Kays Aylân ve Sosyokültürel Hayatı

Arap toplumu Bedevî (Göçebe) ve Hadarî (Şehirli) diye ikiye ayrılır. Bedevîler şehirleri hapishane olarak gördüklerinden göçebeliği sürdürmüşlerdir.416 _Halkın hâkim vasfı göçebelikti. Yaz kış çoluk çocuk göç ederlerdi. Bedevî hayatta sosyal birim fert değil toplumdu. Çöldeki zorlu hayattan ve tehlikelerden korunmak kan bağı sayesinde oluşan kabileler yoluyla sağlanmaktaydı. Kabileler geçimlerini davarlardan veya yağmacılıktan sağlıyordu. Yer yer bu çöl insanları ticaret ve ziraatle de ilgiliydiler.417 Kur’an'da Bedevîlere dair “Bedevîlerin küfür ve nifakları her yönde ileridir. Allah'ın peygambere indirdiği sınırı bilmemek onlara daha lâyıktır. Allah yolunda sarf ettiklerini angarya sayanlar ve başınıza belâ gelmesini bekleyenler vardır.”418 _{şeklinde ayet vardır.}

Hadarîler ise çölde yaşamak yerine şehirler inşa ettiler. Bunların en önemlisi Hicaz’daki Mekke şehridir. Hicaz ve Mekke, Orta Arabistan diye geçmektedir. Hz. Muhammed dönemine kadar burada bir devlet kurulmamıştır.419 _{Bunun yerine Mala} adı verilen basit bir kabile meclisiyle şehirler yönetilmiştir. Kabile reisleri ve şeyhler yönetici konumundaydı ancak hâkim ailelerin oligarşisi yönetimde pay sahibiydi.420 Lammens’e göre Mekke idaresi, zengin iş adamları derneğinin yönettiği bir tüccar

415 _{Cevâd Ali, IV, 227.}

416 _{Algül, I, 92-105; Helvacıoğlu, s. 8.}

417 _{Lewis, s. 26; Musevî, s. 16; Öğmüş, s. 55; Helvacıoğlu, s. 8.} 418 _{Tevbe 9/97-98.}

419 _{Çağatay, s. 67; Mâ’rûf, s. 29.} 420 _{Lewis, s. 29.}

cumhuriyeti şeklinde ifade edilmiştir. Bu batı tarzında cumhuriyet müessesi değildir. Kureyş yakın bir zamanda göçebeliği bırakmıştı. Azami bir hareket serbestliği ve asgari bir toplum hâkimiyeti kurmuştu. Mala meclisi yönetimi sağlamakta ve bu meclis üyeleri servet ve mevkileri yüksek muteber aile reislerinden meydana geliyordu. Özellikle de tacirlerden oluşan bir sınıftı. Mekke burjuvasının ticari tecrübe ve zihniyeti ile sınıf mensuplarıyla iş birliği, teşkilatlanma ve kendini kontrol vasfı ile yönetim sağlanmaktaydı.421 _{Mekke’deki sosyal hayat böyleydi.}

Genel olarak câhiliye’de hürler, köleler, mevali şeklinde üç sosyal sınıf mevcuttu. Hürler pek çok hakka sahipti ancak aralarında ekonomik düzeyde belirleyici farklar olabiliyordu. Köleler ise esir edilmiş kimselerdi. Pazarlarda satılıp alınır, eşya gibi kullanılırdılar. Mevali ise; orta sınıf olup köle ve cariyelerden azat edilen kimselere mevali denilmekteydi. Esaretten kurtulmalarına rağmen hürlerle aynı haklara sahip değillerdi.422

Arap toplumda câhiliye döneminde çok farklı adetler mevcuttu. “Mev'ûde” denilen bir gelenekle kız çocukları diri diri gömerlerdi.423 Namus ve ırza leke gelmesinden ve yoksulluk endişesiyle kız çocuklarını öldürürlerdi. Teym kabilesinden Kays b. Asım bu adeti devam ettirenlerdendi. Ferezdak adlı meşhur şairin dedesi üç deve karşılığında 300'den fazla kız çocuğunu kurtarmıştı.424 _{Hz. Ömer’in dedesi Zeyd} b. Amr b. Nüfeyl kızları diri diri gömme adetine ilk karşı çıkandı. Biri kızını gömmek istediğinde onu alıp kendisi beslerdi. Hz. İbrahim’in dinini yaşayan ve yaşatanlardandı.425 _{Kur’an'da bu “Bilgisizlikleri yüzünden beyinsizce çocukları} öldürenler ve Allah'ın kendilerine verdiği rızkı Allah'a iftira ederek haram kılanlar gerçekten onlar hüsrana uğramışlardır”426 _{şeklinde anlatılmaktadır. Câhiliye’de} kadının durumu son derece kötüydü. Hiçbir itibarı yoktu. Miras alamazdı. Erkek istediği kadar kadınla evlenebilirdi.427 _{Câhiliye döneminde içki, fuhuş, kumar çok} yaygındı. Puta tapmak ve fal okları çekmek oldukça yaygındı. Aksine Hanîfliğe

