eğilimlerine, dışarıdan müdahale ve politikalar ile değiştirilemeyecek olan birer ‘statik’ süreç olma rolü biçilen; ülkesel ekonomik büyümenin, belirli bir zaman kesiti içerisindeki izdüşümü olma niteliği (tümden gelen-çıkarımcı) atfedilen; bölge ölçeğindeki mekan algısının, diğer bölgelerden bağımsız bir çerçevede, ülkesel soyut mekan varsayımının, belirli noktalardaki ‘yarı somut coğrafik kesiti’ (noktasal ve çizgisel mekan algısı) üzerinden oluştuğu; ekonomik büyümenin, ‘sektörel üretim’ ve ‘sektörel ihracat’ verileri üzerinden makro düzeyde tanımlandığı; niteliksel odaklı sosyal parametreleri devre dışı bırakan bir yapının; ilgili teorik çerçeve grubu itibariyle söz konusu olduğu görülmektedir.

İkinci temel teorik çerçeve grubu olarak nitelendirilebilecek olan, ‘büyüme kutupları teorisi’ ve ‘merkez çeper teorisi’ çerçevelerinin birlikte oluşturdukları önermeler düzleminde ise, bölgesel gelişme ve ekonomik büyüme eğilimlerinin, politika, strateji ve eylemlerin oluşturduğu, kısa ve orta vadeli dinamik ‘süreçler’ olarak tanımlandığı; niceliksel parametrelerle birlikte, niteliksel parametrelerin de ortaya konulduğu; bölgesel gelişme ve ekonomik büyümenin, içsel temelli kaynak ve yatırımlar üzerinden ele alındığı; bölgeler arası ilişkilerin gözardı edilmediği (çok bölgeli / sürekli mekan algısı); kompleks morfolojilere sahip ve birer ‘ilişkisel mekan ’ olarak ele alınan birbirinden farklı bölgeler arası gelişmişlik farklarının minimize edilmesi üzerinden ülkesel düzeyde sosyo-ekonomik istikrarın sağlanması kaygısının ön planda olduğu (tüme varan-olasılıklı); ‘sosyal adalet’, ‘sosyal kalkınma’, ‘insani gelişmişlik’, ‘refah düzeyi’, ‘yaşam kalitesi’ gibi kompleks kavramsal çerçeveleri de, analizlerine dahil eden bir özellikler bütününün söz konusu olduğu görülmektedir. Sonuç olarak, bir sonraki bölümden başlanarak detaylı bir şekilde irdelenecek olan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) kapsamında, 1979 Sulama ve Enerji Altyapılarını Geliştirme Projesi ile başlayan sürecin, GAP Eylem Planı süreci itibariyle, ne tür paradigma değişimlerine tanıklık ettiği, söz konusu bölgesel gelişme teorileri temel gruplarına yönelik değerlendirmeler üzerinden okunacak ve sentezlenecektir.