421 _{Lewis, s. 34.} 422 _{Sırma, I, 394; Helvacıoğlu, s. 7.} 423 _{Sırma, I, 394.} 424 _{Algül, I, 92-105.} 425 _{Numânî, I-II, 101.} 426 _{En'âm 6/130.} 427 _{Sırma, I, 394.}

mensup tevhid inancını sürdürenler de mevcuttu.428 _{Bu durum tüm Araplarda olduğu} gibi Kays Aylân kabileleri için de aynıydı. Arap adet gelenek görenekleri tüm Araplarca benimsenmiş, intikam savaşları, kölelik, kadınların statüsü, kızların öldürülmesi gibi durumlar başta Kasy Aylân olmak üzere tüm Araplarca uygulanmaktaydı.

Mekke’nin 400 km kuzeyinde bulunan Yesrib, Medine ismiyle ünlenmiştir.429 Medine’de iki Arap üç Yahudi kabilesi yaşamaktaydı. 430 _{Yahudiler Bâbil} tutsaklığından M.Ö. 6. asırda kurtularak Medine, Vâdilkurâ ve Fedek gibi yerlere yerleşti.431 _{Başta buraların sahibi Amâlika ve Cürhümlü Arap kabileleriydi. Karma} yaşayan Arap ve Yahudi toplulukları zamanla Yahudilerin artması, Arapların azalmasıyla demografik yapı ve dengeler değişti. Bozulan dengeler de Yahudilerin Cürhümlü Arapları kovmasıyla sonuçlandı. Evlerine, hurmalıklarına el koydular. Yesrib’in uzun süre tek sahibi oldular. Ma’rib seddi yıkılınca432 _{Ezdî Arapları M.S. 2-} 3. asırda Hârise başkanlığında Hayber’e geldi ve onun ölümüyle ikiye ayrılıp Evs ve Hazrec olarak Medine’ye yerleştiler. Yahudilerin baskısı altında yaşamaya başladılar. Bu baskı o dereceydi ki Yahudi başkanı433 ileri gidip, evlenen Arap kızlarının ilk gecesini kendisiyle geçirmelerini dahi istemeye başladı. Araplar akrabaları Gassânîlerden yardım istediler. Böylece Gassânîlerin yardımıyla Medine’de üstünlük Araplara geçti.434 _{İlerleyen zamanda Yahudiler her fırsatta iki Arap kabilesini birbirine} düşürüyor, ateşi körüklüyordu. Bu düşmanlık öyle bir dereceye varmıştır ki ki kardeş kabile arasında ficâr savaşları dahi meydana getirmişti.435 _{Arapların sosyal hayatı} savaşlar, çatışmalar ile doluydu. Küçük nedenlerden savaş çıkabilirdi. Böyle bir ortamda yer yer arabulucu rolü üstlenen kabileler oluyordu. Bu da dışarıdan üçüncü bir kabile sayesinde oluyordu. Misal Medine’ye sıklıkla giden Hem Yahudilerle hem de Medineli Araplarla iyi anlaşan Fezâreoğulları Buâs harbinde kavgalı Evs-Hazrec’i

428 _{Algül, I, 92-105.} 429 _{Çağatay, s. 72.}

430 _{Çağatay, s. 67; Mâ’rûf, s. 29.} 431 _{Çağatay, s. 72.}

432 _{Belazûrî, Futûhu’l-Büldân, s. 20.}

433 _{Bu adamın adı Fayton idi. Bkz. Çağatay, s. 72.} 434 _{Çağatay, s. 72.}

barıştırmada etkin rol oynamıştır. Savaş ve barışın olağan kabul edildiği bir ortamda böyle durumlar sıklıkla yaşanmaktaydı.

Tâif şehri, Hicaz’ın üçüncü önemli şehridir. Kentin güneyinde Tabela, doğusunda Devâsir vadisi ve Bahreyn bulunmaktadır. Eski adı Vec’dir.436 _Sakîfli birinin İran’dan mühendis getirip şehre surlar inşa ettirmesiyle sur anlamında Tâif adıyla anılır olmuştur.437 _{Ticari açıdan iki önemli şehirden biridir. Karyeteyn ya da} Mekketeyn diye şöhret bulmuştur. Mekke’de Ümeyye oğulları ile Sakîf’in dostluğu vardı. Tâif’e Tecim438 _{şehri de denir. Tâif sözlere konu olmuş, “Öteden beri kışı} Mekke’de ya da Cidde’de, ilkbaharı Medine’de, yazı ise Tâif’te geçirmek gerektiği söylenir.” Verimli arazilerinden dolayı üzüm ve zeytinyağı yetiştirilen havaşı yumuşak bir yer olduğundan Hevâzinlilerin övünç kaynağı bir şehirdi.439 _{Sakîf ve Âmiroğulları} Hevâzin’den iki büyük kabiledir. Âmiroğulları göçebeliği tercih edince Tâif Sakîf’e kalmıştır.440 _{Tâif’te Sakîf dışında Yahudiler ve diğer Arap kabilelerine mensup} mevlalar da yaşamaktaydı.441 _{Ancak şehri inşa edip bayındır hale getiren Sakîf’tir.} Aylân kabilelerinin kurup yeşillendirdiği bir şehirdir. Bu açıdan dikkate değerdir. Bu şehri kurup, kale haline getiren Sakîf câhiliye döneminde Lât adını verdikleri bir putu Taîf’e dikmişlerdir. Taîf’in adı bu putla anılır olmuştur. İslâmla beraber bu put Muğire b. Şu’be tarafından yıkılmıştır.442

Dil ve edebî hayat Araplarda sosyal hayatın bir parçasıydı. Edebiyat Araplarda olduğu kadar hiçbir millette bu kadar takdir ve tezahüre sahip olmamıştır. Arapların bedevî hadarî fark etmeksizin her türlü bölgede şiir kültürü yaygındır. Yazıdan çok şifaî yolla şiir kültürünü yaşatmışlardır. Bu hususta Hitti, “Nasıl Grek’ler meydana getirdikleri mimarî ve heykellerle iftihar ederse Araplar da kasideleriyle İbranîler de insanın iç duygularını en ince ifade eden ilahîleriyle (mezmurlar) öğünürler” diye bu durumu ifade etmiştir.

436 _{Çağatay, s. 73.}

437 _{Hamîdullah, İslâm Peygamberi, s. 404}

438 _{Yani üretim yapan, zanaat yeri ve dışarı ürün gönderen yerdir.} 439 _{Vakıdî, s. 804-805; Hamîdullah, İslâm Peygamberi, s. 403} 440 _{Hamîdullah, İslâm Peygamberi, s. 403}

441 _{Hamîdullah, İslâm Peygamberi, s. 404} 442 _{Vakıdî, s. 804-805; Çağatay, s. 74.}

Arap dili yapısı gereği Arapların da ifadesiyle meşru sihr- sihr-i helal bir dildir. Arap dilini bu sebeple şiirdeki vezn ve kafiye ile musikilerinde ve hitabelerindeki kullanımlar dinleyenlere nüfuz etmiş, etkilemiştir. Arapça bir vecizede “İnsanın güzelliği onun belagatında443 _{toplanmıştır” demişler. Bundandır ki dili güzel} kullanmak Araplar da övülen meziyettir. Bir atasözünde “Akıl üç şey üzere oturur; Frenklerin beyni, Çinlilerin eli, Arapların dili üzeredir.” diye özetlemiştir. Câhiliyede “belagat, ata binme ve okçuluk insan-ı kâmil olmanın üç temel vasfı” sayılmıştır. Arapça ise yapısı gereği veciz, nafiz ve nükteli bir dildir. Müslümanlar, Kur’an-ı Kerim’in icaz ve terkiplerle dolu bir kitap olması hasebiyle dinlerinin hak dini olduğu hususunda en kuvvetli delil olarak veciz ve belagatını ileri sürmüşlerdir. Bu İslâm’ın muvaffak ve muzaffer olmasının zaferi sayılmıştır.444